O`zbekiston Respublikasi oliy va o`rta maxsus ta`lim
Vazirligi
Navoiy texnika-iqtisodiyot kasb-hunar kolleji
«Kimyoviy texnologiya va energetika» fanlari kafedrasi
AVTOMATLASHTIRISH ASOSLARI VA ULCHOV
ASBOBLARINING NAZORATI
fanidan
MA’RUZALAR
MATNI
Temirov K.M.
«Kimyoviy texnologiya va energetika» fanlari
kafedrasi umumiy ___sonli yig’ilishida ko`rib
chiqildi va tasdiqlandi.
“____”__________ 2009 yil
kafedra mudiri:
Vapoev M.M
Navoiy- 2009
PDF created with pdfFactory Pro trial version
www.pdffactory.com
Ma’ruza № 1
Mavzu: Sistemalarni avtomatik boshqarish togrisida umumiy
ma’lumotlar
Reja:
1.
Boshkariladigan va boshkarilmaydigan ob'ektlar.
2.
Boshkariluvchi tizim.
3.
Chetga chikishlar buyicha boshqaruv.
Boshkariladigan va boshkarilmaydigan ob'ektlar.
Boshqaruv hamma soxalarda tarkalgan, tabiat va jamiyatda xilma-xil kurinish va
shakllarda kullaniladi. Odatda boshqaruv so’ziga iqtisodiy ma'noda inson va insoniyat
tomonidan o’zining atrofidagi tabiiy va insoniyat dunyosiga yashashini, turmushini davom
ettirish va yaxshilashni ta'minlash uchun amalga oshiriladigan ta'sirlarni, ya'ni «insoniy
boshqaruvni» tushuniladi. Bunday yondoshishdan yuqorida keltirilgan «boshqaruv»
tushunchasini
shakllantirishda ham foydalanilgan. Boshqaruvni bunday tushunish orkali jaxonda bulib
utayotgan barcha jarayonlar, ko’zatilayotgan ob'ektlarni boshkariladigan va
boshkarilmaydiganlarga bulish mumkin.
Boshkariladiganlariga inson, insoniyat yurish-turishi, xatti-xarakatlari- ni
istalgan tomonga o’zgartira va yunaltira turib, ta'sir etishga kodir jarayonlar, xodisalar,
ob'ektlar kiradi. Shunga muvofik inson tomonidan faol ta'sir etish imkoniyati chegarasidan
tashkarida bo’lgan jarayon va ob'ektlar boshkarilmaydigan xisoblanadi.
Tabiiyki,
«boshkariluv» va «boshkarilmaslik» mutlok tushunchalar emas. Real xayotda kisman
boshkariladigan, belgilangan darajada va belgilangan navbatda, kandaydir chegaragacha
boshkariladigan muomalada bulishga tugri keladi. Ayni paytda bugun boshkarilmaydigan
jarayonlar va ob'ektlar ertaga, agar inson ularni boshqarish vositalari va usullarini
o’zlashtirsa boshkariladigan bulishi ham mumkin. Xozircha kishilar ob-xavoni, iklimni
boshkara olmaydilar, ammo bu yunalishda ilk kadamlar quyila boshlandi.
Kishilar tomonidan amalga oshiriladigan boshqaruv iqtisodiy va xatto, falsafiy
ma'noda ham ana shunday kurinadi, kabul kilinadi. Ammo boshqaruvga yanada umumiyrok
karash
mumkin, unga ko’ra boshqarish imkoniyati, xukuki, san'atiga fakat insonlargina ega bulmaydi.
Inson tirik va jonsiz tabiat hamda o’zi tomonidan yaratilgan ikkilamchi, sun'iy
tabiatning kupgina ob'ektlarini boshkaradi. Inson o’zga kishilarni ham, ularning xatti-
xarakatlarini ham yunaltirib, nazorat kilib, boshkaradi. Ayni paytda biz boshqaruv va o’z-
o’zini boshqarishning kup sonli jarayonlari guvoxi bulamizki, ularda ob'ektlar va
jarayonlarga boshqaruvchi ta'sirlar kishilar tomonidan ishlab chikilmaydi. Xayvon va kishi
organizmida tananing belgilangan xarakati avtomatik ravishda ushlab turiladi, kon okimi
tartibga solinadi. Yovvoyi xayvonlar podasini odatda yetakchi (serka) boshkaradi. Mashina va
mexanizmlarni boshqarishni esa asboblar amalga oshiradi. Bunday vaziyatlarda kishilar yoki
umuman boshkarmaydilar, yoki avtomatik boshqarish uchun asboblar yaratib, boshqaruvga
vositali alokaga ega buladilar.
Shu bilan birga, boshqaruv ko’zatiladigan barcha jarayonlarda ularning tabiati va
boshqaruvchi ta'sirining manbai sifatida insonning ishtirok etishidan kat'i nazar,
boshqaruvning barcha shakllari, turlariga xos kandaydir umumiylik mavjud. Boshqaruvning
istalgan tizimida boshqaruv sub'ekti, boshqaruv ob'ekti, boshkariluvchi ta'sir, teskari aloka
kabi uning ajralmas tarkibiy kismlari, elementlari buladi. Ular boshqaruvning yagona va,
ayni paytda, umumiy shaklini tashkil kiladi.
XX asrda mustaqil yunalish shakllanadi. Boshqaruvning iqtisodiy, ijtimoiy, biologik,
texnik tizimlari, ob'ektlariga xos universal jarayon sifatida ta'riflovchi umumiy tamoyillarni
o’rganish uning predmeti bulib koldi. Tirik va jonsiz tabiatda, texnika va iqtisodiyotda buning
umumiy konuniyatlarini urganuvchi fan kibernetika degan nomni oldi. Kibernetikaning predmeti
iqtisodiyotdagi boshqaruvni urganuvchi tarmok bo’lgan «iqtisodiy kibernetika» nomi bilan
PDF created with pdfFactory Pro trial version
www.pdffactory.com
mashxur. Kibernetikaning vujudga kelishi va rivojlanishiga mashxur amerikalik olim Norbet
Viner juda katta xissa kushgan, uni «kibernetikaning otasi» deb bejiz aytishmaydi. Shunisi
kizikki, «kibernetika» atamasi (yunonchadan tarjima kilinganda, «rulni boshqaruvchi» ma'nosini
bildiradi), ilmiy tamoyilga 1948 yilda N.Vinerning «Kibernetika» kitobi nashr kilingandan keyin
kiritilgan bo’lsa ham, undan birinchi marta buyuk fizik olim Amper davlat boshqaruvini
belgilash uchun foydalangan.
Kibernetika g’oyalarining serunumligi aniq bo’lsada, shuni esdan chikarmaslik kerakki,
xatto N.Vinerning o’zi ham iqtisodiyotda texnik va biologik kibernetika tamoyillari, koidalaridan
foydalanish imkoniyatlari cheklanganligi xakida ogoxlantirgandi.
