|
Mavzu. Iqtisodiy xavfsizlikka ta’sir etuvchi ichki va tashqi tahdidlar Reja: Tahdidlarning turlari 2
|
| Sana | 16.05.2023 | | Hajmi | 23.15 Kb. | | #60387 |
Bog'liq Mavzu. Iqtisodiy xavfsizlikka ta’sir etuvchi ichki va tashqi tah Одежда, 30711201 – Payvandlovchi (2), Malumot topish uchun mavzular, 2-sinfda Gap bo’limini o’rgatish metodikasi, DARAXT KO`CHATLARI 2023 yil (Автосохраненный), Professional buxgalteriya amaliyoti mustaqil Xo’jalik hisobi, uning mohiyati va ahamiyati, Mustaqil ish. Mavzu milliy xavfsizlikni ta’minlash borasida ama-azkurs.org, Mustaqil talim topshiriq, Milliy xavfsizlikni ta’minlash borasida amalga oshirilayotgan is, Milliy xavfsizlikni ta’minlash borasida amalga oshirilayotgan is, Jismoniy tarbiya nazariyasi va metodikasi amaliy JSport trenirovkasining vositalari va metodlari., pust, AVSTRIYA O\'TTIZ YILLIK URUSHDAN SO\'NG. KURS ISHI ZARNIGOR, Tavsiyanomasi
Mavzu. Iqtisodiy xavfsizlikka ta’sir etuvchi ichki va tashqi tahdidlar
Reja:
1. Tahdidlarning turlari
2. Iqtisodiy xavfsizlikka bo’ladigan tahdidlar.
3. Iqtisodiy xavfsizlikka ta’sir etuvchi ichki va tashqi tahdidlar
Tahdid jamiyat, davlat va ularning sub’yektlari, alohida shaxsning normal hayot faoliyatiga, ular manfaatlarini ro’yobga chiqarishga to’sqinlik qiladigan, ziyonzahmat keltiradigan, xavf-xatar tug’diradigan omillar va shart-sharoitlarni anglatadi. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.Karimovning «O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari» asarida mamlakatimiz, millatimiz, jamiyatimiz va har bir fuqaroning xavfsizligiga, yangilanish va taraqqiyot yo’liga, jahon hamjamiyatiga qo’shilish yo’liga solinayotgan tahdidlar guruhlarga ajratilib, tahlil qilingan 18 . 1-jadval Tahdidlarning turlanishi* Tahdidlarning turlari Ularning tavsifi Manbalariga ko’ra ichki, tashqi Faoliyat sohalari bo’yicha siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy, huquqiy, harbiy, ekologik, demografik, ilmiy-texnikaviy, texnologik, intellektual, informatsion Inson faoliyatiga nisbatan ob’yektiv, sub’yektiv Amalga oshish ehtimoli bo’yicha inqiroz, qayta qurish, isloh etish, qarama-qarshilik, sherikchilik tufayli Oqibatiga ko’ra umumiy, lokal, xususiy Jadval quyidagi manba asosida tuzildi: Abulqosimov X.P. Iqtisodiy xavfsizlik. – T.: Akademiya, 2006, 56 b. Iqtisodiy xavfsizlikka bo’ladigan tahdidlar – mamlakatdagi iqtisodiy holatga salbiy ta’sir ko’rsatadigan, shaxs, jamiyat, davlatning iqtisodiy manfaatlarini cheklab qo’yadigan, milliy qadriyatlar va hayot tarziga xavf soladigan hodisa va jarayonlardir19 . Odatda iqtisodiy tahdidlar umumlashtirilgan holda ichki va tashqi tahdidlarga ajratilib o’rganiladi. Iqtisodiy tahdidlar mamlakat iqtisodiyoti rivojiga, jamiyat, davlat, xo’jalik yurituvchi sub’yektlar, fuqarolarning iqtisodiy manfaatlariga bevosita xavf tug’diradi. Bu tahdidlar ijtimoiy takror ishlab chiqarishni izdan chiqarib, aholining turmush darajasini pasayib ketishiga olib keladi, jamiyat hayotida tanglik holatlarini keltirib chiqaradi, ijtimoiy barqarorlikka putur yetkazadi. Ichki tahdidlar jumlasiga mamlakat iqtisodiyotining rivojlanishga qodir emasligi, taraqqiyotda innovatsion asoslarning zaifligi, qarama-qarshiliklar va ijtimoiy ziddiyatlarni hal etishda manfaatlar balansiga erisha olmaslik kabilar kiritiladi. Jahon narxlari va tashqi savdodagi o’zgarishlar, kirib kelayotgan kapital (xorijiy investitsiyalar) hajmidan mamlakatdan chiqib ketayotgan kapital hajmining 18 Karimov I.A. O’zbеkiston XXI asr bo’sag’asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. – T.: O’zbеkiston, 1997, 15 b. 19 Вечканов Г.С. Экономическая безопасность: Учебник для вузов. – СПб. Питер 2007, с.67 21 ortib ketishi, tashqi qarz miqdorining kattalashib ketishi, importga bog’lanib qolish, eksport tarkibida xom ashyo mahsulotlari ulushining oshib ketishi tashqi tahdidlar qatoriga kiradi. Agar mamlakat ichidagi tahdidlarni oldi olinmasa, ular bartaraf etilmasa, ichki tahdidlar iqtisodiyotni tashqi tahdidlarga sezuvchan qilib qo’yadi. Ichki tahdidlar davlatni iqtisodiy va moliyaviy jihatdan zaiflashtirib, harbiy sohada tahdidlarni kuchayishiga olib keladi. Davlatning iqtisodiy jihatdan zaif bo’lishi millatni xalqaro moliyaviy tashkilotlarga qaram bo’lib qolishiga olib keladi. Bunda davlatning byudjet mablag’lari ijtimoiy majburiyatlarni bajarishga, masalan, byudjet sohasi xodimlariga ish haqi to’lash, pensiya, nafaqalar berishga ham yetmay qolishi mumkin. Ichki tahdidlar milliy tovar ishlab chiqaruvchilar tomonidan ichki talabni qondira olmaslik natijasida iqtisodiyotni importga, tashqi bozor kon’yunkturasiga bog’liqligini kuchaytirib qo’yadi. Davlatning ichki tahdidlarga qarshi turish qobiliyatining sust bo’lishligi uni samarali tashqi siyosat olib borishdan mahrum qilib qo’yadi, u milliy tovar ishlab chiqaruvchilarni qo’llab-quvvatlay olmaydi, raqobatbardosh mahsulotlar eksportini rag’batlantirib, yangi tovar bozorlarini egallay olmaydi. Adabiyotlarda iqtisodiy xavfsizlikka ichki tahdidlar sifatida quyidagilar keltiriladi20: - mamlakat iqtisodiyotining biryoqlama rivojlanganligi va tarkibiy deformatsiyaning kuchayishi; - milliy iqtisodiyot raqobatbardoshligining pastligi; - iqtisodiyotning yuqori darajada monopollashuvi; - yuqori darajadagi inflyatsiya; - mineral – xom ashyo bazalarining kam o’rganilganligi; - mamlakat ilmiy-texnika salohiyatining yomonlashuvi, fan-texnika rivojlanishining ayrim yo’nalishlarida ilg’or o’rinlarning boy berilishi, boshqa faoliyat sohalarida intellektual mehnat nufuzi va obro’- e’tiborining tushib ketishi; - infratuzilmaning rivojlanmaganligi; - ichki bozorlardan milliy tovarlarning chet el tovarlari tomonidan siqib chiqarilishi; - hududiy separatizm va lobbizmning yuqoriligi; - investitsion faollikning pasayishi; - ijtimoiy ziddiyatlar kelib chiqish xavfining mavjudligi; - qonunchilikning rivojlanmaganligi, huquqiy intizomning sustligi; - moliyaviy va shartnomaviy intizomning pastligi; - iqtisodiyotning kriminallashuvi, boshqaruvda korrupsiyaning kuchayishi; - daromadlarni yashirish, soliq to’lashdan qochish hollarining ko’payishi; - moliyaviy mablag’larning chet ellarga noqonuniy tarzda o’tkazilishi. 20 Abulqosimov X.P. Iqtisodiy xavfsizlik. – T.: Akadеmiya, 2006, 57-58 –b. 22 Tashqi tahdidlar jumlasiga esa quyidagilar kiritiladi: - eksport tarkibida xom ashyo mahsulotlarining ustuvorligi; - mamlakatning import mahsulotlariga qaramligi, bog’liqligi; - import tarkibining ratsional emasligi; - tashqi qarzlarning o’sib borishi; - eksport va valyuta nazoratining yaxshi yo’lga qo’yilmaganligi; - bojxona chegaralarining yetarli darajada belgilanmaganligi; - eksport-import operatsiyalariga xizmat ko’rsatuvchi transport infratuzilmalarining rivojlanmaganligi. YUqorida keltirilgan ichki tahdidlar orasida iqtisodiyot tarkibining deformatsiyalashuvining kuchayishi iqtisodiyotga sezilarli ta’sir ko’rsatadigan tahdidlardan bo’lib hisoblanadi. Mamlakatda iqtisodiy o’sishni ta’minlash uchun birinchi navbatda tarkibiy o’zgarishlarni amalga oshirish kerak bo’ladi. Bunday o’zgarishlarning mazmuni ishlab chiqarish bilan talab tarkibi o’rtasidagi mutanosiblikni ta’minlashda ifodalanadi. SHuni hisobga olgan holda O’zbekistonda olib borilgan islohotlar davomida iqtisodiyotda chuqur tarkibiy o’zgarishlarni amalga oshirishga alohida e’tibor berildi. Ayniqsa, iqtisodiyotning bazaviy tarmoqlarini rivojlantirish, real sektor korxonalarini qo’llab-quvvatlash, iqtisodiyotni modernizatsiya qilish, texnik va texnologik yangilash kabi masalalar birinchi navbatda hal etiladigan vazifalar qatoridan o’rin oldi. Mamlakatda investitsion va innovatsion faollikning susayishi ham jiddiy tahdidlardan bo’lib hisoblanadi. Respublikada iqtisodiyotga bo’ladigan bunday tahdidni oldini olish maqsadida faol investitsiya siyosati olib borildi. Iqtisodiyotni modernizatsiya qilish, texnik va texnologik yangilash, uning raqobatdoshligini keskin oshirish, eksport salohiyatini yuksaltirishga qaratilgan muhim ustuvor loyihalarni amalga oshirish bo’yicha Dastur ishlab chiqildi. Bu loyihalar yoqilg’i-energetika, kimyo, neft-gazni qayta ishlash, metallurgiya tarmoqlariga, yengil va to’qimachilik sanoati, qurilish materiallari sanoati, mashinasozlik va boshqa sohalarga tegishlidir.
Mamlakatning iqtisodiy xavfsizligi holati mezon va ko’rsatkichlar tizimi orqali baholanadi. Makro va mikro darajada iqtisodiy xavfsizlikka bo’ladigan tahdidlarni tahlil qilish va bashoratlashda iqtisodiy xavfsizlikning mingdan ziyod ko’rsatkichlaridan foydalaniladi. Lekin shularning ichida 19 ta indikatordan foydalanish maqsadga muvofiq deb hisoblaniladi. Bu indikatorlar iqtisodiyotning real va moliyaviy sektorlarida va ijtimoiy sohada iqtisodiy xavfsizlikning muhim jihatlarini ifodalaydi. 19 ta indikatorning xususiyatlaridan biri ular orasidagi o’zaro bog’liqlikdir. Iqtisodiy xavfsizlikning mezon va ko’rsatkichlari asosida iqtisodiy tizimning amal qilishidagi tahlikali chegaralar belgilanadi. Ko’rsatkichlar tahlikali chegaralar sifatida qabul qilingan birliklardan chekingan holatlarda tizim izchil rivojlanishga 14 bo’lgan qobiliyatini, ichki va tashqi bozorlarda raqobatbardoshligini yo’qotib boradi, transmilliy korporatsiyalarning ekspansiyasi ob’yektiga aylanib qoladi, milliy boyliklarning talon-taroj qilinishi, xufiyona iqtisodiyot va korrupsiya miqyoslarining kengayishidan zarar ko’radi. Davlat siyosatini ishlab chiqishda iqtisodiyotni nafaqat sifat, balki xavflardan xoli bo’lgan tarzda rivojlanish chegaralarini son jihatdan ham belgilashi talab etiladi. Demak mamlakatda iqtisodiy xavfsizlik holatining sustlashishiga ma’lum bir chegara doirasida yo’l qo’yilishi mumkin. Iqtisodiy xavfsizlik uchun ko’rsatkichlarning o’zi emas, ularning chegaraviy miqdori muhim ahamiyatga ega. SHu chegaralarga rioya qilmaslik takror ishlab chiqarishning turli elementlarini normal taraqqiy etishiga to’sqinlik qiladi. Iqtisodiy xavfsizlikda negativ, buzuvchi jarayonlarning shakllanishiga olib keladi. Iqtisodiy xavfsizlikning miqdoriy ko’rsatkichlari bo’yicha milliy manfaatlarni ta’minlash maqsadida ko’rsatkichlarning eng quyi yoki yuqori chegaralari aniqlanadi. Hokimiyat institutlari tomonidan amalga oshiriladigan iqtisodiy xavfsizlik siyosati ko’rsatkichlarning barchasini me’yorida saqlab turishga qaratilishi kerak. Iqtisodiy xavfsizlikning bir chegaraviy ko’rsatkichi boshqa shunday ko’rsatkichning yomonlashuvi hisobiga ta’minlanishi mumkin emas. Davlat har bir konkret holatda xavfsizlik va iqtisodiy samaradorlikni uyg’unlashuvini ta’minlashga harakat qilishi kerak bo’ladi. Ayni paytda qisqa davr oralig’ida foyda keltirishi mumkin bo’lgan ish, strategik jihatdan umuman foydasiz bo’lishi mumkin. Iqtisodiy xavfsizlikning mezoni – iqtisodiy xavfsizlikning mohiyatini ifodalovchi muhim jarayonlar nuqtai nazaridan iqtisodiy holatni baholash hisoblanadi. U quyidagilarni o’z ichiga oladi: – resurs salohiyati va uni rivojlantirish imkoniyatlarini baholash; – resurs, kapital, mehnatdan samarali foydalanish darajasini etakchi mamlakatlar darajasiga va shuningdek, ichki va tashqi xarakterga ega bo’lgan tahdidlar minimumni tashkil etgandagi darajasiga muvofiqligini baholash; – iqtisodiyotning raqobatbardoshligini baholash; – hududiy sarhadlarni va iqtisodiy makonni yaxlitligini baholash; – suverenitet va mustaqillikni, tashqi tahdidlarga qarshi turish imkoniyatlarini baholash; – ijtimoiy barqarorlikni va ijtimoiy ziddiyatlarni oldini olish va hal etish imkoniyatlarini baholash. Mamlakat iqtisodiy xavfsizligini ta’minlashga qaratilgan tadbirlarni amalga oshirish uchun uning indikatorlari monitoringini tashkil etish ham muhim ahamiyat kasb etadi. Monitoring iqtisodiy xavfsizlik ko’rsatkichlarini aniqlash, tahlil qilish va ularning o’zgarish tendensiyalari va istiqbolini aniqlash imkonini beradi. Mutaxassislarning fikricha, mezonlar biror-bir harakatni amalga oshirish uchun yo’llanma sifatida qabul qilinishi mumkin emas. Uni amalga oshirishda jamiyat bazisini qayta tashkil etish, resurs va ishlab chiqarish salohiyatini qayta qurish, yangi bozor institutlarini, xo’jalik yuritish dastaklarini, boshqarish tizimini yaratishga muvofiq bosqichma-bosqich harakat qilish zarur bo’ladi. Iqtisodiy xavfsizlikning quyidagi ko’rsatkichlari mavjud: 15 yalpi ichki mahsulot (hududiy yalpi mahsulot); inflyatsiya darajasi; davlat byudjeti kamomadi; ichki qarz darajasi; tashqi qarz darajasi; ishsizlik darajasi; turmush darajasi va sifati; oltin valyuta zahiralari; xufiyona iqtisodiyot faoliyati; ekologik holat. YUqoridagi ko’rsatkichlardan tashqari yana bir qator ko’rsatkichlar ham mavjud. Masalan, aholi daromadlari, chakana narxlar miqdori, uy-joy bilan ta’minlanganlik, hududning mamlakat yalpi ichki mahsulotdagi ulushi, hududning to’lov balansi, eksport-import saldosi va boshqalar. YUqorida ta’kidlanganidek, ko’rsatkichlarning barcha majmuasi qabul qilingan chegaralar doirasida bo’lgan va bir chegaraviy ko’rsatkich boshqa bir chegaraviy ko’rsatkichning yomonlashuvi hisobiga yaxshilanmagan taqdirdagina xavfsizlikning eng yuqori darajasiga erishiladi. Xavfsizlik ko’rsatkichlari bilan ularning tahlikali chegara miqdorlari o’rtasidagi bog’liqlik dinamikada o’rganilishi zarur. Adabiyotlarda iqtisodiy xavfsizlikning tahlikali chegarasiga oid indikatorlar 50 ko’rsatkichni o’z ichiga olgan bo’lib, ular to’rt guruhga ajratilib turkumlangan: – iqtisodiyotning barqaror rivojlanishga qodirligini ifodalovchi ko’rsatkichlar; – moliyaviy tizim barqarorligini ifodalovchi ko’rsatkichlar; – ijtimoiy soha ko’rsatkichlari; – tashqi savdo va iqtisodiy faoliyat ko’rsatkichlari14 . Birinchi guruh ko’rsatkichlariga yalpi ichki mahsulot hajmi, sanoat ishlab chiqarishi hajmi va uning tarkibi, mashinasozlik mahsulotlari hajmida yangi turdagi mahsulotlar ulushi, mudofaa va fan uchun harajatlar ulushi kabi ko’rsatkichlar kiradi. Ikkinchi guruh ko’rsatkichlariga esa davlat byudjeti kamomadi, davlat qarzi, pul muomalasi, o’zaro hisob-kitob va boshqamoliyaviy ko’rsatkichlar kiradi. Uchinchi guruh aholi daromadlari darajasi, aholining mulkiy jihatdan tabaqalanishi, ishsizlik kabilarni o’z ichiga oladi. To’rtinchi guruh ko’rsatkichlariga esa mamlakat ichki iste’molida importning ulushi va milliy ishlab chiqarish hajmida eksportning ulushi kabi indikatorlar kiradi. 14 Abulqosimov X.P. Iqtisodiy xavfsizlik. – T.: Akadеmiya, 2006. 16 3- rasm. Iqtisodiy xavfsizlik indikatorlarining guruhlanishi Xo’jalik yuritishning istalgan sohasida – ishlab chiqarish, tashqi savdo, ilmiytexnikaviy hamkorlik va boshqalarda, barcha mamlakatlar uchun xavfsizlikning ma’lum chegaralari mavjud bo’lib, ularni ilmiy asoslangan me’yorlar asosida aniqlash mumkin. Ayni paytda ayrim olingan mamlakatda mavjud bo’lgan vaziyatga to’liq baho beruvchi universal ko’rsatkich mavjud ekanligi to’g’risida gapirish unchalik to’g’ri bo’lmaydi. CHunki iqtisodiy xavfsizlik ko’p omillar ta’sirida bo’ladigan hodisa hisoblanib, u milliy ishlab chiqarishning uzluksiz o’zgarib turuvchi ichki va tashqi sharoitlarining yig’indisini aks ettiradi. Akademik V.K Senchagovning umumiy tahriri ostida chop etilgan “Ekonomicheskaya bezopasnost Rossii” nomli dasrlikda ta’kidlanishicha, iqtisodiyot holati, uning xavfsizligi uchta indikator, ya’ni iste’mol narxlari, milliy valyuta kursi va aholining pul daromadlari bilan belgilanadi. Mana shu uchta indikator iqtisodiy xavfsizlikning boshqa indikatorlariga sezilarli ta’sir ko’rsatadi. iqtisodiyotning barqaror rivojlanishga qodirligini ifodalovchi ko’rsatkichlar moliyaviy tizim barqarorligini ifodalovchi ko’rsatkichlar ijtimoiy soha ko’rsatkich lari tashqi savdo va iqtisodiy faoliyat ko’rsatkichlari YaIM hajmi, sanoat ishlab chiqarishi hajmi va tarkibi, mashinasozlik mahsulotlari hajmida yangi turdagi mahsulotlar ulushi, mudofaa va fan uchun harajatlar va b. davlat byudjеti kamomadi, davlat qarzi, pul muomalasi, o’zaro hisobkitob va boshqa moliyaviy ko’rsatkichlar aholi daromadlari darajasi, aholining mulkiy jihatdan tabaqalanishi, ishsizlik darajasi mamlakat ichki istе'molida importning ulushi va milliy ishlab chiqarish hajmida eksportning ulushi
Loyihalashtirish va qurilish ishlari boshlanayotgan inshootlarni: kompaniya va korxonalarning o’z mablag’lari – umumiy hisobda 8,2 milliard dollar, O’zbekiston Respublikasi Tiklanish va taraqqiyot fondi kreditlari (2,5 milliard dollar), xorijiy investitsiya va kreditlar (13,5 milliard dollar) hisobidan amalga oshirish mo’ljallangan 21 . Aholining mulkiy jihatdan tabaqalashuvi ham iqtisodiy xavfsizlikka jiddiy tahdidlar soladi. Mana shunday tahdidlarni oldini olish maqsadida respublikada kuchli ijtimoiy siyosat amalga oshirilmoqda. Ish haqi, pensiya, nafaqalar miqdori muntazam ravishda oshirib borilmoqda. Daromadlarni oshirishning ishonchli manbai sifatida aholini ish bilan bandligini ta’minlashga qaratilgan chora- tadbirlar ishlab chiqilmoqda va amalga oshirilmoqda. Natijada mamlakatda ijtimoiy va iqtisodiy barqarorlikni va iqtisodiy xavfsizlikni ta’minlashga erishilmoqda.
Ular iqtisodiy xavfsizlik vositasi sifatida xizmat qiladi15 . Bunday ko’rsatkichlar davlatning iqtisodiy xavfsizlikni ta’minlash borasidagi vazifalarini amalga oshirish vositalaridan biri bo’lib hisoblanadi. CHegara ko’rsatkichlari – iqtisodiyot sohasidagi milliy manfaatlarning miqdor jihatdan ifodalanishidir. Mazkur ko’rsatkichlar tizimli tahlil, prognoz va ijtimoiyiqtisodiy rejalashtirishning muhim vositasi bo’lib hisoblanadi. Iqtisodiyot sohasida asosiy ustuvorlik aholining turmush darajasini yuksaltirish bo’lganligi bois YAIM hajmi va u bilan bog’liq ko’rsatkichlarning quyi chegaraviy miqdorlarini belgilashda aynan shu ko’rsatkich asossifatida olinishi kerak. Jahon tajribasidan ma’lumki, ijtimoiy sohada tahdidlar minimal darajada bo’lishi uchun yashash minimumidan past daromadga ega bo’lgan aholi ulushi 7-10 foizni tashkil etishi, boy va kambag’allar daromadlari o’rtasidagi tafovut esa sakkiz martadan oshmasligi kerak. Bir guruh rossiyalik olimlar iqtisodiy xavfsizlikning chegaraviy miqdorlarini belgilashda BMT tomonidan 1990 yilda qabul qilingan insoniy rivojlanish indeksini taklif etadilar. Mazkur indeks ijtimoiy taraqqiyotning eng aniq umumlashgan ko’rsatkichi (mezoni) bo’lib hisoblanadi16 . Adabiyotlarda iqtisodiy xavfsizlikning chegaraviy miqdorlari uchta guruhga ajratib ko’rsatiladi: 17 birinchi guruhga ishlab chiqarish sohasi, uning tashqi dunyoga minimal darajada bog’liqlik sharoitida faoliyat yuritish qobiliyatini kiritadilar. Ushbu guruhga quyidagi chegaraviy miqdorlar kiritilgan: – YAIM umumiy hajmi – “katta yettilik” bo’yicha o’rtacha indikatorning 75 foiz miqdorida; – aholi jon boshiga YAIM hajmi – “katta yettilik” bo’yicha o’rtacha indikatorning 50 foiz miqdorida; – dunyo bo’yicha o’rtacha indikatorning 100 foiz miqdorida; – sanoat mahsuloti ishlab chiqarishi umumiy hajmida qayta ishlash sanoati ulushi – 70 foiz; – YAIMda investitsiyalar ulushi – 25 foiz; – sanoat ishlab chiqarishida mashinasozlik ulushi – 20 foiz; – aholining ichki iste’molida import ulushi – 30 foiz, shu jumladan oziq-ovqat mahsulotlari – 25 foiz; – mahsulot ishlab chiqarishning umumiy hajmida yangi mahsulotlar ulushi – 6 foiz. Ikkinchi guruh ko’rsatkichlari tarkibiga aholi turmush darajasi va sifati bilan bog’liq chegaraviy miqdorlar kiritilgan: – aholining umumiy sonida yashash minimumidan past daromadga ega bo’lgan fuqarolar ulushi - 7 foiz; – umr ko’rish uzunligi – 70 yosh; – boy va kambag’allar daromadlari o’rtasidagi tafovut – 8 marta; – ishsizlik darajasi – 7 foiz. 15Вечканов Г.С. Экономическая безопасность: Учебник для вузов. – СПб. Питер 2007, с. 12 16Shu manba 73 bet. 17 Shu manba, 74-75 betlar. 18 Uchinchi guruh ko’rsatkichlari moliyaviy holat bilan bog’liq bo’lib, ular quyidagilardan iborat: – YAIMga nisbatan ichki qarz miqdori – 30 foiz; – YAIMga nisbatan tashqi qarz miqdori – 25 foiz; – YAIMga nisbatan byudjet defitsiti – 5 foizgacha; – naqd xorijiy valyuta hajmining naqd milliy valyuta hajmiga nisbati 25 foiz; – YAIMga nisbatan pul massasi(M2) – 50 foiz. Mutaxassislarning fikriga ko’ra, chegaraviy ko’rsatkichlarning bir xil miqdorini belgilab qo’yish uslubiy jihatdan uncha to’g’ri bo’lmaydi. Masalan, birinchi guruh ko’rsatkichlarida keltirilganidek, investitsiyalar ulushi YAIMga nisbatan hisoblaganda 25 foizdan kam bo’lgan holatda iqtisodiyotga tahdid yuzaga keladi. Lekin, ayni paytda investitsiyalar ulushi 40 foiz bo’lganida ham tahdid yuzaga kelishi mumkin. Farq shundaki, birinchi holatda mehnat qurollarining moddiy va ma’naviy jihatdan eskirishi natijasi sifatida tahdid yuzaga kelsa, ikkinchi holat aholi turmush darajasi va sifatining pasayib ketishiga olib kelishi mumkin. SHundan kelib chiqib, iqtisodiy xavfsizlikning ayrim chegaraviy miqdorlarini qat’iy qilib emas, balki ma’lum doira chegarasida belgilash maqsadga muvofiq bo’ladi.
Iqtisodiy xavfsizlik – iqtisodiy kategoriya hisoblanadi. U iqtisodiyotning barqaror iqtisodiy o’sish ta’minlangan, ijtimoiy ehtiyojlar optimal darajada qondirilgan, ratsional boshqarish amalga oshirilgan, milliy va xalqaro darajalarda iqtisodiy manfaatlarning himoyalangandagi holatini ifodalaydi. Iqtisodiy xavfsizlik milliy xavfsizlikning muhim tarkibiy qismi, uning moddiy asosi bo’lib hisoblanadi. Iqtisodiy xavfsizlik iqtisodiy kategoriya sifatida davlatchilik shakllangan hamda jamiyat o’z manfaatlarini anglab yetgan davrlardan paydo bo’la boshlagan. Iqtisodiy xavfsizlik o’zining ob’ekt va sub’ektlariga ega bo’lib, uning ob’ekti deganda mamlakatning iqtisodiy tizimi hamda uni tashkil etuvchi elementlari tushuniladi. Iqtisodiy xavfsizlik obektlariga quyidagilar kiradi: - tabiiy boyliklar; - inson resurslari, mehnatga layoqatli aholi; - ishlab chiqarish fondlari; - ko’chmas mulk; - moliyaviy resurslar; - xo’jalik tizimlari; - mintaqalar; - oila; - inson. Iqtisodiy xavfsizlik subektlari quyidagilardan iborat: - funksional va tarmoq vazirliklari hamda idoralari; - soliq xizmatlari; - bojxona xizmatlari; - banklar; - birjalar; - sug’urta kompaniyalari; - qonun chiqaruvchi organlarning tegishli qo’mita va komissiyalari; - mahsulot ishlab chiqaruvchilar va sotuvchilar, ish va xizmatlar ko’rsatuvchilar; - iste’molchilar jamiyatlari. Iqtisodiy xavfsizlikning quyidagi turlari mavjud: - ishlab – chiqarish –texnologik sohalardagi xavfsizlik; - sanoat sohasidagi xavfsizlik; - oziq-ovqat xavfsizligi; - demografik xavfsizlik; - moliyaviy xavfsizlik; - axborot xavfsizligi; - tashqi iqtisodiy faoliyat sohasidagi xavfsizlik va h.k. Iqtisodiy xavfsizlikning quyidagi indikatorlari ajratib ko’rsatiladi: 5 - yalpi ichki mahsulot hajmining o’sishi; - aholining turmush darajasi va sifati; - inflyatsiya darajasi; - ishsizlik darajasi; - iqtisodiyot tarkibi; - davlat qarzi; - jamiyatning mulkiy tabaqalanishi; - iqtisodiyot va jamiyatning kriminallashuvi; - ishlab chiqarishning texnik va texnologik holati; - raqobatbardoshlik; - importga bog’langanlik; - xufiyona iqtisodiy faoliyat miqyosi; - oltin valyuta zahiralari. Iqtisodiy xavfsizlikni mezonlarga asoslangan holda o’rganish deganda, iqtisodiyot holatini umumlashtirilgan holda, ya’ni resurs salohiyati va uning rivojlanish imkoniyatlari, resurslardan foydalanish samaradorligi darajasi, raqobatbardoshligi va hokazolarni baholash tushuniladi. Iqtisodiy xavfsizlik milliy xavfsizlikning muhim tarkibiy qismi bo’lganligi bois ham uni ta’minlash muhim ahamiyatga ega hisoblanadi. O’zbekiston Respublikasining iqtisodiy xavfsizligini ta’minlash mamlakatning har sohasida yuksalishini asosiy shartlaridan biri bo’lib hisoblanadi. Mutaxassislarning fikricha, “ushbu dolzarb masalada yengil fikrlash yoki muqarrar xavfga bepisandlik bilan qarash, uni kamaytirib ko’rsatish qanday oqibatlarga olib kelganligi haqida tarixdan istalgancha misollar keltirish mumkin” 4 . Iqtisodiy xavfsizlik davlat xavfsizligi tizimidagi muhim yo’nalish bo’lib, mamlakat mudofaa qobiliyatini ta’minlash, jamiyatda ijtimoiy barqarorlikni saqlash, ekologik halokatlardan himoya qilish kabi yo’nalishlar bilan bir qatorda turadi. Mana shu yo’nalishlar bir – birini to’ldirib turadi va bir-biri bilan uzviy bog’liqdir. CHunki, mamlakat iqtisodiyoti baquvvat bo’lmasa, u barqaror rivojlanmasa, ushbu mamlakatning mudofaa qobiliyatini ta’minlash mushkul bo’lib qoladi. Ayni paytda, mamlakatda ijtimoiy barqarorlik ta’minlanmas ekan, uning mudofaa qobiliyati ham mustahkam bo’lmaydi va iqtisodiyoti samarali rivojlanmaydi. Iqtisodiy xavfsizlik tushunchasining mazmun va mohiyatini yoritib berishdan oldin milliy xavfsizlik tushunchasiga to’xtalib o’tish kerak bo’ladi. Milliy xavfsizlik manfaatlarni himoyalashning umumiy shakli sifatida manfaat va ehtiyojlarni qondirish, moddiy, ma’naviy, umuminsoniy qadriyatlardan bahramand bo’lish va farovonlikka intilish to’g’risidagi barcha tasavvurlarni ifodalaydi. Mamlakatning milliy xavfsizligi uning milliy manfaatlarini turli siyosiy, harbiy, iqtisodiy, ekologik, g’oyaviy va boshqa omillar ta’siri va tahdidlardan himoya qilishga yo’naltiriladi. SHuning uchun ham milliy xavfsizlik tarkibi murakkab tuzilishga ega bo’lib, siyosiy, harbiy, iqtisodiy, ekologik, g’oyaviy, mafkuraviy, axborot xavfsizligini o’z ichiga oladi (1-rasm). 4 Abdusamеdov N. Iqtisodiy xavfsizlik. Toshkеnt, 2008. 9 – b. 6 1-rasm. Milliy xavfsizlik turlari Iqtisodiy xavfsizlik mamlakatning iqtisodiy jihatdan mustaqil, barqaror rivojlanishiga qodirligini ta’minlashga yo’naltirilgan. Respublikamizda iqtisodiy xavfsizlik masalasi mamlakat milliy xavfsizligining bir qismi sifatida birinchi marta O’zbekiston Respublikasi Prezidenti I.Karimovning «O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari» kitobida ko’rib chiqildi. Unda mamlakatning milliy xavfsizligi, uning ajralmas qismi bo’lgan iqtisodiy xavfsizlik masalalari nazariy jihatdan chuqur tahlil qilindi. Hozirgi paytda iqtisodiy xavfsizlik bu – mamlakat iqtisodiyotini doimiy barqaror rivojlantirish va takomillashtirishga qaratilgan chora-tadbirlarning umummilliy majmuasi bo’lib, u albatta davlatning ijtimoiy-siyosiy barqarorligi va mustaqilligini hamda tashqi va ichki tahdidlarga qarshi turish mexanizmini ko’zda tutadi. Ilmiy adabiyotlarda va darsliklarda «iqtisodiy xavfsizlik» tushunchasining turlicha talqinlari berilgan. Bir guruh olimlar mazkur tushuncha mazmunini mamlakatning yetarli mudofaa salohiyatini, davlat siyosatining ijtimoiy yo’naltirilganligini, milliy manfaatlarni himoya qilishni kafolatlashga qodir bo’lgan iqtisodiyot va hokimiyat institutlarining ahvoli sifatida ta’riflaydi. 5 Boshqa bir guruh olimlar esa o’rganilayotgan tushunchani hokimiyat institutlarining iqtisodiyotni rivojlantirishga qaratilgan, milliy manfaatlarni himoya 5 Экономическая безопасность. Производство, финансы, банки. М.: ЗАО «Финстатинформ», 1998, с.12 MILLIY XAVFSIZLIK Siyosiy xavfsizlik Ekologik xavfsizlik G’oyaviy xavfsizlik Axborot xavfsizligi Harbiy xavfsizlik Iqtisodiy xavfsizlik 7 qilish va ro’yobga chiqarish hamda jamiyatning ijtimoiy-siyosiy barqarorligini ta’minlash mexanizmlarini yaratishga qodirligi va tayyorligi, deb talqin qiladilar. 6 A. Isaxodjaev va A. Rasulevlarning fikricha, iqtisodiy xavfsizlik bu faqat milliy manfaatlarni himoya qilishdan iborat bo’lmay, davlat hokimiyati institutlari, ijtimoiy assotsiatsiyalar, xususiy sektorning mamlakat iqtisodiyoti rivojlanishining milliy manfaatlarini amalga oshirish va himoya qilish mexanizmini yaratish, jamiyatning ijtimoiy-siyosiy barqarorligini ta’minlashga tayyorligi va qobiliyatidir7 . “Iqtisodiy xavfsizlik” deganda iqtisodiyotning mamlakat ijtimoiy, siyosiy va mudofaa qobiliyatining yetarli darajasini ta’minlash imkonini beradigan holati tushuniladi. “Iqtisodiy xavfsizlik” – bu xalqning (davlat orqali) mustaqil ravishda, tashqaridan bo’ladigan aralashish va taziqlarsiz o’z iqtisodiy taraqqiyot yo’li hamda shakllarini belgilashidir. “Iqtisodiy xavfsizlik” – bu nafaqat milliy manfaatlarni himoyalanganligi, balki hokimiyat institutlarining mamlakat iqtisodiyotini rivojlantirish borasidagi milliy manfaatlarni amalga oshirish va himoyalash mexanizmlarini yaratishga bo’lgan tayyorligi va qobiliyati hamdir. Rossiyalik mashhur olim, akademik L. Abalkin «iqtisodiy xavfsizlik» tushunchasining uchta asosiy elementini ajratib ko’rsatgan. Bular: iqtisodiy mustaqillik, milliy iqtisodiyotning barqarorligi, mamlakatning o’z-o’zidan rivojlanish va taraqqiy etishga qodirligi. 8 L.Abalkinning fikricha, iqtisodiy mustaqillik absolyut xarakterga ega emas, chunki xalqaro mehnat taqsimoti milliy iqtisodiyotlarni bir-biriga bog’liq qilib qo’yadi. Bunday sharoitlarda iqtisodiy mustaqillik milliy resurslarni nazorat qilish imkoniyatini bildiradi. Ishlab chiqarish, samaradorlik va mahsulot sifatining shunday darajasiga erishish kerakki, u mahsulot raqobatbardoshligini ta’minlasin va jahon savdosida, kooperatsiya aloqalarida va fan-texnika yutuqlarini ayirboshlashda teng ishtirok etish imkoniyatini bersin. Milliy iqtisodiyotning barqarorligi esa mulkchilikning barcha shakllarini himoya qilish, tadbirkorlik faolligi uchun sharoit va kafolatlarni yaratish, barqarorlikka putur yetkazishi mumkin bo’lgan omillarga (masalan, iqtisodiyotda kriminal tuzilmalar bilan kurash, og’ir ijtimoiy oqibatlarga olib kelishi mumkin bo’lgan daromadlar taqsimlanishida katta tafovutlarga yo’l qo’ymaslik) to’siq bo’lish imkoniyatlarini bildiradi.
Asosiy adabiyotlar
1. Karimov I.A. Asosiy vazifamiz – vatanimiz taraqqiyoti va halqimiz farovonligini yuksaltirishdir. –T: O’zbekiston, 2010 yil. 2. Karimov I.A. Mamlakatimizni modernizatsiya qilish va kuchli fuqarolik jamiyati barpo etish ustuvor maqsadimizdir. O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi qonunchilik palatasi va Senatining qo’shma majlisidagi ma’ruza. – T.: O’zbekiston, 2010 3. Karimov I.A. Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O’zbekiston sharoitida uni barataf etishning yo’llari va choralari. –T.: “O’zbekiston” , 2009 4. Karimov I.A. O’zbekiston XX1 asr bo’sag’asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. – T.: O’zbekiston, 1997 5. Abulqosimov X.P. Iqtisodiy xavfsizlik. –T.: Akademiya, 2006 13 6. AbdusamedovN. Iqtisodiy xavfsizlik. Toshkent, 2008. 7. Abalkin L. ekonomicheskaya bezopasnost Rossii: ugrozы i ix otrajenie.// Voprosы ekonomiki. 1994, №12, s. 45, 44-48s. 8. Isaxodjaev A., Rasulev A. Xufiyona iqtisodiyot va iqtisodiy xavfsizlik. –T.: O’zbekiston Respublikasi IIV Akademiyasi, 2004. 9. ekonomicheskaya bezopasnost: ucheb. posobie dlya studentov ekonomicheskix vuzov, obuchayuщixsya po spetsialnostyam ekonomiki i upravleniya. V.A.Bogomolov i dr. / Pod red. V.A.Bogomolova. M. YUNITI DANA, 2009. 10. ekonomicheskaya i natsionalnaya bezopasnost. Uchebnik / pod red. d.e.n., prof. L.P.Goncharenko. M.: ZAO «Izdatelstvo «Ekonomika», 2008. 11. Vechkanov G.S. ekonomicheskaya bezopasnost: Uchebnik dlya vuzov. – SPb. Piter, 2007. 12. ekonomicheskaya bezopasnostRossii. Uchebnik. / Pod obщ. red. akad. Senchagova V.K. M.: DELO, 2005. 13. ekonomicheskaya bezopasnost. Proizvodtsvo, finansы, banki. M.: ZAO «Fintsatinform», 1998.
|
| |
