Reaksiya tartibi
Reaksiya tezligining konsentratsiyasiga bog’liqligi tenglamasidagi konsentratsiyalar daraja ko’rsatkichlarining yig’indisi reaksiya tartibini ko’rsatadi. Shunga ko’ra barcha reaksiyalar birinchi tartibli ikkinchi tartibli va uchinchi tartibli reaksiyalarga bo’linadi.
Yuzaki qaraganda esa tartibi uning molekulayrligi bilan bir xildek, ko’rinadi, lekin aslida bunday emas. Oddiy gomogen reaksiyaning tartibi reaksiyaning elementar aktida ishtirok etadigan molekulalar soniga mos keladi.
N2 O2 2NO
Lekin nolinchi tartibli reaksiyalar va tartibli kasr son bilan ifodalaniladigan reaksiyalar ham bor. Vaqt o’tishi bilan tezligi o’zgarmaydigan reaksiyalar nolinchi tartibli reaksiyalar deyiladi. Yuqori haroratda sodir bo’ladigan
reaksiyaning tezligi shunday ifodalaniladi:
(NO ning konsentratsiyasi kichik bo’lganda). Demak, bu reaksiyaaning tartibi kasr soniga
1,5 ga teng.
Endi birinchi va ikkinchi tartibli reaksiyalarga batafsilroq to’xtalib o’tamiz.
Reaksiyaning haqiqiy tezligi tenglamasidan v ning qiymatini birinchi tartibli reaksiya tenglamsiga qo’ysak quyidagi ifoda hosil bo’ladi:
dc kc dt
Tenglamaning ikkala tomonini S ga bo’lamiz, buni integrallasak,
Bunda V integrallash doimiysi.
t=0 da boshlang’ich konsentratsiyasi S bo’lsa, u holda lnC0 bo’ladi. bunda
Natural logorofimni o’nli logorifmga aylantiramiz
Bu tenglamalar birinchi tartibli reaksiyalar uchun konsentratsiyaning vaqtga bog’liqligini
ifodalaydi.
Birinchi tartibli reaksiylar tezlik konstantasi bilan birga yarim yemirilish davri deyiladi.
Demak, shu davrdagi konsentratsiya S boshlang’ich konsentratsiyasi S0 ning yarmiga teng bo’ladi, ya’ni
S S0
2
buni yuqoridagi tenglamaga qo’ysak,
Demak birinchi tartibli reaksiyaning konstantasi yarim yemirilish davriga teskari mutanosib
bo’ladi.
Ikkinchi tartibli reaksiyalarning kinetik tenglamsining reaksiyaga kirishayotgan ikkala moddaning konsentratsiyalari bir xil bo’lgan boshlang’ich hol uchun keltirib chiqaramiz.
Biomolekulyar reaksiya tezligi tenglamsida s1=s2=s deb faraz qilib va tenglamadan foydalanib quyidagini keltirib chiqaramiz:
Bu tenglamani integarllasak
Bu yerda integrallahs doimiysi V ma’lum bo’lgan konsentratsiya S0 dan (0) topiladi. V=1 Demak,
x S0 S
Bu tenglama ko’pincha boshqacha ko’rinishda qo’llaniladi. Agar tenglama reaksiyaga kirishayotgan moddaning ayni paytdagi konsentratsiyasi S o’riga konsentratsiyaning shu paytga kelib, kamayganligni
qo’ysak, quyidagicha bo’ladi:
Endi bu tenglamani boshlang’ich moddaning yarim reaksiyaga kirishgan payt
uchun yechib, qiqartirish qilsak, 1=k bo’ladi.
Bu tenglama ikkinchi tartibli reaksiyalar uchun yarim yemirilish davri boshlang’ich konsentratsiyasiga bog’liqligini ko’rsatadi.
| 