|
REFERAT
Mavzu:
Kompleks birikmalar xelatlar
Bajardi:Yoldoshov Nozimbek stom 109 gruh
Qabul qildi:Babaxonova Dilnoza
Reja:
1.Kompleks birikmalar tarkibi
2.Kompleks birikmlar turlari
3.Xelat birikmalari haqida
4.Xelat birikmalarining farmasevtik tahlilda qo’llanilishi
KOMPLEKS BIRIKMALAR
Tarkibida murakkab - "kompleks" ion tutgan birikmalar kompleks birikmalar deyiladi. Yangi kimyoviy bog’ hosil qilmasdan yoki yangi elektron jufti yuzaga kelmasdan oddiy molekulalardan murakkab molekulalar hosil bo’lishi kompleks birikmalarni yuzaga keltiradi.Kompleks birikmalarda olingan va berilgan elektronlarning soniga qarab valentlikni bilib bo’lmaydi. Kompleks birikmalar 2 ta polyar molekulalarni o’zaro ta’siridan hosil bo’ladi. Masalan:
NH 3 + HCl = [NH4]Cl
kristall
CaCl2 + 8NH 3 = [Ca(NH3 )8]Cl2
kristall
CuCl2 + 2NH4OH = Cu(OH)2¯ + 2NH4Cl
ko’k cho’kma
Agar cho’kmaga ko’p miqdorda NH4OH qo’shsak, cho’kma eriydi.
Cu(OH)2¯ + 2NH4OH + 2NH4Cl = [Cu(NH3)4]Cl + 4H2O
ko’k rangli eritma
Fe(CN)2 + 4KCN = K4[Fe(CN)6]
sariq qon tuzi
Fe(CN)3 + 3KCN = K3[Fe(CN)6]
qizil qon tuzi
Agar reaktsiya sharoiti o’zgartirilsa,
CrCl3 + 6H2O -® [Cr(H2O)6]Cl3 1 mol suv ajratilsa,
sariq rangli
[Cr(H2O)5Cl]Cl2, yana 1 mol suv ajratilsa [Cr(H2O)4Cl2]Cl
to’q qizil rangli yashil rangli
birikmalar hosil bo’ladi. Shunday qilib bir kompleks ikkinchisiga o’tadi.
Kompleks birikmalar juda ko’p joylarda qo’llaniladi. Biologiyada ularning ahamiyati juda katta. Kompleks birikmalarsiz hayot bo’lmaydi.
Gemoglobin Fe2+ , xlorofill Mg 2+ larning kompleks birikmalaridir. Kompleks birikmalar asoslar, kislotalar, tuzlar bo’lishi mumkin. Ular ichida elektrolitmas moddalar ham bor.
Asoslar Kislotalar Tuzlar
[Ag(NH3)2 ]OH H[AuCl4] [Ni(NH3)4]SO4
[Cu(NH3)2](OH)2 H2[SnF6] Na3[AlF6]
[Ni(NH3)4](OH)2 H2[PtCl6] K3[Fe(CN)6]
Elektrolitmas moddalar: [Pt(NH3)4Cl2] [Pt(NH3)6 ]Cl4
[Ni(CO)4] [Fe(CO)5]
Kompleks birikmalarning tuzilishini 1898 yilda shved olimi Alfred Verner o’zining koordinatsion nazariyasida tushuntirdi. Bu nazariyaga ko’ra:
Kompleks birikmada markaziy o’rinni kompleks hosil qiluvchi - zaryadlangan metal atomi (kation) egallaydi.Kompleks hosil qiluvchi ion yoki atom atrofida u bilan bog’langan ma’lum sondagi anionlar yoki neytral molekulalar bilan o’ralgan bo’ladi. Bu anion yoki molekulalar ligandlar deyiladi. Ularning soni esa, koordinatsion son . deyiladi.Kompleks hosil qiluvchi va ligandlar ichki sferani tashkil etadi va kvadrat qavs ichiga olinadi.Ichki sferaga kirmagan ionlar tashqi sferani tashkil etadi.
┌─ ─┐
K + │ CN - CN - │
K + │ CN- Fe 3+ CN - │ K 3 [Fe(CN)6]
K+ │ CN - CN- │
└─ ─┘
Kompleks birikmani formulasini yozish uchun:
1) kompleks hosil qiluvchi ionning zaryadini;
2) ligandlarning zaryadini;
3) koordinatsion sonni;
4) tashqi sfera ionlarini bilish kerak.
KOMPLEKS BIRIKMALARNING TURLARI
Kompleks birikmalar quyidagi turlarga bo’linadi:
Ammiakatlar - ularda ligandlar rolida ammiak va aminlarishtirok etadi.
[Cu(NH3)4]SO4 , [Ag(NH3)4]Cl, [Ni(NH3)4]SO4
Akvakomplekslar - ligandlar vazifasini suv molekulasio’taydi.
[Co(H2O)6]Cl3 - geksaakvakobalt (III) - xlorid
[Al(H2O)6]Cl3 - geksaakvaalyuminiy (III) - xlorid
[Cr(H2O)6](NO3) 3 - geksaakvaxrom (III) - nitrat
Ba’zi kristall holidagi akvakomplekslar tarkibiga kristallizatsiya suvi ham kiradi. Kristallizatsiya suvlari bo’sh bog’langani uchun qizdirilsa chiqib ketadi.
[Cu(H2O)4]SO4 - tetraakvamis (II) -sulfat
[Fe(H2O)6]SO4 - geksaakvatemir(III)-sulfat
Atsidokomplekslar - ligandlari kislota qoldig’i bo’lgan kompleks birikmalar.
K4[Fe(CN)6] kaliygeksatsianoferrat (II)
K4[Pt(NO2)6] - kaliytetranitrodibromoplatinat (IY)
Ularning tarkibi qo’shaloq tuzlarga o’xshaydi.
K 4[Fe(CN)6] Fe(CN)2 *4KCN
K3 [Fe(CN)6] Fe(CN)3*3KCN
K 4[PtCl6] PtCl4 *2KCl
K4[PtCl4] PtCl4 *2KCl
Kompleks kislotalarda tashqi sferada vodorod ioni bo’ladi.
H 4[SiF 6] - geksaftorosilikat kislota
H 2[CoCl4] - tetraxlorokobaltat kislota
H 2[PtCl4] - geksaxloroplatinat kislota
Gidroksokompleks birikmalarda ligand gidroksil ionidaniborat.
Na2[Sn(OH)4] - natriy tetragidroksostannat (II)
Na3[Al(OH)6] - natriy geksagidroksoalyuminat (III)
Na[Al(H2O)4(OH)2] - natriy diakvatetragidroksoalyuminat (III)
Siklik yoki xelat kompleks birikmalar. Ular tarkibida ikki va ko’p dentantli ligandlar bo’ladi.
¤ O-S=O NH 2-CH2
Me │ │ (En)
\ O-C=O NH 2-CH 2
K3[Fe(C2O4)3] - kaliy trioksalatoferrat (III)
[Pt(En)3]Cl4 - trietilendiaminplatina (IY) xlorid
Ichki kompleks birikmalar ham xelat kompleks birikmalarga misol bo’ladi. Bunda bog’lanish donor-aktseptor bog’lanish bo’ladi.
Cu(OH)2 + 2NH2CH2COOH = [Cu(NH2CH2-COO)2] + H2O
O=C-O \ ¤NH2-CH2
│ Cu │
H2C-NH2 ¤ \ O-C=O
Trilon B - etilendiamintetrasirka kislotaning natriyli tuzi mis bilan kompleks birikma hosil qiladi.
HOOC CH2 Ø CH2-CH2 Ø CH2 COOH
N N
H2C ø \ Cu ¤ ö CH2
O=C – O- - O -C=O
Xelat kompleks birikmalar analitik kimyoda ishlatiladi.
Metall ionlarining polidentat bilan o'zaro ta'siri natijasida (ya'ni, bir nechta donor markazlarga ega) ligandlar, xelat birikmalari (lat. Chela - panjadan), shuningdek, ichki yoki tsiklik murakkab birikmalar - tirnoq shaklidagi murakkab birikmalar hosil bo'ladi. Xelatlar tarkibida markaziy ion (zarracha) - murakkablashtiruvchi vosita va uning atrofida muvofiqlashtirilgan ligandlar mavjud. Xelatning ichki sohasi murakkablashtiruvchi vositani o'z ichiga olgan tsiklik guruhlardan iborat.
Xelat birikmalar haqida
Ba'zida xelat va intrakompleks birikmalar haqida tushunchalar o'zaro almashiladi. Ikkinchi ta'rif murakkab birikma tarkibidagi ligand protonini almashtirganda qo'llaniladi.
Xelatlar kimyoda turli xil elementlarni ajratish, konsentratsiya qilish va analitik aniqlash uchun ishlatiladi
XKB ning bir turi bơlgan kompleksonlar miqdoriy tahlilda keng qơllanadi. Kompleksonlar – kơp asosli aminokarbon kislotalar va ularning tuzlari bơlib, anionlari kơp dentatli, xelat birikma hosil qiluvchi (https://fayllar.org/referat-mavzu-hosil-qiluvchi-toqima-toshkent-2023-reja-hsil-qi.html), ligand sifatida qator metall kationlari bilan barqaror komplekslar – kompleksonatlar hosil qiladi
Komplekson II tilendiamintetrasirka kislota (DTSK)
(HOOCCH2)2N-CH2-CH2-N(CH2COOH)2
6 dentatli ligand
Komplekson III DTSK ning di natriyli tuzi (trilon B). Na2[H2Tr]*2H2O
Metallar organik ligandlar bilan xelat birikmalar ( yoki IKB) hosil qilishi uchun ularning molekulalari tarkibida funksional faol guruhlar (FFG) bơlishi kerak. Ularga: OH, S=O, -N=N-, C=S, O= va x.k. Organik ligandlar tarkibida FFG dan tashqari analitik faol guruhlar (AFG) ham ishtirok tadi. Ular FFG ning analitik samarasini kuchaytiradi. Ularga: -COOH, CI-, Br-, =SO3, -OCH3 va x.k. kiradi (https://fayllar.org/1-komputerda-masalalarni-echish-bosqichiga-qaysi-bandlar-kirad-v3.html)
Kompleks birikmalarni farmatsevtik tahlilda qơllanishi. 1. aniqlanuvchi ionni ochishda; 2. chơkmani eritish maqsadida; 3. kationguruhlarini ajratish maqsadida (https://fayllar.org/texnika-xavfsizligi-qoidalari-egovlarni-turlari.html); 4. ionlarni niqoblashda;
5. dori preparatlarini chinligini aniqlashda
Farmatsevtik tahlilda dori vositalari tarkibidagi ionlarni aniqlash uchun kompleks birikmalardan ham foydalaniladi.
Masalan: Mis (II) glitsinati mis (II) ni alfa-aminosirka kislota (glitsin) anioni bilan hosil qilgan IKB bo’lsa, rux oksixinolinati ruxning 8-oksixinolin qoldig’I bilan hosil qilgan suvda oz eruvchan kompleks birikma bo’lib, rux kationini ochishda ishlatiladi (https://fayllar.org/nivelirlash-reykalari-ishlatiladi.html)
Magniy oksixinolinatni to’q yashil rangli cho’kma holida cho’kishi magniy kationini ochishda ishlatiladi.
Bu yerda nikel (II) kompleksida ichki molekular vodorod bog’lar tasvirlangan. Bu neytral kompleks (nikeldimetilglioksim) suvda oz eruvchan qizil rangli birikma nikel (II) ni aniqlashda qo’llaniladi.
Bu kompleks birikma lola rangli va suvda deyarli erimasligi, zaharsizligi sababli ayollar lab ziynati tayyorlashda ham ishlatiladi
Foydalanilgan adabiyotlar:
https://www.google.com/url?q=https://uz.m.wikipedia.org/wiki/Koordinatsion_birikmalar&sa=U&ved=2ahUKEwj4heKgxtODAxUgDxAIHXd6ApQQFnoECAoQAg&usg=AOvVaw02Am1_V70aiv_YiMQ5Qgev
https://www.google.com/url?q=https://arxiv.uz/uz/documents/referatlar/kimyo/kompleks-birikmalar-haqida-umumiy-tushunchalar&sa=U&ved=2ahUKEwj4heKgxtODAxUgDxAIHXd6ApQQFnoECAsQAg&usg=AOvVaw03tcpXFb9Y3Niq7LTdCOk
https://www.google.com/url?q=https://arxiv.uz/uz/documents/referatlar/kimyo/kompleks-birikmalar&sa=U&ved=2ahUKEwj4heKgxtODAxUgDxAIHXd6ApQQFnoECAIQAg&usg=AOvVaw2N7IGV83w_TXpgSqSP_uwI
| 