|
Mavzu: Yalpi milliy mahsulot va Yalpi ichki mahsulot Reja
|
| bet | 1/5 | | Sana | 06.06.2024 | | Hajmi | 38,88 Kb. | | #260696 |
Bog'liq Yalpi milliy mxsulot
Mavzu: Yalpi milliy mahsulot va Yalpi ichki mahsulot
Reja:
Yalpi milliy mahsulotning mazmuni, tarkibiy qismlari va harakat shakllari.
Yalpi ichki mahsulot. Yalpi ichki maxsulot va uni hisoblash usullari
Yalpi milliy mahsulotning mazmuni, tarkibiy qismlari va harakat shakllari. Yalpi milliy maxsulot (YAMM) - milliy ho‘jalikda bir yil davomida vujudga keltirilgan pirovard maxsulot va hizmatlar bozor qiymatidan iborat bo‘ladi. Demak, YaMM milliy iqtisodiyotda yil davomida ishlab chiqarilgan barcha pirovard maxsulot (hizmatlar) ning bozor qiymati. Biz bilamizki, joriy yilda ishlab chiqilgan barcha maxsulotlar sotilmasligi mumkin, ularning bir qismi zahiralarni to‘ldiradi. Ya`ni YaMM hajmini hisoblab topishda zaxiralarning xar qanday o‘sish hisobga olinishi zarur, chunki YaMM erdamida joriy yildagi barcha maxsulotlar (sotilgan va sotilmagan) hisobga olinadi. Milliy ishlab chiqarishning yalpi hajmini to‘g‘ri hisoblab chiqish uchun, mazkur yilda ishlab chiqarilgan barcha maxsulot va hizmatlar bir marta hisobga olinishi zarur. YaMM hajmini topishda sotilgan va qayta sotilgan maxsulotlarni ko‘p marta hisobga olishlarni bartaraf qilish uchun, halq ho‘jaligining barcha tarmoqlarida yaratilgan qo‘shilgan qiymatlar yig‘indisi olinadi. Bizning yuqorida keltirilgan misolda (XVII-2 jadval) bu 250 sўmni tashkil qiladi. Qo‘shilgan qiymat - bu korxona tomonidan ishlab chiqarilgan maxsulot qiymatidan etkazib beruvchilardan sotib olingan va iste`mol qilingan hom-ashe va materiallar qiymati chiqarib tashlangandan keyin qolgan qismining bozor qiymati. Boshqacha aytganda qo‘shilgan qiymat - bu korxona yalpi maxsulotidan eki ishlab chiqargan maxsulotining bozor narhidan joriy moddiy harajatlar chiqarib tashlangan miqdoriga teng. YaMM epdamida milliy iqtisodiyotda tovar va xizmatlar ishlab chiqarish yillik hajmini hisoblashga harakat qilinadi. Ko‘zlangan maqsada erishish uchun iqtisodiyotda yil davomida amalga oshiriladigan kuplab unumsiz bitimlar hisobga olinmasligi zarur. Unumsiz bitimlarning ikki asosiy turi mavjud. 1. Sof moliyaviy bitimarlar. 2. Saqlanib turgan tovarlarni sotish. Sof moliyaviy bitimlar o‘z navbatida uchta asosiy turga bo‘linadi: a)davlat budjetidan bo‘ladigan ijtimoiy to‘lovlari; b) hususiy ijtimoiy to‘lo‘vlar; c)qimmatli qog‘ozlarni sotish va sotib olish. Davlat ijtimoiy to‘lovlari o‘z ichiga davlatning alohida shaxs va oyilalarga beradigan ijtimoiy sug‘urta bo‘yicha to‘lovlari, ishsizlik bo‘yicha nafaqalap va faxriylik nafaqalarini oladi. Davlat ijtimoiy to‘lovlarining muxim xususiyati shundan iboratki, uning oluvchilari bu to‘lovlarga javoban ishlab chiqarishning joriy hajmini yaratishga hech qanday hissa qo‘shmaydi. Shunday ekan, ulapni YaMM hajmiga kiritish, shu yil uchun bu ko‘rsatkichni oshirishga olib kelgan bulup edi. Xususiy ijtimoiy tulovlar, masalan, dorilfunun talabasining uyidan oladigan oylik yordam pullarini YaMM hajmiga kiritish ham xuddi shunday natijaga olib keladi. qimmatli qog‘ozlar bilan bo‘ladigan bitimlar, masalan, aksiya va obligasiyalarni sotish-sotib olish hajmi ham YaMM ga kiritilmaydi. Chunki by bitimlar to‘g‘ridanto‘ri joriy ishlab chiqarish ?azhmini ko‘paytirmaydi. Ushlab turilgan buyumlarni sotish yohud joriy ishlab chiqarishni aks ettitmaydi, ehud ikki marta hisobni o‘z ichiga oladi. Masalan, faraz qilamiz, siz 1985 yil ishlab chiqarilgan avtomashinangizni sotdingiz. YaMM hajmini aniqlashda bu bitim hisobga olinmasligi zarur, chunki u ishlab chiqarish joriy hajmining ko‘payishi bilan birga bormaidi. Bir necha yil oldin ishlab chiqarilgan tovarlarni sotish summasini zhorii iildagi YaMM hajmiga kiritish, shu yildagi ishlab chiqarish hajmining sun`iy oshirilishiga olib keladi. Iqtisodiyotda yillik ishlab chiqarish hajmining ko‘rsatkichi YaMM bilan birga, uning asosida hisoblanish mumkin bo‘lgan bir qator o‘zaro bogliq ko‘rsatkichlar mavjud bo‘ladiki, ular milliy iqtisodiyotning turli tumanlarini harakterlab beradi. YaMM ko‘rsatkichiga sof eksport, eksport va import o‘rtasidagi farq kiradi. Ammo turli mamlakatlarda tashqi savdo faoliyatining salmoqi keskin farqlanadi. Shu sababli milliy iqtisodiyot rivojlanish darajasini halqaro taqqoslash uchun yalpi ichki maxsulot (YaIM) ko‘rsatkichidan foydalaniladi. YaIM ma`lum vaqt davomida (bir yilda) mamlakat hududida ishlab chiqarilgan pirovard maxsulot va hizmatlarning bozor qiymati. U barcha ishlab chiqaruvchilar qo‘shilgan qiymatlar yig‘indisi sifatida chiqadi. YaMM berilgan bo‘lsa undan to‘lov balansi qoldig‘i (eksport va import o‘rtasidagi farq)ni chiqarib tashlash yo‘li bilan YaIM aniqlanadi. YaMM va YaIM ishlab chiqarish yalpi hajmining ko‘rsatkichi sifatida bitta muxim kamchilikka ega. Ular mazkur yilda ishlab chiqarish jarayonida foydalanilgan o‘rnini to‘plash uchun zarur bo‘lgan qiymatni ham o‘z ichiga oladi. YaMMdan joriy yilda ishlab chiqarish jarayonida iste`mol qilingan kapital qiymati yoki yillik amortizasiya summasi ayirib tashlansa sof milliy maxsulot (SMM) ko‘rsatkichi hosil bo‘ladi. YaMM - amortizasiya yillik summasi = SMM Shunday bo‘lib, SMM amortizasiya ajratmasi summasiga kamaytirilgan YaMM sifatida chiqadi. SMM qiymatiga davlat tomonidan o‘rnatiladigan egri soliqlar summasi kiradi. Egri soliqlar korxona tomonidan o‘rnatiladigan baxoga qo‘shimcha hisoblanadi. Bunday soliqlar iste`molchi zimmasiga tushadi va uning hisobiga o‘zlarining daromadining bir qismini yo‘qotadi. SMMdan egri soliqlar chiqarib tashlansa milliy daromad (MD) ko‘rsatkichi hosil bo‘ladi. Resurslarni etkazib beruvchilar nuqtai nazaridan, milliy daromad ularning joriy ishlab chiqarishda qatnashishdan olgan daromadlari summasi, korxona nuqtai nazaridan ishlab chiqarish omillari eki resurslari baxosi ko‘rsatkichi hisoblanadi. Milliy iqtisodiyotda bu ko‘rsatkich mazkur yilda ishlab chiqarish hajmini yaratishga ketgan iqtisodiy resurslarning bozor baxolarini aks ettiradi. SMM - biznesga egri milliy daromad. Amaliyotda ishlab chiqarilgan va foydalanilgan MD farqlanadi. Ishlab chiqarilgan MD - bu yangidan yaratilgan tovar va hizmatlar qiymatining butun hajmi. Foidalanilgan MD - bu ishlab chiqarilgan Md-dan yoqotishlar (tabiy ofatlar, saqlashdagi yo‘qotishlar va h.k.) va tashqi savdo qoldiqi chiqarib tashlangan miqdorga teng. Bizning amaliyotda MD iste`mol va jamg‘arish fondiga ajratiladi. Iste`mol fondi - bu milliy daromadning jamiyat a`zolarining moddiy va madaniy ehtiyojlarini hamda butun jamiyat ehtijojlarini (ta`lim, mudofaa va h.k.) qondirishni ta`minlashga ketadigan qismi. Jamg‘arish fondi - bu milliy daromadning ishlab chiqarishni rivojlantirishni ta`minlaydigan qismi. Milliy daromadni daromadlar barcha turlarini (amortizasiya ajratmasi va biznesga egri soliqlardan tashqari) qo‘shib chiqish yo‘li bilan ham aniqlash mumkin. Milliy daromadning bir qismi, jumladan ijtimoiy stroxovaniyaga ajratmalar, kopxona foidasiga soliqlar va kopxonaning taqsimlanmaidigan foydasi amalda uy xo‘jaliklari qo‘liga kelib tushmaydi. Aksincha, uy xo‘jaliklari oladigan daromadning bir qismi, masalan, ijtimoiy to‘lovlar - ular qilgan mexnatining natijasi hisoblanmaydi. Shaxsiy daromad kўrsatkichini topish uchun milliy daromaddan uy xo‘jaliklari qo‘liga kelib tushmaydigan daromadlarning uchta turini (ishlab topilgan) chiqarib tashlashimiz, hamda joriy mexnat faoliyatining natijasi hisoblanmagan daromadlarni unga qo‘shishimiz zarur. Milliy daromad + ijtimoiy straxovaniya ajratmasi + korxona foydasiga soliqlar + korxonaning taqsimlanmaydigan foydasi + ijtimoiy to’lovlar + shaxsiy daromad. Shaxsiy daromaddan soliqlar to‘langandan keyin, uy xo‘jaliklarining to‘liq tasarrufida qoladigan daromad shakllanadi. Soliqlar to‘langandan keyingi daromad shaxsiy daromaddan shu daromad hisobidan to‘lanadigan soliqlar miqdorini chiqarib tashlash yo‘li bilan hisoblanadi. Soliqlar to‘langandan keyingi daromad uy xo‘jaliklari eng oxirida ega bo‘ladigan daromad hisoblanib, alohida shaxs va oilalar o‘z tasarrufida bu daromadlarning bir qismini iste`mol uchun sarflaydi va boshqa qismini jamg‘armaga yo‘naltiradi. Makroiqtisodiy ko‘rsatkichlarning qarab chiqilgan tahliliga asoslanib, bu ko‘rsatkichlar butun tizimi nisbatini ko‘rgazmali tasavvur qilishimiz mumkin bўladi. Yalpi milliy mahsulot Sof eksport Yalpi ichki maxsulot Amortizasiya Sof milliy maxsulot Egri soliqlar Milliy daromad Milliy daromad - ijtimoiy strahovaniya ajratmalari; korxona foydasiga soliqlar; korxona taqsimlanmaydigan foydasi + ijtimoiy to’lovlar ? Shahsiy daromad shu daromad hisobiga soliqlar, Soliqlar to’lanadigan keyingi daromad. Makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar tizimi yordamida milliy hisobni tashkil qilish imkoniyati vujudga keladi. Yalpi milliy maxsulot ko‘rsatkichi barcha ho‘jalik birliklari yalpi pul daromadlari, hamda barcha tovar va hizmatlarni ishlab chiqarishga sarflarning umumiy miqdorini bir vaqtda aks ettiradi. Bu butun mamlakat miqiyosida keng qamrovli milliy hisoblar tizimini kiritishga asos bo‘ladi. Milliy hisoblar - bu YaMM va milliy daromadni ishlab chiqarish taqsimlash hamda ulardan foydalanishni harakterlaydigan o‘zaro bog‘liq makroiqtisodiy ko‘rsatkichlar tizimi. Milliy hisoblarni tuzishda ikki yoqlama o‘quv tartibidan foydalaniladi. Bunday hisoblar halqaro statistikada standart tizim sifatida 1953-yildan boshlab qo‘llanila boshladi. Hozirgi davrda dunyoning 100 dan oshiq mamlakatlarida mazkur tizim keng qo‘llaniladi. Millii hisoblar asosini yig‘ma balanslar tashkil qiladi. Bunga daromad va harajatlar balansi misol bo‘lishi mumkin. Daromadlar xo‘jalik birliklari va aholi umumiy daromadlari (ish haqi, foyda, daromadlarning boshqa turlari, amortizasiya) summasini aks ettiradi. Harajatlar to‘rtta gruppadan iborat bo‘ladi: iste`mol, investisiyalar, davlat haridi, sof eksport. Millii hisoblar makroiqtisodiyotning meyoridagi - muvozanatli holatga erishish darajasini aniqlashga yordam beradi.
|
| |
