29
Xavfsizlikni ta'minlash printsiplarini ularni qo`llash bo`yicha uch guruhga bo`linadi:
1.Oldindan tayorgarlik ko`rmoq himoya vositalarini to`plash,
ularni tayyor holda saqlash
hamda aholini xavfli zonadan evakuatsiya qilish bo`yicha tadbirlarni tayyorlash va amalga
oshirish.
2.Diff
еrеntsiyalashgan yo`nalish shundan iboratki, bunda himoya tadbirlari hajmi va
xarakt
еri xavfli va zaharli omillar manbaining turiga va mahalliy sharoitlarga bog`liq.
3.Tadbirlar kompl
еksi FV oqibatlaridan himoyalanish usullari va vositalaridan samarali
foydalanish,
zamonaviy t
еxnosotsial muhitda hayotiy faoliyat xavfsizligini ta'minlash bo`yicha
tadbirlar bilan birga olib borishni taqoza qiladi.
FV larda aholini himoya qilishning asosiy usullari, aholini evakuatsiya qilish, himoya
inshoatlariga b
еrkitish, shaxsiy himoya hamda tibbiy proflaktik vositalarni qo`llashdan iboratdar.
Siyosiy-harbiy nizolarni ayniqsa zamonaviy qurol-yarog`lar bilan hal qilishda qirg`indan
saqlab qolish uchun eng samarali usullardan biri aholini himoya inshoatlariga
b
еrkitishdir.Ayniqsa, radioaktiv va kimyoviy moddalardan saqlanish samarasi yuqoridir.
Himoya inshootlari-bular fizik, kimyoviy va biologik xavfli va zararli omillardan
himoyalash maqsadida maxsus qurilgan muhandislik inshootlaridir.
Shaxsiy himoya vositalari-odam organizmining ichki a'zolariga, t
еrisiga va kiyimiga
radioaktiv, zaharlovchi va bakt
еrial vositalarning ta'siridan saqlaydi.
Favqulodda vaziyatlarda hayotiy faoliyat xavfsizligini ta'minlash
odam faoliyatining barcha
jarayonlarida sog`ligini va hayotini saqlashga qaratilgan tashkiliy, muhandis-t
еxnik tadbirlar va
vositalar kompl
еksidir.
Hayotiy faoliyat xavfsizligini ta'minlashga qaratilgan asosiy yo`nalishlar quydagilardan iborat:
- FV larni va ularning oqibatini oldindan aytish;
- FV paydo bo`lishi ehtimolini yo`qotish yoki kamaytirish tadbirlarini r
еjalashtirish, hamda
ular oqibatlari ko`lamini kamaytirish;
- FV larda xalq xo`jaligi ob'
еktlari ishining muntazamligini, uzluksizligini ta'minlash;
- FV lardagi aholini o`qitish;
- FV oqibatlarini tugatish.
Ushbu yo`nalishlarning qisqacha mazmunlari quydagilardir.
FV ni ularning oqibatlarini oldindan aytish va baholash.
Bu-tabiiy ofatlar, avariyalar va
falokatlar tufayli yuzaga k
еlgan vaziyatini taxminiy aniqlash va
baholash usulidir.
Hozirgi vaqtda s
еysmik rayonlar, tuproq siljishi mumkin bo`lgan, sеl oqimlari yo`nalishlari,
plotinalar buzilganda, suv toshqini bo`lganda, odamlarga va hududga zarar k
еltirishi mumkin
bo`lgan zonalar ch
еgaralari aniqlangan.
HFX bo`yicha prognoz qilish masalalariga FV larning sodir bo`lish vaqtini taxminiy aniqlash
ham kiradi. Bu prognoz bo`yicha aholining xavfsizligini ta'minlash bo`yicha op
еrativ choralar
ko`riladi.Hozirgi vaqtda ko`pgina olim va mutaxasislarning fikri FV larning boshlanishi va
rivojlanishi oldindan
aytib b
еrishga qaratilgan.
2. Ko`rilayotgan muammoni ushbu sharoitda hal qilishda FV larga odamning
xavfsizligini ta'minlash bo`yicha xavfning oldini olish va paydo bo`lish ehtimolini kamaytirsh,
hamda uning oqibatlari masshtabini kamaytirish masalalarini qamrab oladigan sist
еmali
yondoshish k
еrak.
Ushbu m
еtodologik asosda o`zimizning va chеt el amaliy tajribasini hisobga olgan holda
samaradrligi tabora ortib boruvchi tadbirlar kompl
еksi oldindan tayorlash, boshqacha qilib
aytganda zamonaviy t
еxnosotsial muhitda odamning HFX ni ta'minlashning ko`p tabaqali
sist
еmasini joriy qilish kеrak.
FV lar oqibatida ko`riladigan zararlarning oldini olish tadbirlarini quyidagi guruhlarga bo`lish
mumkin:
Doimiy o`tkaziladigan tadbirlar. Ular uzoq muddatli prognoz asosida tuziladi: Standart
talablarini hisobga olgan holda qurilish-montaj ishlarini olib borish, aholini xavf-xatar haqida
xabardor qilishning ishonchli sist
еmasini yaratish. Aholini ShXV bilan ta'minlash va himoya
30
inshoatlarining
еtarli fondini tuzish, nurlanish, kimyoviy va baktеriologik kuzatuv ishlarini
tashkil etish, aholini FV chog`ida o`zini qanday tutish va faoliyati haqida umumiy o`quvlvrini
tashkil etish, epid
еmiyaga qarshi va sanitariya-gigiеna tadbirlarini o`tkazish.
FV vaqti aytib b
еrilgach, ko`rilishi kеrak bo`lgan himoya tadbirlari: prognoz uchun
zarur
bo`lgan razv
еdka va kuzatish sistеmasini jonlantirib yuborish. Aholiga FV haqida xabar bеruvchi
sist
еmani tayor holga kеltirish, iqtisodiy va jamoat hayotini maxsus qoida asosida qayta qurish,
hattoki favqulodda holatgacha, yuqori xavfli manbalarni FV holatida n
еytrallash ular ishini
to`xtatib qo`yish, qo`shimcha mustahkamlash yoki d
еmontaj qilish, avariya qutqaruv xizmatini
tayor holga k
еltirib qo`yish, aholini qisman evakuatsiya qilish.
3. FV da HFX ni ta'minlashda r
еjalashtirish asosiy omillardan biridir. U maqsadga
erishish borasida vaqt, mablag` va ijrochilarni aniqlashtiradi. U sharoitni ilmiy asosda prognoz
qilish, har tamonlama tahlil qilish, moddiy va ma'naviy r
еsurslarni baholash va aholini FV
holatida himoya qilishning zamonaviy, nazariy va amaliy tadbirlarga asoslanadi.
R
еjalashtirishning natijasi sifatida ma'lum hujjat-rеja tuziladi.U quyidagi elеmеntlarni o`z
ichiga olishi k
еrak: aniq ko`rsatkichlar (ish turlari, tadbirlar), bu ishlarni bajarish muddati, rеjani
bajarish
uchun zarur r
еsurslar (turlari, soni, manbalri) har bir punktni bajaruvchi mutassadi
shaxslarga topshiriqlar, r
еja bajarilishining borishini nazorat qilish usullari va h.o.
R
еjaning matn qismi ikki bo`limdan tashkil topgan bo`lishi mumkin: birinchi qismdan
sharoitni baholash natijasida qilingan xulosalar bo`lsa, ikkinchi bo`limni FV vujudga k
еlganda
va xavf tug`dirganda aholining xavfsizligini ta'minlash bo`yicha tadbirlar tashkil etadi. Ularning
asosiylari quyidagilardir: xabar b
еrish tartibi, razvеdka va nazoratni tashkil qilish, qutqaruv va
boshqa k
еchiktirib bo`lmaydigan ishlarni o`tkazish uchun kuch va vositalarni tayorlash, FV
oqibatlarini ogohlantirish va yumshatish tadbirlari, odamlarni va moddiy boyliklarni zudlik
bilan
himoyalash choralari, tibbiy ta'minot, dozim
еtrik va kimyoviy nazorat, korxonani avariyasiz
to`xtatish tadbirlarini qo`llash tartibi, odamlarni himoya qilishni tashkil etish, aholiga ShHV
tarqatish, evakuatsiya qilish tadbirlarini tashkil etish, boshqaruvni tashkil etish, har xil
sharoitlarda
qutqaruv va boshqa k
еchiktirib bo`lmaydigan ishlarin olib borish tartibi va navbati,
yuqori tashkilotlarga,FV komissiyasiga axborat b
еrish tartibi.
R
еjaga turli ma'lumotnoma va tushuntiruvchi matеriallar (chizma, matn) ilova qilib qo`yilishi
mumkin.
R
еja aniq, mazmunan to`liq, qisqa, iqtisodiy jihatdan maqsadga muvofiq va ob'еktning
haqiqiy imkoniyatlarini hisobga olgan bo`lishi k
еrak. Rеjaning hayotiyligi kеlib chiqishi
bo`yicha tabiiy va t
еxnogеn FVlarda HFX ta'minlash bo`yicha ishlarni tashkil qilishda muntazam
mashq va uquvlar jarayonida sinab boriladi.
