MAZVZU:Ekonometrika fanining kelib chiqish tarixi va rivojlanish bosqichlari
1.Ekonometrika fanining maqsadi nimalardan iborat?
2.Ekonometrik modellashtirishning zarurligi?
3.Ekonometrikaning qo‘llanish sohalarini tushuntirib bering?
4.Ekonometrik modellashtirish usullari tasnifi qanday?
. «Model» tushunchasiga ta’rif bering?
1.Ekonometrika-fanda juda tez rivojlanuvchi soha bo’lib, uning maqsadi iqtisodiy
munosabatlarga miqdoriy o’lchamlarni berishdan iborat. “Ekonometrika”
iborasi(so’zi) 1910 yilda (Avstro-Vengrya) buxgalter P.Tsemp tomonidan kiritilgan (u “ekonometriya” degan). Tsemp, “Agar buxgalteriya hisobi ma’lumotlariga algebriya va geometriya usullarini qo’llansa, u holda xo’jalik faoliyati natijalari to’g’risida yanada chuqurroq tasavvurga ega bo’lish mumkin” deb ta’kidlagan. Ushbu ibora ko’p vaqt davomida ishlatilmagan bo’lsada, “ekonometrika” iborasi iqtisod ilmida yangi yo’nalishni yuzaga kelishida juda qulay keldi.
Iqtisod fanida yangi yo’nalish - “ekonometrika” 1930 yilda paydo bo’ldi.
“Ekonometrika” (grekcha “metron”) so’zi ikkita “ekonomika” va “metrika”
so’zlarining birlashmasidan tashkil topgan. Shunday qilib, iboraning o’zida
ekonometrikani fan sifatida uning xususiyati va mazmuni ifodalanadi. Uning
mazmuni: iqtisodiyot nazariyasi tomonidan ochilgan va asoslangan aloqa va
munosabatlarni miqdoriy ifodalashdan iborat. Demak ekonometrika iqtisodiy
hodisalarni o’lchash va tahlil qilish haqidagi fandir.
Ekonometrikaning yuzaga kelishi iqtisodiyotni o’rganishda bir nechta fanlarni
birlashtirgan yondashuv natijasi bilan bog’liq. Bu fan iqisodiyot nazariyasi, statistika va matematik usullarni birlashtirish va o’zaro to’ldirish natijasida yuzaga kelgan.
Keyinchalik ekonometrikani rivojlantirish uchun ushbu usullarga hisoblash texnikasi tadbiq etilgan. 1933 yilda R.Fisher tomonidan “Ekonometrika” jurnaliga asos solindi. Jurnalda u ekonometrikaga quyidagicha ta’rif bergan: “Ekonometrika-bu o’sha iqtisodiy statistika emas. Ko’p qismi miqdoriy xususiyatga ega bo’lgan iqtisodiy nazariyaning ham o’zi emas. Ekonometrika matematikani iqtisodga qo’llash ham emas. Tajriba shuni ko’rsatadiki har uchchala statistika, iqtisodiyot nazariyasi va matematika fanlarining komponentalari zamonaviy iqtisodiy xayotni miqdoriy tomonlarini anglash uchun zaruriy, lekin etarli bo’lmagan shartlaridir. Bu-uchta fanning birligidir. Bu birlik ekonometrikani tashkil etadi”.
Shunday qilib, ekonometrika-bu iqtisodiy jarayon va hodisalarni o’zaro
bog’lanishini miqdor jihatdan ifodalovchi fandir.
Ekonometrik usullar oliy statistika deb nomlanuvchi juft va ko’p o’lchovli
regressiya, juft, xususiy va ko’p o’lchovli korrelyatsiya, trendlarni ajratish va boshqa davriy qatorlar komponentalari, statistik baholash usullari asosida yuzaga kelgan va rivojlangan.
R.Fisher shunday deb yozgan: “Statistik usullar ijtimoiy fanlarda muhim
element hisoblanadi va aynan shu usullar yordamida ijtimoiy bilimlar fan
darajasigacha ko’tarilishi mumkin”.
Birinchidan –ekonometrika o’ziga xos bo’lgan usullar tizimi sifatida iqtisodiy
o’zgaruvchilar va ular orasidagi bog’lanishlarning xususiyatlarini tasvirlagan xolda
o’zining masalalarini aniqlashtirish bilan rivojlana boshladi. Regressiya tenglamasiga na faqat birinchi darajali o’zgaruvchilarni kiritildi balki natijaga maksimal yoki minimal (ozmi-ko’pmi) darajada ta’sir etuvchi qiymatlarni akslantiruvchi iqtisodiy o’zgaruvchilarning optimal xususiyatlarini ifodalash maqsadida, ikkinchi darajali o’zgaruvchilarni ham kiritila boshlandi. Masalan: Ekinlarni o’g’itlantirishning hosildorlikka ta’sirini ko’radigan bo’lsak, ekinlarni ma’lum bir darajada o’g’itlantirish uning xosildorligini oshiradi; lekin o’g’itlantirish me’yor darajasidan ortishi hosildorlikni ortishiga olib kemaydi balki, hosildorlikni pasayishiga olib kelishi mumkin. Xuddi shunday ko’plab ijtimoiy-iqtisodiy o’zgaruvchilarning ta’siri 2.Adekvatlik Modelni haqiqiy ob'ektga moslashtirish muammosi. Agar u asl nusxaning xususiyatlarini ishonchli aks ettirsa va uning xatti-harakatlarini taxmin qilish uchun ishlatilsa, model asl nusxaga mos keladi. Bundan tashqari, modelning etarliligi simulyatsiya maqsadlariga va qabul qilingan mezonlarga bog'liq. Masalan, loyihani batafsil yoritishda qidiruvni loyihalash bosqichida etarli bo'lgan model ushbu xususiyatni yo'qotadi va juda "qo'pol" bo'lib qoladi. Modelning boshlang'ich to'liq emasligini hisobga olsak, mutlaqo etarli bo'lgan model printsipial jihatdan mumkin emasligi haqida bahslashish mumkin. Modelning haqiqiy ob'ektga yaqinligini quyidagi jihatlardan ko'rib chiqish mumkin.
● kirish-chiqish aloqasining to'g'riligi nuqtai nazaridan;
Modellarni o'rganish va ulardan foydalanish maqsadlariga nisbatan model tavsifini dekompozitsiyaning to'g'riligi nuqtai nazaridan.Birinchi holda modellarning muvofiqlik darajasi odatda "adekvatlik" ning o'zi, ikkinchisida - haqiqiylik deb ataladi. Uyg'unlikni baholashning ikkita usuli mavjud, ulardan biri model va ob'ektni taqqoslash mumkin bo'lsa, ikkinchisi esa mumkin bo'lmasa. Birinchi usul - bu real ob'ektda kuzatilgan ma'lumotlarni model bilan o'tkazilgan hisoblash tajribasi natijalari bilan taqqoslashga asoslangan bir martalik protsedura. Agar u o'rganilayotgan xususiyatlarni maqbul aniqlik bilan aks ettirsa, u etarli deb hisoblanadi, bu erda modelning aniqligi model va o'rganilayotgan hodisa o'rtasidagi farq darajasini tavsiflovchi miqdoriy ko'rsatkich sifatida tushuniladi. Shunday qilib, birinchi usulda muvofiqlik o'lchovi miqdoriy hisoblanadi. Bu model va o'lchovlar o'rtasidagi nomuvofiqlikning ma'lum bir funktsiyasining qiymati bo'lishi mumkin. Ikkinchi usul - bu tekshirish usulidan foydalanishga asoslangan doimiy protsedura. Bunday protsedura har doim modelni eksperimental ravishda sinab ko'rishning iloji bo'lmaganda qo'llaniladi (masalan, ob'ekt dizayn bosqichida bo'lsa yoki ob'ekt bilan tajriba o'tkazish mumkin bo'lmasa). Ishonchlilikni baholash jarayoni ikki tomonga ega:Model o'zini haqiqiy tizim kabi tutishiga ishonch hosil qilish;
Unga asoslangan xulosalar adolatli va to'g'ri ekanligini aniqlash
11.1 Tizimli modellashtirishning umumiy ta'rifi. Boshqarish tizimlarini loyihalashda modellashtirishning roli. Model tushunchasi. Modellarning xususiyatlari.
Umumiy ta'riflar.Har qanday odam doimiy ravishda modellashtirishga duch keladi, odatda buni sezmasdan. Ko'chadan o'tayotganda piyodaning harakatlari yo'lning holatining ma'lum bir modelini qurish va uning rivojlanish prognoziga asoslanadi. Piyodalar atrofdagi voqelikni qanchalik ishonchli qabul qilishiga nafaqat uning farovonligi va sog'lig'i, balki hayotning o'zi ham bog'liqdir.
Kasbiy faoliyat jarayonida, agar u zamonaviy texnik vositalarni loyihalash va ishlatish bilan bog'liq bo'lsa
va tizimlar, tadqiqotchi doimiy ravishda ushbu ob'ektlarning modellarini qurish va o'rganish bilan shug'ullanishga majbur. Endi modellashtirish nafaqat nazariy, ham amaliy maqsadlarda ishlatiladigan asosiy ilmiy vositadir.
3.Korrelyatsion va regression tahlilni qo’llash vaqtida, omillarni tanlab olish va
ulardan modellarda foydalanish hamda baholashdagi asosiy qoidalar quyidagilardan
iborat:
1. Omillarni o’rganish bilan qamrab olinadigan ro’yxat chegaralangan, omillar
esa nazariy asoslangan bo’lishi lozim.
2. Modelga kiritilgan barcha omillar miqdor o’zgarishlarga ega bo’lishi kerak.
3. Tadqiq qilinayotgan to’’lam sifatli bir jinsli bo’lishi lozim.
4. Omillar o’zaro funktsional bog’lanmasliklari shart.
5. Kelajakda omillar o’zaro tahsirini ekstra’olyatsiya qilish uchun modellardan
foydalanilayotgan vaqtda xarakter jiddiy o’zgarmasligi, statistik mustahkam va
barqaror bo’lishi lozim.
6. Regression tahlilda har bir omilning
(x)
qiymatiga bir xil regressiyali
natijaviy o’zgaruvchi
( y)
taqsimoti normal yoki yaqin darajada mos kelish lozim.
7. O’rganilayotgan omillar tadqiq etilgan, natijaviy ko’rsatkichli, mantiqan
davriy bo’lishi lozim.
8. Natijaviy ko’rsatkichga jiddiy tahsir ko’rsatadigan faqat muhim omillar
tahsirini ko’rib chiqish lozim.9. Regressiya tenglamalariga kiritilgan omillar soni katta bo’lmasligi lozim.
CHunki omillar sonining katta bo’lishi, asosiy omillardan chetga olib kelishi
mumkin. Omillar soni kuzatishlar sonidan to’rt marta kam bo’lishi kerak.
10. Regressiya tenglamasining omillari turli xil xatolar tahsirida buzilishga olib
keladigan xatoliklar bo’lmasligi kerak. Omillar o’rtasida funktsional yoki shunga
yaqin bog’lanishlarning mavjudligi - mulg’tikollenearlik borligini ko’rsatadi.
11. Kuzatuvlar sonini oshirish uchun ularning makonda takrorlanishidan
foydalanish mumkin emas. Makonda hodisalarning o’zgarishi avtoregressiyani
vujudga keltirishi mumkin. Avtoregressiya esa statistikadagi mavjud o’zgaruvchilar
o’rtasidagi bog’lanishni mahlum darajada buzadi. SHuning uchun ko’rsatkichlar
dinamik qatorlarida regression bog’lanishni o’rganish statistikadagi bog’lanishni
o’rganishdan tubdan farq qiladi.
12. Har bir omil bo’yicha taqsimot normal taqsimotga ega bo’lishi shart emas.
Bu regression tahlilni natijaviy, alomatli qiymat va tasodifsiz qiymatli omillar
o’rtasidagi bog’lanishni ifodalovchi sifatida tahriflashdan kelib chiqadi.
13. Omillarni natural birlikda o’lchashda nisbiy qiymatlarga nisbatan ortiqroq
ko’rish lozim. Nisbiy qiymatlar o’rtasidagi korrelyatsiya, regressiya tenglamasi
parametrlari qiymati bog’lanish mazmunini buzishi mumkin.omillar o’rtasidagi
bog’lanishni ifodalovchi sifatida tahriflashdan kelib chiqadi.
4.Modellashtirish va modellar o'zining turli sohalardagi tadbiqlariga qarab,moddiy va abstrakt kabi sinflarga bo'linadi.
Moddiy modellar asosan o'rganilayotgan ob'ekt va jarayonni geometrik,fizik, dinamik yoki funksional tavsiflarini ifodalaydi. Masalan, ob'ektningkichiklashtirilgan rnaketi (masalan, litsey, kollej, universitet) va turli xi! fizik, ximik va boshqa xildagi maketlar bmiga rnisol bo'la oladi. Bu modellaryordamida turli xi! texnologik jarayonlarni optimal boshqarish, ulamijoylashtirish va foydalanish yoilari o'rganiladi. Umuman olganda, moddiymodellar tajribaviy xarakterga ega bo’lib, lexnika faniarida keng qo'llaniladi.
Ammo moddiy modeliashtirishdan iqtisodiy maslalarai yechish uchunfoydalanishda ma'lum chegaralanishlar mavjud. Masalan, iqtisodiyotni birorsohasini o'rganish bilan butun iqtisodiy ob'ekt haqida xuiosa chiqaribboimaydi. Ko'pgina iqtisodiy masalalar uchun esa moddiy modellar yaratishqiyin bo'iadi va ko'p xarajat talab etadi.
Abstrakt (ideal) modellar inson tafakkurining mabsuli bo'lib, ularlushunchalar, gipotezalar va turli xil qarashlar tizimidan iborat. Iqtisodiytadqiqotlarda, boshqarish sohalarida, asosan, abstrakt modeliashtirishdanfoydalaniladi.
Ilmiy bilishda abstrakt modellar ma'lurn tillarga asoslangan belgilarmajmuidan iborat. O'z navbaiida, belgili abstrakt modellar matematik valogic tillar shaklidagi matematik logik modellarni ifodalaydi.
Matematik modellashtirish turli xil tabiatli, ammo bir xil matematik bog'lanishlarni ifodalaydigan voqea va jarayonlarga asoslangan tadqiqotusulidir.
Iqtisodiyotda modellar turli asoslarga ko'ra tasniflanadi. Modellar iqtisodiyotning turli tomonlari (xususan, uning ishlabchiqarish-texnologik, ijtimoiy, hududiy tuzilmalari)ni va uning alohidaqismlarini tadqiq qilish uchun mo'ljallanishi mumkin. Modellarni tadqiq qilinayotgan iqtisodiy jarayonlar va muammolar mazmuni bo'yichatasniflashda butun iqtisodiyot modellari (makroiqtisodiy modellar)ni va uningquyi tizimlari — tarmoqlar, hududlar va hokazolarning modellari, ishlabchiqarish, iste'mol, daromadlarni shakllantirish va taqsimlash, mehnat resurslari, baholarni shakllantirish, moliyaviy aioqalar va shu kabilarmodeJlarining majmualari (mikroiqtisodiy modellar)m ajratib ko'rsatish mumkin.
Tuzilmaviy modellar ob'ektlarning ichki tuzilishi, tarkibiy qismlari, ichkiparametria!ini, ular orasidagi o'zaro bogiiqliklarni ifodalaydi. Iqtisodiyotmiqyosidagi tadqiqotlarda ko'proq tuzilmaviy modellar qo'llaniladi, chunki ularquyi tizimlarning o'zaro bog'liqliklari rejalashtirish va boshqarish uchun kattaahamiyatga ega„ O'ziga xos tuzilmaviy modellar sifatida tarmoqlararo aloqalarmodellarini olish rnumkin. Furiktsional modellar iqtisodiy boshqarishda keng qo’laniladi, bunda ob'ektning holati («chiqish»)ga «kirish»ni o'zgartirish yoiibilan ta'sir ko'rsatiladi. Iste'molchilarning tovar-pul munosabatlari sharoitidagixatti-harakatlari modeli bunga misol bo Ma oladi. Aynan bir ob'ekt birvaqtning o'zida ham tuzilmaviy, ham funksional model bilan tasvirlanishimumkin. Masalan, alohida tarmoq tiziminini rejalashtirish uchun tuzilmaviymodeldan foydalaniladi, iqtisodiyot miqyosida esa har bir tarmoq funksional model bilan ifodalanishi mumkin.
Deterrninirlangan modellar model o'zgaruvchilari orasidagi qat'iyfunksional bog'lanishlar borligini nazarda tutadi. Stoxastik modellar tadqiqqilinayotgan ko'rsatkichlarga tasodifly ta'sirlarning borligini e'tiborga oladihamda ularni tasvirlash uchun ehtimollar nazariyasi va matematikstatistikaning vositalaridan foydalanadi.
Statik modellarda barcha bogianishlar vaqtning tayinli payti yokidavriga tegishlidir. Dinamik modellar iqtisodiy jarayonlarning vaqt bo'yichao'zgarishini tavsiflaydi. Qaralayotgan vaqt davrining uzunligiga qarabbashoratlash va rejalashtirishning qisqa muddatli (bir yilgacha), o'rta muddatli (5yilgacha), uzoq muddatli (10-15 va undan ko'proq yilgacha) modellarifarqlanadi. Iqtisodiy-matematik modellarda vaqtning o'zi yoki uzluksiz, yokidiskret ravishda o'zgarishi mumkin.
Iqtisodiyot modellari fazoviy omillar va shartlarni o'z ichiga olishigaqarab fazoviy va nuqtaviy modellar farqlanadi.
Shunday qilib, iqtisodiyotda modellarning umumiy tasnifi o'ndan ortiq asosiy belgilarni o'z ichiga oladi. Iqtisodiy-matematik tadqiqotlamingrivojlanishi bilan qoilanilayotgan modellarni tasniflash muammosimurakkabiashib boraveradi
5.Ekonometrik modellashtirish bosqichlari:
Birinchi bosqich – s’etsifikatsiyalash - iqtisodiy muammoni qo’yilishi – asosiy
omillar guruhi tanlanadi, iqtisodiy mahlumot to’’lanadi, asosiy omil va tahsir etuvchi
omillar guruhi belgilanadi; korrelyatsion tahlil usuli yordamida ekonometrik modelda
qatnashadigan omillar aniqlanadi.
Ikkinchi bosqich – identifikatsiya qilish. «Eng kichik kvadratlar usuli»
yordamida tuziladigan ekonometrik modelning parametrlari aniqlanadi.
Uchinchi bosqich –verifikatsiya qilish. Tuzilgan modelni ahamiyati to’rtta
yo’nalish bo’yicha tekshiriladi:
- modelning sifati ko’plikdagi korrelyatsiya koeffitsienti va determinatsiya
koeffitsienti yordamida baholanadi;
- modelning ahamiyati a’proksimatsiya xatoligi va Fisher mezoni yordamida
baholanadi;
- modelning parametrlarini ishonchliligi Stg’yudent mezoni bo’yicha
baholanadi;
- Darbin-Uotson mezoni yordamida «Eng kichik kvadratlar usulining» bajarilish
shartlari tekshiriladi.
To’rtinchi bosqich – tuzilgan va baholangan ekonometrik model yordamida
asosiy iqtisodiy ko’rsatkichlar ‘rognoz davriga hisoblanadi.
6.hrirlash
Iqtisodiy taraqqiyot modeli (frans. modele — oʻlchov, namuna) — mamlakat iqtisodiyotini tashkil etish va rivojlantirishning strategiyasi, maqsadlari, umumiy tamoyillari ifodalangan nazariy qarashlar majmui. I.t.m. tushunchasi 20-asrning 50-y.larida paydo boʻldi. Bu davrga kelib koʻpchilik sobiq mustamlaka mamlakatlar oʻz mustaqilligiga erishib, milliy davlat qurish yoʻliga oʻtgan edilar. Bu vaqtda asosiy 3 yirik taraqqiyot yoʻli boʻlishi mumkinligi haqidagi qarashlar bor edi [(kapitalistik, so-sialistik va sotsialistik yoʻnalish (oriyentatsiya)]. 20-asr oxirlariga kelib biron-bir mamlakatning iqtisodiy taraqqiyotini qatʼiy qabul qilingan qoidalar doirasi bilan cheklab turish mumkin emasligi, taraqqiyot yoʻllari (modellar) ancha keng koʻlam va maq-sadga egaligi, ulardan birini tanlashda har bir mamlakat oʻz ichki shartsharoitlaridan kelib chiqmogʻi zarurligi maʼlum boʻldi. Iqtisodiyot nazariyasida ayrim olimlar I.t.m.ni davlat tuzumi desa, boshqalar ijtimoiyiqtisodiy formatsiya, uchinchilari esa ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyotning aniq belgilangan yoʻli deb hisoblaydi. I.t.m. iqtisodiy munosabatlarning keng miqyosli tizimi, huquqiy, maʼ-muriy hamda xoʻjalik mexanizmlari orqali boshqariladi. Bunday munosabatlarning subʼyekti mulk egalari, xoʻjalik faoliyati ishtirokchilari, uyushmalar, davlat va xususiy sektor, mamlakat doirasidagi mintaqa va tar-moklar hisoblanadi. Albatta, I.t.m.ga axloq va dunyoqarash, mentalitet, turmush tarzi, madaniyat kabi ijtimoiy meʼyorlar oʻz taʼsirini maʼlum dara-jada oʻtkazadi.
I.t.m. global va milliy harakterda boʻladi. Hoz. vaqtda taraqqiyotning bir qator tipik global modellari shakllangan. Ular orasida Osiyo, Yevropa, Lotin Amerikasi, Osiyo-Tinch okeani, Afrika va postsovet I.t.m.larini koʻrsatish mumkin. Ular ichki taraqqiyot omillari, shartsharoitlari, i.ch. tuzilmasi va b. jihatlari bilan bir-birlaridan tubdan farqlanadi. Misol uchun osiyocha taraqqiyot modeli jamoaning kuchli pozitsiyasi va diniy omilga asoslangan boʻlib, bu modelda undiruvchi sanoat va q.x. asosiy oʻrinda tursa, yevropacha modelda iqtisodiy taraqqiyotning ijtimoiy yoʻnaltirilganligi, xususiy tashabbusning yuqori darajada rivojlanganligi, biznesni qoʻllab-quvvatlash va soliq undirishning sharoitiga moslanuvchan tizimi, jamiyatning texnokratik yoʻnalishi, yalpi ichki mahsulotda xizmat koʻrsatish sohasining yuqori hissasi koʻzga tashlanadi. Lotin Amerikasi modeli xom ashyo tamoyiliga qurilgan boʻlib, undiruvchi sanoat tarmoklarining rivojlanganligi, mehnat resurslarining or-tiqchaligi, xufyona narkokapitalning yuqori hissasi, eksportning past, tovar va xizmatlar importining esa yuqori darajasi, iqtisodiyotda mayda tovar i.ch.ning sezilarli darajasi bilan harakterlanadi. 70—80-y.larda shakllangan Osiyo-Tinch okeani modelining tipik xususiyati — yuqori tex-nologiyaga egaligi, tabiat va inson resurslaridan oqilona foydalanish, i.ch. ilmiy bazasining rivojlanganligidir. Afrika I.t.m. tipik xom ashyo yoʻnalishi, iqtisodiyotda past unumdorlik darajasi, mehnat resurslarining or-tiqchaligi, aholi turmushining past darajasi, infratuzilmaning rivojlanmaganligi, urugʻchilik, qabilalar oʻrtasidagi urushlar, ijtimoiy-siyosiy beqarorlik bilan tavsiflanadi.
Postsovet I.t.m. MDH mamlakatlariga xos boʻlib, ularni i.ch. texnologiyasining umumiy xususiyati, yagona standartlar, iqtisodiyotni isloh qilishning umumiy vazifalari birlashtiradi. Sobiq Ittifoq respubli-kalarining 70 yildan ortiq birga boʻlishi iqtisodiy munosabatlarning yaqinlashuviga oʻz taʼsirini oʻtkazmasdan qolmagan. Oʻtgan asrning 90-y.lari boshida va hatto uning oʻrtalariga kelib ham bu mamlakatlar tashki savdo oborotining yarmidan koʻprogʻi MDHga toʻgʻri kelar edi. Ammo keyinchalik bu tendensiya milliy taraqqiyot modellarida yetakchi oʻrinni egallay olmadi. Oʻzbekistonning tashqi iqtisodiy fa-oliyatida sanoati rivojlangan mamlakatlar birinchi darajaga koʻtarildi.
90-y.ning boshlarida Oʻzbekistonning oldida bir qator strategik rivojlanish yoʻllari paydo boʻlgan edi. Ularni 4 yoʻnalish — xom ashyo, agrar, industrial, xizmat koʻrsatish sohasini rivojlantirish boʻyicha guruhlash mumkin. Ulardan har biri respublika uchun real I.t.m. boʻlishi mumkin edi. Ammo xom ashyo yoʻlini tanlash tabiiy boyliklarni yanada talon-taroj qili-nishi, aholini ish bilan taʼminlash muammosi sanoatning undiruvchi tarmoqlariga zoʻr berishga olib kelardi. Ittifoq ixtisoslashuvi bu yoʻnalishni keltirib chikargan edi.
Agrar I.t.m. agrosanoat majmui (ASK.) tarmoklarini rivojlantirishni taqozo qilib, aholining asosiy qismini q.x. bilan band qilishga olib kelar edi. Industrial I.t.m.ning sa-maradorligini Jan.sharqiy Osiyo mamlakatlari tajribasi tasdiklagan. Taraqqiyotning xizmat koʻrsatish yoʻnalishi ham Oʻzbekistonga qoʻl kelishi mumkin edi. Bu yoʻldan borayotgan Yevropa mamlakatlarida yalpi ichki mahsulot(YAIM)ning 40% shu soxdda yara-tiladi. Baʼzi mamlakatlarda turizm YAIMning 25% ni hosil qiladi.
Oʻzbekiston yukrrida sanalgan modellardan birontasidan voz kechmadi, balki oʻzining I.t.m.da ulardan foydalandi. Boy tabiat resurslari, uni qayta ishlash va undan maqsadga muvofiq foydalanish chet el investitsiyalarini kiritish imkonini bermoqda. ASK rivojlanishi qishloq aholisini ish bilan taʼminlashga olib kelmoqda. Qishloqda mamlakat aholisining 60% yashaydi. Industrial taraqqiyot iqti-sodiyotni eksportga, import oʻrnini bosadigan tovarlar i.ch.ga undamoqda. Xizmat koʻrsatish sohasi bozor islohotlarining ijtimoiy yoʻnalishini kuchaytirmoqda. Oʻzbekistonning I.t.m. xalqning tarixiy tajribasi, anʼanaviy madaniyati bilan belgilangan. Chun-ki islomning xususiyati shundaki, u fakatgina din emas, balki unga sigʻinadigan xalqdarning turmush tarzidir. Shuning uchun ham 70 yildan ortiq davr mobainida tashqaridan tiqishtirilgan "sovet turmush tarzi" bu yerda keng tomir otmadi.
Islohotlarning dastlabki yillarida Oʻzbekiston boshqa mamlakatlarda tajribadan oʻtgan u yoki bu I.t.m.ni qabul qilishi lozim degan fikr yurar edi. Hatto turk yoki xitoy modellarini qabul qilish zarurligi taʼkidlangan edi. Ammo Oʻzbekiston Respubli-kasi Prezidenti I. Karimov mamlakatga oʻz yoʻli, oʻz taraqqiyot modeli zarurligini koʻrsatdi. Oʻzbekiston rahbari ilgari surgan tub iqtisodiy islohotlarni amalga oshirishning 5 ta-moyili — iqtisodiyotni mafkuradan xoli qilish, davlat bosh isloxrtchi, bozor munosabatlariga bosqichma-bosqich oʻtish, qonun ustuvorligini taʼminlash, kuchli ijtimoiy siyosat yuritish — oʻzbek modelining asosini tashkil etadi.
Qisqa vaqt ichida iqtisodiy taraq-qiyotning oʻzbek modeli oʻzining hayotiyligini koʻrsatdi. Oʻzbekiston iqtiso-diyoti uchun 1995 y. keskin burilish yili boʻldi. Shu yili sanoat i.ch. hajmi boʻyicha islohotgacha davr darajasiga toʻla erishildi. YAIMning pasayishi sezilarli sekinlashdi. 1996 y.dan boshlab esa YAIM i.ch.ning barqaror ijobiy tendensiyasi davom etmoqda: 2001 y.da YAIM 4,5% ga oʻsdi, sanoat mahsuloti qajmi 8,1, yalpi q.x. mahsulotlari 4,5, qurilish ishlari 3,3, chakana tovar aylanmasi 9,5% ga oʻsdi. Oʻzbek modeli hali oʻtish davrining boshidayoq koʻp ukladli, aralash, tashqi beqarorlashtiruvchi omillardan xoli boʻlgan milliy bozor iqtisodiyotining shakllanishini taʼminladi. YAIM i.ch. surʼ-atlarining birinchi marta aholi oʻsish surʼatlaridan ustun boʻlishiga erishildi, YAIM tarkibiga jamgʻarish va investitsiyalar nisbatlarida yuqori sifat oʻzgarishlari taʼminlandi. Oʻzbek I.t.m.ning bosh maqsadi — ozod va obod vatan, erkin va farovon hayotni taʼminlashdan iborat
Asosiy adabiyotlar
1. “0 ‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha harakatlar
strategiyasi to‘g‘risida”gi 0 ‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7
fevraldagi PF-4947-sonli Farmoni.
2. Mirziyoyev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan
birga quramiz. - Toshkent: “0 ‘zbekiston” NMIU, 2017. - 488 b.
3. Mirziyoyev Sh.M.Tanqidiy tahlil, qat’iy tartib-intizom va shaxsiy
javobgarlik - har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. - Toshkent:
“0 ‘zbekiston” NMIU, 2017. - 104 b.
4. Mirziyoyev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik 0 ‘zbekiston davlatini
birgalikda barpo etamiz. - Toshkent: “0 ‘zbekiston” NMIU, 2017. - 56 b.
5. Mirziyoyev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta’minlash -
yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. - Toshkent: “0 ‘zbekiston” NMIU,
2 0 1 7 .-4 8 b.
|
