Axborot texnologiyalari va zamonaviy dasturiy mahsulotlar ishlab chiqarishning dolzarb muammolari
Международная научно-техническая конференция «Практическое применение технических и
цифровых технологий и их инновационных решений», ТАТУФФ, Фергана, 4 мая 2023 г.
76
PES larning ishlash prinsipi sodda bo‘lib, 2 xil rejimda ishlaydi. Birinchi
rejimda energiya zaxiralash rejimi bo‘lib, bunda energiya elektr motorlarga
yo‘naltiriladi hamda elektromotorlar reduktrlar yordamida ma’lum bir yukni
ma’lum bir balandlikka ko‘taradilar. Mexanik
tizimlar yordamida yuk
balandligini saqlab turadi. Ikkinchi rejim esa energiya qaytarish rejimi bo‘lib,
ushbu yukning potensial energiyasidan foydalanish uchun qayta tushuradilar.
Yukni tushuruvchi mexanizm elektr generatorni yurg‘izadi va generatordan tok
ishlab chiqarilib, umumiy tarmoqqa uzatiladi. Tizimning FIK ko‘rsatkichini
oshirish mexanizmning mukammaligiga bog‘liqdir.
PES tizimlarining asosiy kamchiliklari FIK pastligidan tashqari ularning
mobil versiyalarini ishlatish qiyinligi, ma’lum hajm egallashi, rejim o’zgartirish
murakkabligi va boshqalarni o‘z ichiga oladi. Shularga qaramay ushbu
tizimlarning ishonchliligi hamda kam xarajatliligi bilan ajralib turmoqda. Bu esa
bunday tizimlardan samarali foydalanishni taqozo etmoqda. Bundan tashqa PES
larda zaxira hajmini oshirishni sodda, kamxarajat imkoniyati, zaxirani uzoq vaqt
saqlashi, texnik xizmat soddaligi kabi afzalliklarga ega. Akkumlyatorlar vaqt
o‘tgani sari zaxirasi kamayib boradi va uzoq vaqt
qolib ketsa akkumlyator
ishdan chiqadi, PES larda esa bunday emas, uzoq vaqt qolib ketsa ham tizimni
qayta ishga tushirish mumkin hamda zaxiradan ham foydalanish mumkin.
PES lardan boshqa mexanik usullar: suvni qayta balandlikka haydash va
deformatsiyadan song holatini tikloovchi vositalar (Prujina, rezina) orqali ham
energiya zaxiralash mumkin. Suvni qayta balandlikka yoki suv omborlariga
nasoslar yordamida yo‘naltirish ham elektr energiyasini saqlashda keng
qo‘llaniladi. Bunday usullar GES lar joylashgan suv omborlarida qo‘llash
imkoni yuqori. Kunduzgi vaqtlarda quyosh panellaridan
olingan energiya
yordamida suv omboriga suvni qayta zaxiralash mumkin va albatta tungi
energiyaga talab yuqori bo‘lgan vaqtda undan qayta foydalanish orqali elektr
energiyasini olish mumkin. Prujinali tizimlarni esa mobil holatda ishlatish
imkoniyati kengroq. Bunday holatini tiklovchi vositalar PES larga qaraganda
vazn
talab etmasligi, lekin nisbatan kamroq zaxirasi bilan farqlanadi. Mexanik
usullardan tashqari kimyoviy usullar ham mavjud bo‘lib, bu usullar ham ishlab
Актуальные проблемы разработки информационных технологий и программных продуктов и их решения
Международная научно-техническая конференция «Практическое применение технических и
цифровых технологий и их инновационных решений», ТАТУФФ, Фергана, 4 мая 2023 г.
77
chiqaruvchilarni o‘ziga jalb etmoqda. Ayniqsa suvni elektroliz qilish orqali
vodorod olish yanada takomillashtirilmoqda. Bu esa o‘z navbatida vodorodda
ishlovchi dvigatellarning imoniyatini oshirmoqda. Oxirgi yillarda avtomobil
ishlab chiqaruvchilar ham vodorod yoqilg‘ili mashinalarga qiziqmodalar.
Quyosh panelli vodorod stansiyalari qurishni rejalashtirmoqdalar. Bunda quyosh
panellaridan olinga energiya elektroliz orqali vodorodga
aylantiriladi hamda
stansiyada yeg‘iladi. Vodorod eng yengil modda bo‘lganligi sababli, uni olib
yurishda ham kam energiya sarflanadi. Lekin ushbu gaz eng xavfli gazlardan
xisoblanadi. Vodorod kislorod bilan tez reaksiyaga kirishi sababli yuqori quvvat
va energiya beradi, lekin shu sababli ham portlash xavfi ham mavjud va bu juda
jiddiy oqibatlarga olib kelishi ham mumkin. PES tizimlari esa nisbatan xavfsiz
bo‘lib, hattoki akkumlyatorlarda kuzatilishi mumkin bo‘lgan qizish va yonish
holati tufayli ham akkumlyatorlardan ham xavfsiz xisoblanadi.
