|
Moliya bozori va moliyaviy texnologiyalar
|
| bet | 1/3 | | Sana | 18.05.2024 | | Hajmi | 155,11 Kb. | | #242049 |
Bog'liq Moliya bozori raqamli iqtisodiyot
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O`RTA MAXSUS TA’LIM
VAZIRLIGI
TOSHKENT DAVLAT IQTISODIYOT UNIVERSITETI
81-2 BHA – guruh talabasi Malikov Anvarjonning “MOLIYA BOZORI VA MOLIYAVIY TEXNOLOGIYALAR” fanidan mustaqil ishi
TOSHKENT 2024
Reja:
Kirish
Raqamli iqtisodiyotning afzalliklari
Raqamlashtirish – yangi iqtisodiy texnologiyalarning yo’ldoshi
Raqamli texnologiyalar va uning iqtisodiyotdagi o’rni va ahamiyati
Raqamli sektorlar va ularning iqtisodiy ahamiyati
Xulosa
Foydalanilgan adabiyotlar
K I R I SH
Bugungi zamonda raqamli bilimlar va zamonaviy axborot texnologiyalari taraqqiyotga erishishning muhim shartlaridan biridir. Raqamli texnologiyalar nafaqat davlat va jamiyat boshqaruvini takomillashtiradi va ijtimoiy sohada odamlarga katta qulayliklar yaratadi. Bundan tashqari raqamli texnologiyalar ijobiy iqtisodiy o’sishiga zamin yaratadi: mahsulot va xizmatlar sifatini oshiradi, va ortiqcha xarajatlarni kamaytiradi, va yana bir muhim afzallik — korrupsiyaga chek qo’yadi.
Davlatimiz rahbarining Oliy Majlisga Murojaatnomasida iqtisodiy-ijtimoiy hayotning barcha sohalariga raqamli texnologiyalarni keng joriy etish eng ustuvor vazifa sifatida ham ko’rsatilgan edi. Bu borada “Ilm, ma’rifat va raqamli iqtisodiyotni rivojlantirish yili” da amalga oshirishga oid davlat dasturida belgilangan vazifalar ijrosini va hayot sifatining barqaror yaxshilanishini ta’minlash hamda tadbirkorlik faoliyatini yuritish va “raqamli iqtisodiyot”ni rivojlantirish uchun qulay muhit yaratish maqsadida O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “Toshkent shahrida raqamli texnologiyalarni keng joriy etish chora-tadbirlari to’g’risida” Qarori qabul qilindi.
Ushbu qaror bilan, 2020-2021 yillarda joriy etiladigan axborot tizimlari va dasturiy mahsulotlar ro’yxati, “Raqamli Toshkent” kompleks dasturini amalga oshirish bo’yicha chora-tadbirlar rejasi, 2020 yilda telekommunikatsiya infratuzilmasini kengaytirish bo’yicha loyihalar ro’yxati, 2021- 2023 yillarda istiqbolli axborot tizimlari va dasturiy mahsulotlar ro’yxati tasdiqlandi.
Dasturning asosiy vazifasi etib shahar xizmatlarini boshqarish, ijtimoiy soha ob’ektlari, ishlab chiqarish, yo’l transport va kommunal infratuzilmaning integratsiyalashgan axborot muhitini yaratish va keyinchalik muvaffaqiyatli tajribani respublikaning boshqa hududlarida tatbiq etish belgilandi.
Raqamli iqtisodiyotga bo’lgan qiziqish jamiyat va iqtisodiyotda ro’y bergan jiddiy o’zgarishlar tufayli sezilarli darajada o’sdi. Zamonaviy texnologiyalar va platformalar mijozlar, hamkorlar va davlat tashkilotlari bilan shaxsiy muloqotni minimallashtirish hisobiga korxonalar va jismoniy shaxslarga xarajatlarni qisqartirishga yordam berdi, shuningdek, o’zaro muloqotni yanada tez va oson yo’lga qo’yishga imkoniyat yaratdi. Natijada tarmoq resurslariga asoslangan, raqamli yoki elektron iqtisodiyot paydo bo’ldi.
«Raqamlashtirish» so’zi aslida yangi atama bo’lib, innovatsion boshqaruv va ish yuritish jarayoniga IT yechimlarning jalb etilishini, buning samarasi o’laroq esa internet buyumlardan tortib, elektron hukumatgacha bo’lgan barcha tizimlarda axborot texnologiyalarini qo’llashni ko’zda tutadi.
Iqtisodiyotning raqamli segmentiga tegishli bosh manba – trakzaksion sektorning o’sishidir. Rivojlangan mamlakatlarda bu ko’rsatkich YaIMning 70 foizdan ortiq miqdorni tashkil etib, davlat boshqaruvi, konsalting va informatsion xizmat ko’rsatish, moliya, ulgurji va chakana savdo, shuningdek, xizmatlar sohasini (kommunal, shaxsiy va ijtimoiy) birlashtiradi.
Iqtisodiyot diversifikatsiyasi va dinamikasi qanchalik yuqori bo’lsa, mamlakat ichida va tashqarisida noyob axborotlar aylanmasi shunchalik ko’p, milliy iqtisodiyotlar ichida axborot trafigi esa shu qadar salmoqli bo’ladi. Shu bois ishtirokchilar soni ko’p va IT xizmatlar keng tarqalgan bozorlarda raqamli iqtisodiyot jadal sur’atlarda rivojlanadi.
Ayniqsa, bu – transport, savdo, logistika va shu singari internet bilan faol ishlovchi sohalarga cheksiz qulayliklar yaratadi. Ayrim tadqiqotchilarning fikriga ko’ra, ularda elektron segmentning ulushi YaIMning 10 foiziga yaqinlashib, 4 foiz aholi bandligini ta’minlaydi. Eng ahamiyatlisi, bu ko’rsatkichlar barqaror tarzda o’sib boradi.
Shubhasiz, raqamli iqtisodiyotning samaradorligiga nafaqat axborot texnologiyalarining qamrovi va infratuzilmaning mavjudligi, balki ishbilarmonlik muhiti, inson kapitali va muvaffaqiyatli boshqaruv instrumentlari kabi standart iqtisodiy mezonlar ham ta’sir ko’rsatadi. Binobarin, iqtisodiy taraqqiyot aynan ularga tayanadi, bu esa ushbu mezonlarning raqamli iqtisodiyot rivojlanishida avvalgiday muhim o’rin tutishini bildiradi.
Hozir butun dunyo bo’ylab yangi servislar va biznes modellarni yaratish uchun IT instrumentlardan foydalanadigan eski va yangi kompaniyalar aksariyat sohalarda yetakchi bo’lgan kompaniyalarga kuchli raqobat tug’dirmoqda.
Prognozlarga ko’ra, yaqin yillarda makroiqtisodiyot «lean production», addiktiv, nano va biotexnologiya mezonlariga tayanadigan ishlab chiqaruvchilarga qattiq bog’liq bo’lishi kutilmoqda. Shu munosabat bilan oqilona boshqaruv uchun zarur hisoblangan axborot ko’lami ham ortib boradi, ishlab chiqarish va fuqarolar muloqoti, biznes va davlat organlarini boshqarish tuzilmasi esa jiddiy o’zgarishlarni boshdan kechiradi.
Quyidagilar bunda ijtimoiy va iqtisodiy taraqqiyot yo’liga bosqichma-bosqich chiqish uchun asosiy shart va omillar sifatida ko’rsatilmoqda:
axborotlashtirish va davlat boshqaruvi organlari hamda munitsipal xizmatlarni integratsiyalash hisobiga elektron hukumat va raqamli shahar konsepsiyalarini tatbiq etish;
yangi texnologik avloddagi mahsulotlarni yalpi ishlab chiqarish (pilotsiz avtomobillar va boshqalar singari);
o’ziga xos bezak va qurilish materiallari yordamida «aqlli» va ekologik uylarni barpo etishga oid g’oyalarni amalga oshirish;
autsorsing, o’zini band etish va boshqalar orqali bandlikning muqobil shakllarini keng targ’ib qilish;
muayyan vazifalarni bajarish uchun ishchi-frilanserlarni izlashga xizmat qiladigan professional tarmoqlarni yaratish.
Yuqoridagilar barchasi biznesga ishlab chiqarish va boshqaruvda tovar va elektron xizmatlar integratsiyalanadigan zamonaviy platformalar yordamida xarajatlarni qisqartirishga imkoniyat beradi. Birinchi galda bu masala xizmatlar buyurtmasi integratsiyasi, resurslardan birgalikda foydalanish, kontragentlarni tanlash, elektron savdoni yuritish, to’lovlar va boshqalarga tegishlidir.
Texnologik raqamli muhit – bu yuridik va jismoniy shaxslar hamkorlikdagi faoliyat uchun butunlay yangi muloqotni yo’lga qo’yadigan «akvarium» hisoblanadi. Axborot texnologiyalari korxonalarga butunlay yangi, yanada jadal ish sur’atlarini o’zlashtirish hamda xizmat va mahsulotlar shaklini xilma-xillashtirishga imkoniyat yaratadi. Bundan tashqari, tadqiqotchilar qisqa saqlanadigan mahsulotlarning bozorga chiqarilishi haqida ham gapirishmoqda.
Xizmat ko’rsatish sohasi haqida gapiradigan bo’lsak, axborot texnologiyalari ko’plab kundalik vazifalarni hal qiladi, buning natijasida esa yirik ko’lamdagi amallar tezroq, arzonroq, qulayroq va o’rtadagi vositachilarsiz bajariladi.
Elektron savdo, internet-banking va boshqa shu kabi zamonaviy yo’nalishlar kundan kunga rivojlanib bormoqda. Natijada daromadni oshirish uchun aksar sohalarda avtomatik tarmoqli servislar (masalan, sifatli veb-sayt yoki mobil ilova kabi) biznesdagi vositachilar o’rnini egallamoqda.
Buning samarasi o’laroq biznes xizmatga belgilangan narxlarni sezilarli darajada tushirishi, makroiqtisodiy yo’nalishda esa yakka ishlab chiqarish va noto’liq bandlik ko’rsatkichlari o’sishi mumkin. Shuningdek, kraudfanding va kraudsorsing kabi yo’nalishlar ham hozirda yangi iqtisodiy texnologiyalar sirasiga kiritilmoqda.
Iqtisodchilarning fikriga ko’ra, ayni vaqtda bu kabi o’zgarishlar natijasida qo’shimcha qiymatni chiqarib olish amaliyotiga asoslangan iqtisodiyot hamkorlik va manfaatlarni baham ko’rish («sharing-economy») iqtisodiyotiga almashmoqda. Bu esa bozordagi raqobat o’z o’rnini o’zaro manfaatli kooperatsiyaga va hamkorlikka faol bo’shatishi, shu bilan birga, vertikal muloqotdan o’zaro teng munosabatlar va bir-birini to’ldiruvchi xizmatlarga o’tishiga umid uyg’otadi.
Taxminlarga ko’ra, bu servislar sonining ortishi va xizmatlarga doir elektron savdo hajmining o’sishida o’z aksini topadi.
Ta’kidlanishicha, raqamli texnologiyalar iqtisodiyotga bog’liq 50 foizdan ortiq sohalarni keskin o’zgartirib yuboradi. Ushbu qarash axborot texnologiyalari va raqamli platformalar biznes modellarni keskin o’zgartirib, ularning samaradorligini vositachilarni bartaraf etishi va jarayonlarni optimallashtirishiga asoslangan.
Jahon banki hisob-kitoblari binoan, tezkor internet foydalanuvchilarining 10 foizga ko’payishi yillik YaIM ko’lamini 0,4 foizdan 1,4 foizgacha oshirishi mumkin ekan.
Shuningdek, raqamli iqtisodiyotning mamlakat YaIMdagi ulushi har yili taxminan 20 foizga o’sishi (rivojlangan mamlakatlarda bu ko’rsatkich 7 foiz atrofida) uning ahamiyati belgilaydigan ko’rsatkich sifatida qaraladi.
2010 yilda Boston Consulting Group kompaniyasi raqamlashtirish ko’lamini 20ta mamlakatdan iborat guruh uchun 2,3 trillion dollarga (4,1 foiz YaIM) baholagan. Agar bu tendensiya saqlanib qolsa, 10-15 yildan keyin bunday iqtisodiyotning jahon YaIMidagi ulushi 30-40 foizga yaqinlashadi.
Rivojlanayotgan iqtisodiyotlarda IT sohasida taxminan 1 foiz aholi mehnat qiladi, ushbu sektor ish o’rinlarini boshqalarga solishtirganda nisbatan qamroq yaratadi. Biroq IT yo’nalishining yuksalishi yangi texnologiyalarni o’zlashtirayotgan boshqa sohalarda ish o’rinlarining yaratilishiga turtki beradi (IT sohasida yaratilgan har 1ta yangi ish o’rni uchun yondosh sohalarda 4,9ta ish o’rni to’g’ri keladi).
Raqamli iqtisodiyot tadbirkorlar va o’zi uchun ishlaydigan insonlarga yangi ufqlarni dadil ochib bermoqda.
Ko’pincha IT sohasining rivojiga qo’shilgan hissa iqtisodiyotning rivojlanishi, yangi ish o’rinlarining yaratilishi, odamlar va biznes uchun yangi turdagi xizmatlarning paydo bo’lishi, elektron hukumat loyihalari doirasida xarajatlarining qisqarishiga zamin yaratadi.
Shu bilan bir vaqtda, axborot texnologiyalarini tatbiq etishdan hosil bo’lgan umumiy effekt kutilganidan samarasizroq bo’lib chiqadi va bir xil tartibda taqsimlanmaydi.
Bu kabi investitsiyalardan maksimal natija olish uchun texnologiyalarning Jahon banki tayyorlagan ma’ruzasida «analog to’ldiruvchilar» deb nomlangan boshqa omillar bilan o’zaro ta’sirini yaxshi tushunish talab etiladi.
Ular qatorida:
faol ishbilarmonlik muhitini qo’llab-quvvatlaydigan hamda biznes va insonlarga raqamli iqtisodiyot texnologiyalaridan raqobat va innovatsiyalar, xarajatlarni qisqartirish, shuningdek, turmush farovonligini oshirish uchun foydalanishga imkon beradigan normativ-huquqiy baza;
biznes menejmenti va davlat xizmatchilarida axborot texnologiyalarini qo’llashga doir to’laqonli ko’nikmalar;
axborot texnologiyalaridan foydalanish yo’nalishida konsalting xizmatlarini ko’rsatadigan institutlar (davlat va xususiy) o’rin olgan.
Raqamli iqtisodiyot hosil qiladigan effektlarni to’liq sanab o’tish ancha murakkab ish, binobarin, elektron servislar va metama’lumotlardan foydalanish imkoniyati iqtisodiy obektlarga taqdim etadigan aloqalarni to’laqonli tarzda baholash ancha mushkuldir. Shu bois axborotlashtirishga sarflanadigan investitsiyalarning muhimligini, ayniqsa davlat darajasida asoslash bir qadar qiyin vazifa hisoblanadi. U yoki bu sohada yaratilgan gigibayt axborotni real holatda har doim ham hisoblab chiqishning imkonsizligi o’z-o’zidan tushunarli hodisadir.
Axborot platformalarini birlashtirish natijasida paydo bo’lgan muloqot modellari yangi iqtisodiy texnologiyalarning (YaIT) paydo bo’lishiga turtki beradi.
YaIT – bu tashkiliy boshqaruv tizimlariga biror maqsadga xizmat qiladigan axborot (ma’lumotlar, g’oyalar va bilimlar) mahsulotlarini yaratish, ularni uzatish, saqlash va aks ettirish uchun yaxlit texnologik platformaga birlashuvchi va iqtisodiy agentlar muloqotiga sarflanadigan trakzaksion xarajatlarni maksimal darajada kamaytiruvchi ma’lumotlarni qayta ishlashga doir har jihatdan yangi «sozlanuvchi» vositalar va metodlar yig’indisidir.
YaITning asosiy tamoyillari:
tubdan yangi biznes modellarni yaratish;
har xil IT xizmatlarni oqilona birlashtirish va ulardan foydalanish metodlarini real iqtisodiyot sektoridagi tashkiliy va texnologik jarayonlarda qo’llash;
tranzaksion xarajatlar va ishlab chiqarishda qo’llaniladigan moddiy resurslarni minimallashtirish.
YaIT raqamli texnologiyalar asosida mavjud iqtisodiy realiyalarda rivojlanib boradi. Avvalroq ishlab chiqarish, savdo va moliyaga oid texnologiyalar paydar-pay takomillashib kelgan bo’lsa, hozir yuzaga kelgan YaITlar gorizontal munosabatlarga (o’z-o’zini tashkil qilish va singulyarlik), innovatsion tadbirkorlik (o’z-o’zini rivojlantirish), axborot muhandisligi (o’z-o’zini takomillashtirish) va iqtisodiy jarayonlarning avtoformalizatsiyasiga (avtomatik tuzilish) tayanch vazifasini o’tamoqda.
YaITning chinakam asosini axborotni tizimlashtirish va tahliliy qayta ishlashga mo’ljallangan data-markazlar va zamonaviy AT platformalari shakllantiradi. Bunda boshqaruvga doir konsalting va biznes tahlilga aloqador xizmatlarni taqdim qilish yo’nalishini rivojlantirish muhim ahamiyat kasb etadi. Axborot-konsalting xizmatlari va davlat taraqqiyot agentliklari singari yangi institutlar ishbilarmonlik muhitini takomillashtirishning tashkiliy asosi bo’lib xizmat qiladi.
Raqamli iqtisodiyotning eng faol drayveri – bu davlatdir. U raqamli iqtisodiyotning asosiy buyurtmachisi va iste’molchisidir. Masalan, Xitoy bu maqsadlar uchun 9 mlrd dollar atrofida mablag’ sarflagan. Bozor kapitalizatsiyasi 210 mlrd dollardan ziyod bo’lgan Alibaba internet resursi ushbu sarmoyalarning to’g’ri yo’naltirilganini isbotladi.
Raqamlashtirishdan maksimal foyda olishni istagan davlat, zaruriy yuqori texnologik maxsulotlarning bozorini yaratishi va uni qo’llab-quvvatlashi lozimdir. Shu bilan birga, parallel tarzda davlat boshqaruvi, muhim sohalar va korxonalar uchun xususiy ilovalarni rivojlantirgan holda, elektron iqtisodiyotning asosiy platformalarini nazorat qiluvchi instrumentlarni o’z izmida saqlab qolish ham muhim hisoblanadi.
Xususan, Yaponiya texnologiyalarni xarid qilgan bo’lsa-da, ushbu yo’nalishda o’zining ishlab chiqaruvchi tarmoqlarini yaratolmagani va texnik ishlanmalar darajasini muttasil yuqori holatda tutolmagani tufayli, raqamli iqtisodiyotdagi yetakchi pozitsiyalarni qo’ldan boy berdi.
Janubiy Koreya esa elektron hukumat va elektron vositachilikka (elektron tijorat faoliyati va davlat tender xaridlarini o’tkazish uchun) milliy budjetning 1 foiziga teng miqdorda sarmoya kiritib, har yili 10-15 milliard dollar hosil qilmoqda va xarajatlarni 30-40 baravar qoplaydigan daromad olmoqda. Jumladan, davlat va xususiy sektorda call-markazlarni tashkil qilish, mobil ilovalarni yaratish va davlatga tegishli internet-platformalarni reinjiniring qilish orqali mana shunday natijaga erishildi.
Davlat boshqaruvidagi axborot tizimlari bilan ishlaydigan kadrlarni tayyorlash ushbu sohaning muhim yo’nalishlaridan bo’lib qolmoqda. Misol uchun, o’tgan asrning 70-yillarida Belgiyada davlat organlari xodimlarini o’qitadigan va ular uchun bevosita ish o’rinlarida tizimlarni sozlaydigan mutaxassislarning maxsus mobil guruhlari (jumladan ixtisoslik o’quv yurtlaridagi o’qituvchilar va talabalar ham jalb etilgan holda) tashkil qilinadi.
Raqamli sohaning yana bir nozik jihati shundaki, murakkab raqamli tizimlarni ishlab chiqish va ularni amalda qo’llash jiddiy va mufassal yondashuvni talab qiladi. Sizga noodatiy tuyulishi mumkin, biroq ko’pincha dasturlash (o’zicha) aslida yetarli darajada texnologik hodisa emasdir. Binobarin, sizning vazifalaringizni hal qiluvchi dasturchi ko’p jihatlarda vazifani qanday anglashiga qarab harakat qiladi. Aksariyat axamiyatli yechimlar bu jarayonda izohsiz qoldiriladi, chunki har qaysi taraf ularni o’z-o’zidan tushunarli deb hisoblaydi.
Dasturlarga aloqador yondosh hujjatlar ba’zan pala-partish tuziladi. Natijada mahsulot bilan ishlash jarayonida buyurtmachi o’zi buyurtma bergan va yaratilishi uchun pul to’lagan ishlanma ustidan nazoratni qo’ldan chiqaradi. Bunda axborotlashtirish loyihalariga ajratiladigan budjetda garchi g’oyatda muhim bo’lishiga qaramay xizmat ko’rsatishga doir xarajatlar ko’zda tutilmaydi.
Raqamli iqtisodiyot butun dunyoni qamrab olishi tufayli, axborotlashtirish va raqamlashtirishga oid har qanday davlat loyihasi kompleks ravishda hamda yagona kodlash tizimi, iqtisodiy va boshqaruvga aloqador axborotni aniqlash asosida o’rganilishi lozim.
Raqamli iqtisodiyotni rivojlantirishdagi eng muhim jihat va bir vaqtning o’zida eng murakkab bosqich – bu ishbilarmonlik muhitini soddalashtirish hamda odamlar va biznesning davlat bilan muloqotiga sarflanajak xarajatlarni maksimal qisqartirishdir.
«Bittadan-bittaga» va «bittadan-ko’pga» muloqot formulasidan «ko’pdan-ko’pga» formulasiga o’tiladigan raqamli iqtisodiyot platformalari ushbu jarayonning eng muhim bo’lagi hisoblanadi. Ushbu sohadagi siljishlar davlat ko’magida kichik va o’rta biznesga mos keladigan konsalting va texnik tashkilotlarni rivojlantirish orqali, iqtisodiyotning real sektoridagi vaziyatni avtomatik tarzda keskin o’zgartiradi (va mazkur sohalarda tuzilmaviy islohotlarga turtki beradi) va innovatsion iqtisodiyot uchun shart-sharoit yaratishga yordam beradi.
|
| |
