1.Kredit risklari
Kredit risklari bilan bog’liq muammolar, shuningdek risklarini boshqarish
zaruriyati bozor iqtisodiyotining chuqurlashuvi va xalqaro iqtisodiyotning
globallashuv sharoitida muhim masalalardan biriga hisoblanadi.
Kredit risklari xususida gap ketganda, asosiy e’tiborni
ushbu risklarning
tabiatiga, mohiyatiga, kelib chiqish sabablari va ijtimoiy – iqtisodiy oqibatlariga
qaratish lozim.
Xalqaro bank amaliyotida risklar bilan bog’liq munosabatlar asosan aktiv
operatsiyalar jarayonida ro’y beradi. Tijorat banklarining riskga bog’liq bo’lgan
asosiy aktiv operatsiyalari sifatida kredit va investitsiya operatsiyalarini keltirish
mumkin.
Bank risklari vujudga kelishi, namoyon bo’lishi jihatidan turli-tuman bo’lib,
ularning barchasi pul egasining kredit sifatida yo’naltirgan
qiymatining va unga
to’lanadigan foiz to’lovlarining to’lig’icha qaytib kelmasligi bilan izohlanadi.
Kredit xatari yoki qarzni qaytarmaslik xavfi kreditorning kredit kelishuviga
asosan kreditni o’z vaqtida qaytarilishiga va kredit shartlarini bajara olishiga
ishonchsizligidan kelib chiqadi. Kredit riski bank faoliyatida uchraydigan
risklarning eng yirigidir. SHuning uchun tijorat banklari kredit siyosatida bu
jarayonga alohida e’tibor qaratishi lozim.
Olingan kreditni o’z vaqtida qaytarilishi va kredit shartlarini bajara olishiga
ishonchsizligining ko’rinishlari sifatida kreditlarni to’liq qaytarmaslik,
qisman
qartarmaslik (bu holat ko’pincha olingan kreditlarning foizlari va komission
to’lovlarida tegishli bo’ladi) yoki muddatning kechiktirishlari nazarda tutiladi.
Kredit riski qarz oluvchining kredit shartnomosi shartlariga muvofiq to’lashi
lozim bo’lgan majburiyatlarini o’z vaqtida to’lay olmasligi xav xatarlarini
xarakterlaydi.
Banklarning risklarini yo’qotishning eng maqbul echimiga qarzdorlarning
kredit qobiliyati, moliyaviy barqarorligini doimiy monitoring
qilish orqaligini
erishiladi.Bunda likvidlilik va mustaqillik (avtonomiya) risklariga alohida e’tibor
qaratiladi.
Kredit riski kredit oluvchining qarzdorlikni so’ndirishi yuzasidan
imkoniyatsizligi, pul oqimini to’g’ri shakllantira olmasligi, moliyaviy qiyinchiliklar,
rahbar va korxona egalarining ishchanlik reputatsiyasining pastligi yoki kriminal
xissiyotlarining ustunligi bilan yuzaga keladi SHu bilan birga davlat organlari va
ayrim shaxslarninng bosimi tufayli ham ushbu risklarga boriladi.
Kredit rislarining yuqoriligiga xodimlar malakasining pastligi,
jamoadagi
ijtimoiy keskinlik, poraxo’rlik holatlari ham kuchli tasir etadi.
Kredit risklarini baholash birinchi navbatda potensial qarz oluvchilar bilan
tanishuvdan boshlanadi. Bunda mijozning reputatsiyasi, tadbirkorlik, ishlab
chiqarish, marketing va moliyaviy boshqaruvdagi kobilyatiga baho beriladi. Kredit
taklifining qanchalik yaxshi tayyorganligi, uning iktisodiy, ijtimoiy, ekologi jixatdan
qanchalik
maqsadga muvofiq ekanligi, kreditning maqsadligi va uning bank, qarz
oluvchi, alohida ijtimoiy qatlamlar, tarmoq, xudud uchun ahamiyatli ekanligiga
muhim e’tibor qaratish zarur. Ijobiy baholash kredit mahsulotlari yuzasidan muhim
qarorlar qabul qilishning o’tish imkonini beradi. Bu jarayon bevosita mijozning
kreditga layoqatligini, moliyaviy ahvolini va pul mablag’lari xarakatini baholashga
imkon beradi. YAkuniy jarayon albatta kredit shartnomasini
rasmiylashtirish
jarayoni hisoblanadi.
Risklarni boshqarishning muhim yo’nalishi sifatida to’ovlar grafigni
shakllkantirish va uning doimiy monitoringini tashkil etish hisoblanadi. Bu jarayon
tezkor kredit monitoringini olib borishni nazarda tutadi. Uning asosiy maqsadi
muammoli kreditlarni aniqlash va ularni undirish choralarini ko’rishga qaratilgan.
Olingan kreditlarni muddatida to’lamaslik, kechiktirish juda ko’p
kuzatiladigan xolatlar hisoblanadi. Uning muhim sabablari qatoriga quyidagilarni
kiritish
mumkin: debitorlik
majburiyatlarining
tushib ketishi; likvidlik
koeffitsentining pastligi; sotish xajmining tushib ketishi; operatsion faoliyat zarari;
zaxiralarning ortiqcha jamg’arilishi va ushlab turilishi; muhim mijozlarni yo’qotishi,
qarz oluvchining biznes sheriklari extiyotkorligi, rahbarlarning bank bilan aloqa
qilishdan qochishi, ularning talab qilingan axbaortlarni berishdan bosh tortishi yoki
kechiktirishlari va h.k.
