Metodlar.
Quyida SI vositalarini ta’limni
nazorat qilish va baholashda qo‘llanilishi va ularni
o‘ziga xos uslublari bayon etilgan.
−
shaxsiy ta’lim: SI vositalari va tizimlari
o‘rganish tajribasi, o‘qituvchilar samaradorligi
va talabalar faolligini oshirish imkoniyatiga ega
hisoblanadi [15]. SI asosida har bir o‘quvchini
o‘rganish imkoniyati, uning kuchli va zaif
tomonlari inobatga olgan holda shaxsiy o‘quv
rejasini yaratish mumkin. Bundan tashqari, SI
o‘quvchilar o‘rganish ehtiyojlarini baholash, uy
vazifasi va viktorina kabi ko‘plab manbalardan
olingan ma’lumotlarni tahlil qilish orqali ularni
aniqlashi va maqsadli fikr-mulohazalarni taqdim
etish qobiliyatiga ham egadir. Dars mazmuni va
o‘rganish tajribasidan tashqari, SI vositalari
individual ko‘rsatmalarni shakllantirishda ham
qo‘llaniladi [15]. Bu talabalarga materiallarni
tezkor o‘rganish imkonini beradi va ko‘proq
muhtoj bo‘lgan qismlarga aloxida e’tibor
qaratadi. DreamBox va Knewton kabi sun’iy
intellektga asoslangan adaptiv o‘quv dasturlari
o‘quvchilarni kuchli va zaif tomonlarini inobatga
olgan holda individual o‘quv rejalarini yaratishda
ma’lumotlar tahlilidan to‘liq foydalanadi.
Masalan, talabalar aniq maqsadlar va tavsiyalar
bilan individual o‘quv rejasi asosida ishlab
chiqilgan baholash testini yechishlari mumkin;
−
intellektual o‘rgatuvchi tizimlari (IO‘T): SI
asosida yaratilgan o‘rgatish tizimlari talabalarga
aloxida shaxsiy yordam va fikr-mulohazalarni
berishi mumkin. Bu kabi tizimlar talabalar ta’lim
uslublariga
oson
moslasha
oladi
va
moslashtirilgan maxsus ko‘rsatma va yordamlar
beradi. Bu talabalarga ta’lim natijalarini
yaxshilash imkonini ta’minlaydi. Intellektual
tizimlarni tezkor fikr-mulohazalarni taqdim
etishi o‘quvchilar motivatsiyasini oshirish va
o‘qish bilan samarali shug‘ullanish imkonini
beradi. Carnegie Learningning sun’iy intellektga
asoslangan matematikani o‘rgatuvchi tizim
o‘quvchilar matematik qobiliyatlarini inobatga
olgan
holda
tezkor
fikr-mulohaza
va
moslashuvchan o‘rganish yo‘llarini taqdim etadi.
Tizim har bir talabani o‘rganish tezligiga
moslashadi va interaktiv ta’lim hamda amaliyot
muammolarini shakllantira oladi. Talabalar
IO‘Tdan individual yo‘riqnomalar olish,
rivojlanishini kuzatish va qo‘shimcha yordamga
muhtoj
bo‘lgan
sohalarni
aniqlashda
foydalanishlari mumkin.
−
avtomatlashtirilgan
baholash:
SI
asosida
baholash jarayonini avtomatlashtirish mumkin
va bu o‘qituvchilar vaqtni tejaydi va
o‘quvchilarga topshiriqlari bo‘yicha tezkor fikr-
mulohazalar beradi. SI insho, hisobot kabi yozma
topshiriqlarni tahlil qilish orqali grammatik, imlo
va sintaksis qoidalar bo‘yicha fikr bildirishi ham
mumkin.
Avtomatlashtirilgan
baholash
tizimlaridan foydalanish darslarni rejalashtirish
va talabalarni qo‘llab-quvvatlash kabi muhim
vazifalarni samarali bajarish imkonini beradi va
u ularni bajarishga sarflanadigan vaqtni sezilarli
darajada qisqartirishga olib keladi [15]. Bu
o‘quvchilar yozish ko‘nikmalarini oshirishga va
o‘qituvchilar ish yuklamasini kamaytirishga
xizmat
qiladi.
Masalan,
Turnitin
sun’iy
intellektga
asoslangan
ilovasi
yordamida
insholarni tahlil qilish va grammatika, imlo va
sintaktik
fikr-mulohazalar
shakllantirish
mumkin. Bularni amalga oshirishda tizim tabiiy
tilni
qayta
ishlash
(TTQI)
vositalaridan
foydalanadi.
Shuningdek,
ilova
orqali
ko‘chirmachilikni
aniqlash
mumkin,
bu
o‘qituvchilarga topshiriqlarni yanada ishonchli
va samarali baholash imkonini beradi.
−
bashoratli tahlil: SI asosida kelajak natijalari
bashoratlash uchun talabalar davomati, faolligi
va foydalaniladigan ma’lumotlarini tahlil qilishi
mumkin. Bu ma’lumotlar qo‘shimcha ko‘makka
muhtoj bo‘lishi mumkin bo‘lgan talabalarni
aniqlashda ham qo‘llanilishi mumkin. Bu esa
o‘qituvchilarga maqsadli tadbirlarni tashkil etish
imkonini beradi. Masalan, Janubiy Florida
universitetida qo‘shimcha ko‘makka muhtoj
bo‘lishi mumkin bo‘lgan talabalarni aniqlashda
bashoratli tahlil usullaridan keng foydalanadi.
293
Muhammad al-Xorazmiy nomidagi TATU
Farg‘ona filiali “Al-Farg‘oniy avlodlari”
elektron ilmiy jurnali ISSN 2181-4252
Tom: 1 | Son: 4 | 2023-yil
"Descendants of Al-Farghani" electronic scientific
journal of Fergana branch of TATU named after
Muhammad al-Khorazmi. ISSN 2181-4252
Vol: 1 | Iss: 4 | 2023 year
Электронный научный журнал "Потомки Аль-
Фаргани" Ферганского филиала ТАТУ имени
Мухаммада аль-Хоразми ISSN 2181-4252
Том: 1 | Выпуск: 4 | 2023 год
https://al-fargoniy.uz/
Universitet talabalar muvaffaqiyati markazi
talabalar rivojlanishini kuzatish va maqsadli
tadbirlarni amalga oshirishda ma’lumotlar
tahlilidan foydalanadi.
−
tabiiy tilni qayta ishlash: SIga asoslangan TTQI
vositalari o‘quvchilarni tillarni o‘rganish va
grammatik, imlo va tinish belgilariga oid fikr-
mulohazalar
shakllantirish
orqali
yozish
ko‘nikmalarini rivojlantirishga ko‘mak beradi.
Shuningdek, bu kabi vositalardan argumentlar va
dalillarni tahlil qilish va baholash orqali talabalar
tanqidiy fikrlash qobiliyatlarini rivojlantirishda
foydalanish mumkin. Bundan tashqari, ulardan
o‘qituvchilarni o‘quvchilarni o‘rganishi va
faolligi haqida ma’lumotlarga ega bo‘lishda
talabalar insholari, muhokamalari va ijtimoiy
media postlari kabi tabiiy til ma’lumotlarini tahlil
qilish va sharhlash imkonini beradi. Grammarly
TTQIga mo‘ljallangan dasturiy majmua real vaqt
rejimida yozish bo‘yicha fikr-mulohazalarni,
jumladan grammatik, tinish belgilari va jumla
tuzilishi bo‘yicha takliflarni shakllantirish
imkoniga ega. Bu o‘quvchilarda yozish
ko‘nikmalarini oshirishga va yuqori sifatli
yozma ishlarni yaratishga yordam beradi. Google
Cloud Natural Language, IBM Watson va
Microsoft Azure Cognitive Services kabilar ham
shu kabi vazifalarni bajarishga mo‘ljallangan.
−
Matnli hujjatlarni tasniflash yondashuvlari [16-
17] hujjatlarni oldindan berilgan mezonlar
bo‘yicha tasniflashni avtomatlashtirish orqali
o‘quvchilarni
baholash
jarayonini
soddalashtirishga imkon beradi. Bu o‘z
navbatida, o‘quvchilarning yozgan insholarini
turli malaka darajalari yoki mavzu toifalariga
ajratib baholashda vaqt tejalishini ta’minlaydi.
−
SI texnologiyalari o‘quv materiallaridagi vizual
kontent sifatini oshirishga sezilarli darajada o‘z
hissasini qo‘shadi. Ta’limni baholash ko‘pincha
tasvirlar, diagrammalar va jadvallarni tahlil
qilishni o‘z ichiga qamrab oladi. Tasvirni qayta
ishlash algoritmlari [18-19] orqali vizual
kontentning ravshanligi, aniqligi va umumiy
sifatini optimallashtirishi mumkin. Bu o‘z
navbatida, o‘quvchilar va o‘qituvchilarning
yuqori sifatli o‘quv materiallaridan foydalanish
imkoniyatini ta’minlaydi.
−
SIga asoslangan nutqni tanib olish yondashuvlari
[20-25], ovozni matnga o‘tkazish va aksincha
matnni nutqga o‘tkazish algoritmlari yordamida
yozma
va
og‘zaki
shaklda
olinadigan
imtihonlarni baholash jarayonini soddalashtirish
mumkin. Ya’ni, nutqni tanib olish texnologiyasi
yanada qulayroq baholashni yaratishga imkon
beradi. Turli darajadagi yozish qobiliyatida
nuqsoni bo‘lgan o‘quvchilar o‘z javoblarini
keltirishida ushbu texnologiyalardan foydalanib,
o‘zining bilim va ko‘nikmalarini o‘qituvchiga
ko‘rsata oladi.
−
intellektual tarkib: SIdan talaba individual
ehtiyojlari va o‘rganish uslublariga mos o‘quv
materiallarini yaratish va tanlashda foydalanish
mumkin. Talabalar hatti-harakatlari haqidagi
ma’lumotlarni tahlil qilish orqali SI talabalarni
o‘rganish afzalliklarini aniqlashi va qiziqarli
hamda mos o‘quv materiallarini yaratishda ham
qo‘llanilishi mumkin. EdTech startapi bo‘lgan
Smart
Sparrow
SIdan
talaba
individual
ehtiyojlariga mos interaktiv, moslashuvchan
o‘quv materiallarini yaratishda foydalanadi.
−
virtual yordamchi: SI asosida ishlovchi virtual
yordamchi talabalarga rejalashtirish, eslatmalar
va vazifalarni boshqarish kabi ma’muriy
vazifalarni bajarishda ko‘maklashadi. Bundan
tashqari, ular talabalarga tartibli va diqqatini
jamlashga
ko‘maklashishi
mumkin.
Bu
talabalarga vaqtlarini optimal boshqarish va kurs
ishlarini yanada samarali bajarish imkonini
beradi. Brainly kabi sun’iy intellektga
asoslangan virtual yordamchilar talabalarga
tezkor yordam berishga mo‘ljallangan bo‘lib,
savollarga javob beradi. Platforma shaxsiy
yordam berish va talabalarni o‘qituvchi bilan
bog‘lash uchun mashinali o‘qitish usullaridan
foydalanadi.
−
avtomatlashtirilgan transkripsiya va tarjima: SI
ma’ruza,
o‘quv
materiallari
kabilarni
transkripsiyalash va tarjima qilishning samarali
vositasi hisoblanadi va talabalar keng doirasi
uchun
ochiqdir.
Bu
o‘quv
jarayonida
qo‘llaniladigan
tabiiy
tilni
tushunishda
294
Muhammad al-Xorazmiy nomidagi TATU
Farg‘ona filiali “Al-Farg‘oniy avlodlari”
elektron ilmiy jurnali ISSN 2181-4252
Tom: 1 | Son: 4 | 2023-yil
"Descendants of Al-Farghani" electronic scientific
journal of Fergana branch of TATU named after
Muhammad al-Khorazmi. ISSN 2181-4252
Vol: 1 | Iss: 4 | 2023 year
Электронный научный журнал "Потомки Аль-
Фаргани" Ферганского филиала ТАТУ имени
Мухаммада аль-Хоразми ISSN 2181-4252
Том: 1 | Выпуск: 4 | 2023 год
https://al-fargoniy.uz/
qiyinchilikka duch keladigan yoki eshitish
tizimida
nuqsoni
bo‘lgan
talabalarga
ko‘maklashuvchi tizim hisoblanadi. Shuningdek,
u ta’lim mazmunini yanada inklyuziv va
qulayroq shakllantirishda, shuningdek real vaqt
rejimida ma’ruza va o‘quv materiallari kabilarni
transkripsiyalashda
nutqni
aniqlashdan
foydalanadi. Bundan tashqari, og‘zaki nutq
mazmunini bir necha tillarga tarjima qilishda
ham undan foydalanish mumkin. Bu ta’lim
mazmunini
tushunishni
turli
tillarda
so‘zlashuvchi talabalar tarzda ifodalash imkonini
beradi. Avtomatlashtirilgan transkripsiyalash va
tarjima qilishning mashhur ilovalariga Amazon
Transcribe, Dragon Naturally Speaking va
Google Voice kabilar kiradi.
−
ta’limni boshqarish tizimlari (TBT): Bu
o‘qituvchilarga o‘quvchilar uchun o‘quv
materiallari, topshiriqlar, baholashlar va ularni
yaratish, yetkazib berish hamda boshqarish
imkonini
beruvchi
platforma
hisoblanadi.
O‘qituvchilar TBTdan onlayn baholashlarni
boshqarish, talabalar rivojlanishini kuzatish va
faoliyati haqida fikr bildirishda foydalanishlari
mumkin. Bu kabi tizimlarga Blackboard, Canvas
va Moodle kabilar misol bo‘ladi.
−
avtomatlashtirilgan insho reytingi (AIR) dasturi:
Bu insho va yozma topshiriqlarni baholashga
mo‘ljallangan bo‘lib, ular asosini TTQI
algoritmlari tashkil etadi. Odatda o‘qituvchilar
AIR dasturi orqali o‘quvchilarga yozganlari
haqida
tezkor
fikr-mulohazalar
bildirishi,
baholash vaqtini tejashi, izchil va ob’yektiv
baholashni ta’minlashda foydalanishadi. AIR
dasturlariga e-rater, Grammarly va Turnitin
kabilar misol bo‘ladi.
−
o‘rganish tahlili vositalari: O‘quv analitik
vositalar talabalar o‘rganish ma’lumotlarini tahlil
qilish va ularni faoliyati, faolligi va ta’lim
natijalari
haqida
tushuncha
berishda
ma’lumotlarni olish va SI algoritmlaridan keng
foydalanadi.
O‘qituvchilar
talabalar
rivojlanishini kuzatish, xavf ostida qolishi
mumkin bo‘lgan talabalarni aniqlash va ulardagi
ta’lim
natijalarini
yaxshilashda
olingan
ma’lumotlar asosida qarorlar qabul qilish uchun
o‘quv tahlili vositalaridan foydalanishadi.
Learning Analytics and Knowledge (LAK) va
Open Learning Analytics (OLA) o‘rganish tahlili
vositalari hisoblanadi.
−
kompyuterli test platformasi (KTP): KTP
o‘qituvchilarga onlayn baholashlar, jumladan
ko‘p tanlovli, to‘g‘ri yoki noto‘g‘ri insho
savollarini
boshqarish
imkonini
beradi.
O‘qituvchilar KTPdan o‘quvchilar bilimini
baholash, baholash vaqtini tejash va talabalarga
tezkor
fikr-mulohazalarini
taqdim
etishda
foydalanishlari mumkin [26]. ExamSoft, JAMB
CBT, UNICAL, ProProfs va Questionmark
kabilar mashuhur KTPlar hisoblanadi.
−
o‘yinli yondashuv vositalari (O‘YV): O‘YV
talabalarni o‘quv faoliyati va baholashga
rag‘batlantirish hamda jalb qilishda o‘yinga
asoslangan
elementlardan
foydalanadi.
O‘qituvchilar talabalar faolligini oshirish,
o‘qishini rag‘batlantirish va o‘z faoliyati haqida
tezkor
fikr-mulohazalarni
taqdim
etishda
O‘YVdan foydalanishlari mumkin. Classcraft,
Kahoot! va Quizlet kabilar O‘YVdir.
−
virtual reallik (VR) va kengaytirilgan reallik
(KR) vositalari: Bu o‘quvchilarga interaktiv,
tajribaviy o‘rganish tajribasini shakllantirishda
immersiv
texnologiyalardan
foydalanadi.
O‘qituvchilar VR va KR vositalaridan talabalar
amaliy ta’lim faoliyatiga jalb qilish, real dunyo
tajribasini taqdim etish va ta’lim natijalarini
yaxshilashda foydalanishlari mumkin. VR va
KR vositalariga Google Expeditions, Merge
Cube va Nearpod VR kabilar misol bo‘ladi.
−
formativ
baholash
vositalari
(FBV):
Bu
o‘qituvchilarga real vaqtda talabalar o‘qishini
kuzatish, fikr-mulohazalarni bildirish va ularni
faoliyatiga ko‘ra ko‘rsatmalarni moslashtirish
imkonini beradi. Mentimeter, Nearpod va
Socrative kabilar FBV hisoblanadi.
−
onlayn ovoz berish vositalari (OOBV): Bu
o‘qituvchilarga muayyan mavzu yoki savollar
bo‘yicha talabalar fikr-mulohazalarini yig‘ish
imkonini beradi. Bunga Google Forms, Kahoot!
va Poll Everywhere kabilar misol bo‘ladi.
295
Muhammad al-Xorazmiy nomidagi TATU
Farg‘ona filiali “Al-Farg‘oniy avlodlari”
elektron ilmiy jurnali ISSN 2181-4252
Tom: 1 | Son: 4 | 2023-yil
"Descendants of Al-Farghani" electronic scientific
journal of Fergana branch of TATU named after
Muhammad al-Khorazmi. ISSN 2181-4252
Vol: 1 | Iss: 4 | 2023 year
Электронный научный журнал "Потомки Аль-
Фаргани" Ферганского филиала ТАТУ имени
Мухаммада аль-Хоразми ISSN 2181-4252
Том: 1 | Выпуск: 4 | 2023 год
https://al-fargoniy.uz/
−
interfaol doska: Bu o‘qituvchilarga raqamli
kontentni taqdim etish va izohlash, talabalarni
interfaol faoliyatga jalb etish va real vaqtda
talabalar bilan hamkorlik qilish imkonini beradi.
Google Jamboard, Promethean ActivPanel va
SMART Board kabilar hozirgi kunda keng
qo‘llaniladi.
−
video
konferensiya
vositalari:
Bu
o‘qituvchilarga virtual sinf mashg‘ulotlarini
yaratish, masofaviy ta’lim berish va olis
joylardagi talabalar bilan bog‘lanish imkonini
beradi. Google Meet, Microsoft Teams va Zoom
kabilar zamonaviy va keng qo‘llaniladigan video
konferensiya vositalari hisoblanadi.
−
raqamli portfel: Bu talabalarga o‘z ishlarini
yig‘ish va namoyish etish, o‘rganishlari haqida
fikr yuritish va o‘qituvchilar va kursdoshlaridan
fikr-mulohazalarni
olish
imkonini
beradi.
Google Sites, Seesaw va WordPress kabilarda
raqamli portfel yaratish mumkin.
−
ma’lumotlarni vizuallashtirish vositalari: Bu
o‘qituvchilarga talabalar faoliyati va ta’lim
natijalari haqida tushunchaga ega bo‘lishida
grafik va diagrammalar kabi vizual formatlarda
ma’lumotlarni tahlil qilish va taqdim etish
imkonini
beradi.
Ma’lumotlarni
vizuallashtirishda Google Data Studio, Infogram
va Tableau kabilardan foydalanish mumkin.
−
ijtimoiy media platformalari: Bu o‘qituvchilarga
talabalar bilan bog‘lanish, o‘quv manbalarini
almashish va talabalar ta’lim faoliyatida ularni
faolligini oshirish imkonini beradi. Bunda
Facebook, Instagram va Twitter kabilardan
foydalanish mumkin.
−
plagiatni aniqlash: SIga asoslangan plagiatni
aniqlash dasturi talabalar ishini tahlil qilish va
plagiat
holatlarini
aniqlashda
TTQI
algoritmlaridan foydalanadi. Hozirgi kunda
plagiatni aniqlashni ko‘plab dasturlari mavjud.
Masalan, Copyscape, Grammarly va Turnitin
kabilar.
−
sinfda javob berish tizimlari: Bu o‘qituvchilarga
savollar berish va elektron qurilmalar orqali real
vaqt rejimida talabalar fikr-mulohazalarini olish
imkonini beradi. iClicker, Poll Everywhere va
Top Hat kabilar sinfda javob berish tizimlari
hisoblanadi.
−
raqamli baholash vositalari: Bu o‘qituvchilarga
talabalar bilim va ko‘nikmalarini turli savollar,
jumladan ko‘p tanlovli, qisqa javob va
insholardan
foydalangan
holda
baholash
imkoniyatini beradi. Edulastic, ExamView va
Google Forms kabilar raqamli baholash
vositalari hisoblanadi.
−
ta’lim muassasalari o‘qitish va baholashda
raqamli platformalar va o‘zaro bog‘liq tizimlarga
tobora ko‘proq tayanar ekan mustahkam
xavfsizlik choralariga bo‘lgan ehtiyoj birinchi
o‘ringa chiqadi. Bu esa kiber-xavfsizlik bo‘yicha
kuchli choralarini ko‘rishni talab etadi [27].
| 