O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI AXBOROT TEXNOLOGIYALARI VA KOMMUNIKATSIYALARNI RIVOJLANTIRISH VAZIRLIGI
MUHAMMAD AL-XORAZMIY NOMIDAGI
TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARINI UNIVERSITETI
KOMPYUTER INJINIRINGI FAKULTETI
Mustaqil ish
Guruh: 218-19
Bajardi: Tojiyev Sunnat
Rahbar: Aripova Zulfiya
TOSHKENT-2023
KIRISH
Hozirgi kunda axborot kommunikatsiya texnologiyalari sohasidagi maqsadli yo‘nalishlarga erishish borasida, davlat organlarining ijtimoiy ahamiyatga ega bo‘lgan axborot resurslariga ommaviy ulanishni, aholining keng qatlamlarini kommunal xizmatlar uchun elektron to‘lovlarni amalga oshirishini ta’minlovchi telekommunikatsiya tarmoqlari infrastrukturasini rivojlantirish, «Elektron xizmat ko‘rsatish» va «Elektron tijorat to‘g‘risida»gi Qonunlar ijrosini ta’minlashdagi mavjud muammolarni muvaffaqiyatli hal etish maqsadida Internet tarmog‘ining milliy segmentini ma’lumotlar bilan to‘ldirishni rivojlantirishni rag‘batlantirish, Milliy axborot qidiruv tizimining ishlashini tubdan va sifatli yaxshilash hamda undan foydalanuvchilar sonini oshirish bo‘yicha chora-tadbirlar dasturini ishlab chiqish, shuningdek, elektron to‘lovlar tizimini rivojlantirish maqsadida plastik kartochkalardan foydalangan holda hisob-kitob qilishni texnik va dasturiy infratuzilmasini yaratish, kommunal va boshqa turdagi xizmatlar uchun elektron to‘lovni amalga oshirish va Internet tarmog‘i orqali doimiy ravishda, shaxsiy hisob raqamiga kirishga imkoniyat beruvchi yagona axborot tizimini shakllantirish hozirgi kunning dolzarb vazifalaridan hisoblanadi.
O‘zbekiston Respublikasi hisob-kitoblar mexanizmining yaxshi yo‘lga qo‘yilishi va uning aniq faoliyat yuritishi – barcha rivojlangan davlatlar taraqqiyotining asosiy poydevori hisoblanadi. Har qanday davlatning iqtisodiy qudratini yuqori samaraga ega bo‘lgan pul tizimi va zamonaviy to‘lov mexanizmlarisiz tasavvur etib bo‘lmaydi. O‘zbekistonda elektron to‘lovlar va elektron tijorat tizimlarini rivojlantirish maqsadida mazkur muhim yo‘nalishning tadribiy rivojlanishini ta’minlovchi zarur huquqiy baza yaratilgan.
Amaliyot ishida bajarilga vazifalar:
Elektron tijorat mijozlarga xizmat ko‘rsatish tizimining tahlili.
Elektron tijorat masofadan mijozlarga xizmat ko‘rsatish prinsipini o‘rganish.
Elektron tijorat masofadan mijozlarga xizmat ko‘rsatish talablarini ishlab chiqish.
Turdosh tizimlardan afzallik tomonlarini ko‘rsatish
Dasturiy taminot uchun optimal dasturlash tilini tanlash
Tizim yaratish uchun muhit tanlash
Tanlangan muhit uchun tizim ishlab chiqish uchun dasturlash tilini tanlash
Tizimni yaratish uchun dastur tanlash
Tizim ma’lumotlar bazasini strukturasini ishlab chiqish
Tizim interfeysini ishlab chiqish
Tizim ma’lumotlar bazasini yaratish
Interfeys bilan ma’lumotlar bazasi o‘rtasida ulanishni hosil qilish
Ulanishni tekshirib ko‘rish
Ma’lumotlar bazasiga boshlang‘ich ma’lumotlarni joylashtirish
Tizimni testlab ko‘rish
Tizim xatoliklarini tuzatish
Elektron tijorat masofadan mijozlarga xizmat ko‘rsatish tizimini amalda qo‘llash.
Multimediali ma'lumotlar turli xil turlarda mavjud bo'lishi mumkin. Bu turdagi ma'lumotlar o'zida ovoz, matn, rasmlar, videolar, animatsiyalar, musiqalar, audio va boshqa shakllar bilan bir qatorda olinadi. Quyidagi turdagi bir nechta mashhur multimedia formatlari mavjud:
1. Matn: Matnlar, oddiy qatorlar, kitoblar, elektron pochta xabarlari, veb-saytlar, bloglar va boshqa yozuvlardagi ma'lumotlarni o'z ichiga oladi.
2. Rasmlar: Rasmlar, fotografik tasvir, illustratsiyalar, logoslar, xaritalar, grafiklar, posteralar va boshqa vizual ma'lumotlarni o'z ichiga oladi.
3. Videolar: Videolar, qisqacha klip, film, darslar, animatsiyalar, qo'shiqlar va boshqa audio-visual ko'rsatishlarni o'z ichiga oladi.
4. Audio: Audio fayllar, musiqa, podkastlar, radiosiqlar, ovoz xabarlar va boshqa ovozli ma'lumotlarni o'z ichiga oladi.
5. Animatsiya: Animatsiyalar, 3D grafika, interaktiv tajriba, kinofilm effektlari va boshqa dinamik vizual efektlarni o'z ichiga oladi.
6. Interaktiv multimedia: Bu tur multimedia interaktivlik imkoniyatlarini o'z ichiga oladi. Masalan, o'quv dasturlari, kompyuter o'yinlari, san'at asarlaridan virtual tajribalar va boshqa interaktiv ko'rsatishlarni o'z ichiga oladi.
7. Virtual Reality (VR): VR ma'lumotlari, virtual tajribalarni ta'minlash uchun virtual o'rtamda ko'rsatishlarni o'z ichiga oladi. Bu tur ma'lumotlar eng ko'p o'z ichiga ovoz, rasmlar va videolardan iborat bo'lishi mumkin.
8. Augmented Reality (AR): AR ma'lumotlari, real dunyodagi tasvirga qo'shimcha o'zgarishlar qo'shish orqali kompyutergrafika bilan bog'langan o'rtam yaratish uchun ishlatiladi. Bu tur ma'lumotlar mobil ilovalar, qo'shimcha tasvir o'qish dasturlari va boshqa AR tajribalar bilan bog'liq bo'lishi mumkin.
Bu turdagi ma'lumotlar turli sohalarda keng qo'llaniladi, masalan, san'at, sotsial tarmoq, ko'pmedia va hokazo. Har bir tur o'ziga xos shakllarda ma'lumotlarni ta'minlaydi va o'ziga xos formatlarda saqlanadi.
Multimediali ma'lumotlarni tayyorlash va saqlash uchun bir nechta usullar mavjud. Quyidagi jarayonlardan bir yoki bir nechta foydalanishingiz mumkin:
1. Matn tayyorlash: Matnli ma'lumotlarni yaratish uchun matn muharriri, Microsoft Word, Google Docs yoki boshqa matn tahrirlash dasturlaridan foydalanishingiz mumkin. Ushbu dasturlar orqali matnli ma'lumotlarni yozib, tahrirlashingiz, formatlashingiz va saqlashingiz mumkin.
2. Rasmlarni tayyorlash: Rasmlarni tayyorlash uchun Adobe Photoshop, GIMP yoki boshqa grafik dasturlardan foydalanishingiz mumkin. Ushbu dasturlar orqali rasmlarni tahrir qilishingiz, grafiklar yaratishingiz, ranglarni o'zgartirishingiz va saqlashingiz mumkin.
3. Videolar va animatsiyalar tayyorlash: Videolar va animatsiyalar yaratish uchun Adobe Premiere Pro, Final Cut Pro, Adobe After Effects yoki boshqa video montaj va animatsiya dasturlaridan foydalanishingiz mumkin. Ushbu dasturlar orqali videolar tayyorlash, tahrir qilish, animatsiya qo'shish va boshqa muharrirliklar amalga oshirishingiz mumkin.
4. Audio tayyorlash: Audio ma'lumotlarni tayyorlash uchun Adobe Audition, Audacity yoki boshqa audio muharrirlik dasturlaridan foydalanishingiz mumkin. Ushbu dasturlar orqali ovozni yozishingiz, tahrir qilishingiz, efektlarni qo'shishingiz va saqlashingiz mumkin.
5. Interaktiv multimedia tayyorlash: Interaktiv multimedia tayyorlash uchun Adobe Flash, Unity 3D, HTML5/CSS/JavaScript yoki boshqa interaktiv muharrirlik dasturlaridan foydalanishingiz mumkin. Ushbu dasturlar orqali interaktiv o'yinlar, veb-saytlar, interaktiv dasturlar va boshqa interaktiv multimedia asarlarni yarating va saqlashingiz mumkin.
6. Formatlarda saqlash: Tayyorlangan ma'lumotlarni o'ziga xos formatlarda saqlashingiz mumkin. Masalan, matnli ma'lumotlar .docx, .txt, .pdf formatlarida saqlanishi mumkin. Rasmlar .jpg, .png, .svg formatlarda saqlanishi mumkin. Videolar .mp4, .avi, .mov formatlarda saqlanishi mumkin. Audio fayllar .mp3, .wav, .flac formatlarda saqlanishi mumkin. Uygun formatni tanlash va ma'lumotlarni to'g'ri saqlash formatida saqlash juda muhimdir.
Ma'lumotlarni tayyorlash va saqlash jarayonida kerak bo'lgan dasturlarni
tanlash, ularga oid qobiliyatlar va talablarni tushunish va ularni o'rganish muhimdir. Bu usullar sizga multimedia ma'lumotlarni yaratish, tahrir qilish va saqlashda yordam berishi mumkin.
Multimediali ma'lumotlar bazasini boshqarish uchun bir nechta tizimlar mavjud, va ulardan ba'zi quyidagilardir:
1. Relational Database Management Systems (RDBMS): RDBMS, ma'lumotlarni jadvallar va bog'lanishlar orqali tashkil etuvchi tizimlardir. Masalan, MySQL, PostgreSQL, Oracle Database, Microsoft SQL Server, SQLite va boshqalar. Ushbu tizimlar ma'lumotlarni tuzish, saqlash, o'qish va tahrirlash imkoniyatlarini ta'minlaydi.
2. Document-oriented Database Management Systems: Bu tizimlar JSON, XML, BSON va boshqa formatlardagi dokumentlarni ma'lumotlar bazasida saqlash imkonini ta'minlaydi. Masalan, MongoDB, Couchbase, Firebase, Apache Cassandra kabi.
3. NoSQL Databases: NoSQL (Not Only SQL) ma'lumotlar bazalari, geleneksel SQL bog'liq bo'lmagan ma'lumotlar tashkil etish va boshqarish imkonini beradi. Ular ma'lumotlarni dastlabki ko'rinishda saqlashda yaxshi bo'ladi. Masalan, MongoDB, Cassandra, Redis, Amazon DynamoDB, Couchbase va boshqalar.
4. Multimedia Asset Management Systems (MAM): MAM tizimlari, katta miqdordagi multimedia fayllarni boshqarish va tahrirlash imkoniyatlarini ta'minlaydigan tizimlardir. Ular ma'lumotlarni indekslash, saqlash, izlash, ma'lumotlarni muharrirlik qilish va foydalanuvchilar bilan ulashish imkoniyatlarini ta'minlaydi. Masalan, Widen Collective, Bynder, Canto DAM, Adobe Experience Manager DAM va hokazo.
5. Content Management Systems (CMS): CMS lar, veb-saytlar va kontentni boshqarish imkoniyatlarini ta'minlaydigan tizimlardir. Ular matnlar, rasmlar, videolar va boshqa multimediali ma'lumotlarni saqlash va tarqatish imkoniyatlarini ta'minlaydi. Masalan, WordPress, Drupal, Joomla, Magento va hokazo.
6. Digital Asset Management Systems (DAM): DAM tizimlari, multimedia fayllarini boshqarish, indekslash, tarqatish va ma'lumotlarni to'plash
imkoniyatlarini ta'minlaydigan tizimlardir. Ular multimedia fayllarini organizatsiya, izlash va tarqatishning boshqa funktsiyalarini ham o'z ichiga oladi. Masalan, Adobe Experience Manager DAM, OpenText Media Management, Widen Collective, Bynder DAM va hokazo.
Har bir tizim o'ziga xos imkoniyatlarga ega bo'lishi mumkin. Tanlangan tizim o'zlashtirilgan kerakli funksiyalarni ta'minlashi, ma'lumotlarni yaratish va boshqarishning qulayligi, integratsiya imkoniyatlari va talablaringizga qarab belgilanishi kerak.
Multimediali ma'lumotlar o'ziga xos turlariga qarab turli ma'lumot modellarida ifodalaydi. Quyidagi modellar umumiy ma'nosida mavjud:
1. Ierarxik model: Ierarxik modelda ma'lumotlar darajasiz ierarxiya shaklida saqlanadi. Bu modelda ma'lumotlar bir boshqaruv markazi yoki bosh element (root) bilan boshlanadi va undan keyin qo'shimcha tarkibiy elementlar va ulardan hosil bo'lgan elementlar bilan davom etadi. Bu modelda o'rtasida bog'lanishlar mavjud emas va tarkibiy elementlar yuqori elementlarga bog'liq bo'ladi.
2. Tarmoqlangan model: Tarmoqlangan modelda ma'lumotlar tarmoq (network) shaklida saqlanadi. Bu modelda ma'lumotlar o'zaro bog'lanishlar bilan birlashtirilgan va ma'lumotlarga murojaat qilish uchun bog'lanishlar (links) yordamida bir-biriga o'zaro ulanadi. Bu model ma'lumotlarni o'zaro bog'lanishlari yordamida murakkab ma'lumotlar tuzish uchun yaxshi bo'ladi.
3. Ob'ektga mo'ljallangan model: Ob'ektga mo'ljallangan model (Object-oriented model) ma'lumotlarni ob'ektlar, ularga tegishli xususiyatlar va usullar (methodlar) yordamida ifodalaydi. Bu model ma'lumotlarni boshqarishda ob'ektga qaratilgan paradigmaga asoslangan bo'ladi. Har bir ob'ektning o'ziga xos xususiyatlari (properties) va amallari (behaviors) mavjud bo'lib, ob'ektlar o'zaro aloqada bo'lishi mumkin.
4. Relyatsion ma'lumotlar modeli: Relyatsion ma'lumotlar modelida ma'lumotlar jadval (table) shaklida ifodalangan. Bu modelda ma'lumotlar relational jadvallarda saqlanadi va jadvallar o'rtasida bog'lanishlar (relations) orqali ma'lumotlarga murojaat qilish mumkin. Relyatsion ma'lumotlar modeli, SQL (Structured Query Language) tilida so'rovlar yozish va jadvallardan foydalanish imkoniyatlarini ta'minlaydi. Bu model ma'lumotlar ustida formal bog'lanishlar va to'g'ri bog'lanishni ta'minlashda ishlatiladi.
Ushbu modellar o'zaro bog'lanishlarga ega bo'lishi mumkin. Misol uchun, ob'ektga mo'ljallangan model ichida ob'ektlar jadval (table) shaklida saqlanishi mumkin va ob'ektlar o'zaro bog'lanish orqali ma'lumotlar almashinuvini ta'minlayishi mumkin. Relyatsion ma'lumotlar modeli esa ierarxik yoki tarmoqlangan strukturada saqlanishi mumkin bo'lgan ma'lumotlarga ham to'g'ri bog'lanish imkonini beradi.
|
