Muhammad al-xorazmiy nomidagi toshkent axborot texnologiyalari universiteti mustaqil ish

Download 1,02 Mb.
bet	4/4
Sana	26.12.2023
Hajmi	1,02 Mb.
	#128451

Bog'liq
Optik tolali ulanish tarmoqlarini qurish tamoyillari.
Rahimjonova DVSTB2, 301-B Rahimjonova atjmm

Bu sahifa navigatsiya:

• 786 mingta port

26 mingtadan ortdi va respublika aholi maskanlarini mobil aloqa bilan qamrovi darajasi 96 foizga va mobil Internet tarmog‘iga keng polosali ulanish qamrovi darajasi 70 foizga yetkazildi. Internet tarmog‘iga keng polosali simli ulanishni kengaytirishni amalga oshirish doirasida operatorlar va provayderlar tomonidan 786 mingta port montaj qilindi va umumiy keng polosali tarmoqqa ulanish portlari soni 1,9 mln.ga yaqin yetkazildi. Servis, turizm, savdo va umumiy ovqatlanish ob’ektlarining jozibadorligini oshirish maqsadida barcha diqqatga sazovor joylar, ziyoratgohlar, temir yo‘l vokzallari, aeroport, turistik ob’ektlar hamda Toshkent metropolitenining barcha ob’ektlarida xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar, telekommunikatsiya operator va provayderlari tomonidan 685 dan ortiq Wi-Fi tarmog‘i orqali Internetga ulanish nuqtalari ishga tushirildi. Optik aloqaning bir qator xususiyatlari uning telefon tarmoqlari, kabel televideniyesi, kosmik apparatlar, samolyot, suv usti va suv osti kemalarining bort aloqasi, elektron hisoblash mashinalar orasidagi ichki va tashqi aloqani tashkil etish, shuningdek, texnologik jarayonlarni boshqarish maqsadlarida keng qo‘llanish topishiga olib keldi va u raqobatbardosh aloqa turlaridan biriga aylandi. Har qanday aloqa tizimi axborotni bir manzildan boshqa manzilga uzatish uchun xizmat qiladi. Aloqa tizimlarining barcha turlari ikki muhim omili axborot eltuvchi va axborot uzatuvchi muhitning mavjudligini nazarda tutadi. An’anaviy elektr aloqa tizimlarida axborot eltuvchi vazifasini elektromagnit to‘lqinlar axborotni uzatuvchi muhit xizmatini esa elektr o‘tkazgich simlar o‘taydi. Bu hol ushbu turdagi aloqa tizimining halaqitlar (tashqi elektr va magnit maydonlarining ta’siri)ga bardoshliligini ta’minlash choralarini ko‘rishni talab etadi va natijada aloqa liniyalarining o‘lchamlari va vaznining ortishiga olib keladi. Radioaloqa tizimlarida axborot eltuvchi o'rnida radiodiapazon (104—108 Hz) va o‘ta yuksak chastota diapazonlarida (109—1012 Hz)gi elektromagnit to'lqinlar, axborotni uzatuvchi muhit sifatida yer atmosferasi yoki kosmik muhitdan foydalaniladi. Optik aloqa tizimlarining o‘ziga xos xususiyati shundaki, ularda axborot eltuvchisi vazifasini yorug'lik diapazonidagi (1014—1015 Hz) elektromagnit to'lqinlar — elektr jihatdan neytral foton zarrachalari, axborotni uzatuvchi muhit xizmatini esa yer atmosferasi yoki tashqi elektr va magnit maydonlari ta’siriga berilmaydigan dielektrik to'lqin uzatkich — optik tola o'taydi. Yorug'lik zarrachalari — fotonlar va dielektrik to‘lqin uzatkichlaming yuqorida qayd etilgan fundamental xossalari optik aloqa tizimlari (ayniqsa, tolali optik aloqa tizimlari)ning bir qator afzalliklari - o‘tkazish oralig‘i (polosasi) ning kengligi, axborotlami uzatish tezligining kattaligi, halaqitlarga yuqori darajada bardoshliligi, o‘lchamlari va vaznining kichikligi, iqtisodiy jihatdan samaradorligi va h.k.larda namoyon bo'ladi. Hozirgi vaqtda dunyoning barcha taraqqiy etgan mamlakatlarida optik aloqa tizimlari, xususan, tolali optik aloqa tizimlarini takomillashtirish, ulardan axborotlar oqimini uzatish va ularga ishlov berish tarmoqlarida foydalanish samaradorligini oshirish bo'yicha keng ko'lamli ishlar olib borilmoqda. Unda optik aloqa tizimlarida qo‘llaniladigan aktiv va passiv elementlar — yorug‘lik manbalari (yorug‘lik va lazer diodlari), fotoqabulqilgichlar (fotodiod, p-i-n fotodiodi, ko‘chkili fotodiod, fototranzistorlar), optik kuchaytirgichlar (tolali va yarimo‘tkazgichli kuchaytirgichlar), yorug‘lik modulyatorlari (elektrooptik, akustooptik, magnitooptik va yarim o‘tkazgichli modulyatorlar), optik ulagichlar va tarmoqlagichlar, optik attenyuatorlar, filtrlar, izolyator va sirkulyatorlar, multipleksor va demultipleksorlar, optik kommutator va h.k.larning ish mexanizmlari, xarakteristika va parametrlari, qoilanish xususiyatlari batafsil ko‘rib chiqiladi. Darslikda shuningdek, tolali optik aloqa tizimlarining liniyaviy traktini tashkil qilish, axborotlar oqimini kodlash va dekodlash, magistral, mintaqaviy, mahalliy, lokal va abonentlik optik tarmoqlarini tuzish hamda optik aloqa tizimlarini ekspluatatsiya qilish usullariga, mazkur tizimlarning rivojlanish istiqbollariga oid asosiy masalalar ham muhokama etiladi. Darslik Toshkent axborot texnologiyalari universiteti «Telekommunikatsiya injiniringi» kafedrasi o‘qituvchilari — kafedra professori, texnika fanlari nomzodi R.I. Isayev (so‘zboshi, 1, 10, 11, 12, 13-boblar), dotsent, fizikamatematika fanlari nomzodi N. Yunusov (so‘zboshi, 3, 4, 5, 6, 7, 8, 9, 14-boblar), katta o‘qituvchi G.X. Mirazimova (1, 2, 7, 11, 12, 13-boblar) tomonidan yozildi. 0 ‘z-o‘zidan ayonki, universtetimizda «Telekommunikatsiyalar» bakalavrlatura ta’lim yo‘nalishida taTim oluvchi talabalar uchun keyingi o‘quv yillarida o'qitilayotgan yangi «Optik aloqa asoslari» fani bo'yicha birinchi marta yozilgan va nashrga tayyorlangan ushbu darslikning tarkibiy. tuzilishi, mavzularning yoritilish darajasi, ularni bayon etish usuli bo‘yicha muayyan kamchiliklarga ega boTishi mumkin. Shu munosabat bilan mualliflar bu haqida o‘z fikr-mulohazalarini bildirgan o‘quvchilarga minnatdorchilik bildiradilar. Optik aloqa rivojining qisqacha tarixi Insoniyat taraqqiyotida aloqa, xususan, optik aloqa (OA)ning roli katta boigan, bunga sabab yorugiik nurining tarqalish tezligining juda yuqoriligi (3 I0 8 m/s), to‘g‘ri chiziqli tarqahshi va boshqa xususiyatlaridir. Axborotlarni uzatish uchun yorugiik nurining qoilanilishi uzoq tarixga cga. Dengizchilar axborotlarni uzatish uchun signal lampalarini qoilaganlar, mayoqlar esa ko‘p asrlar davomida dengizchilami xavf-xatardan ogohlantirgan. XVIII asrning 90-yiharida I.P. Kulibin (Rossiya) va K. Shapp (Fransiya) bir-biridan bexabar optik telegraf ixtiro qilishgan. Bu optik telegraf quyosh nurini ko‘zguIar yordamida qaytarish asosida ishlagan. A xborotlarni masofaga uzatishda yorug'lik nurining qulayligini sezgan amerikalik ixtirochi Aleksandr Grexem Bell 1882-yilda fokuslantirilgan quyosh nurini qo‘llab, Vashingtonda ikki bino tomi o‘rtasida optik telefon (fotofon) aloqasini o‘matgan. U o‘zining qurilmasi yordamida ovozni nur orqali 200 metr masofaga uzatgan. Bu tizimlar atmosfera orqali to ‘g‘ri uzatishni ta’minlangan. Axborotlami ochiq atmosferada uzatish yaxshi natija bermadi. Bunga sabab atmosferadagi harorat, havo oqimi, changlar, tuman va hakozolar tinimsiz o‘zgarib turganhgi sababli ochiq havo yorug‘lik uzatuvchi muhit sifatida ishlashga yaroqsizligi va bu muammoning yechimi - axborotlami yorug‘lik uzatkich bo'ylab uzatish g‘oyasi olimlar tomonidan XX asming 60-yillarida aniqlandi. Bu g‘oya yaratilgunuga qadar olimlar bu borada tinimsiz ilmiy izlanishlar olib bordilar. Birinchi yorug‘lik uzatkichlar — XIX asming 70-yillarida (1874— 1876-yillar) Rossiyada yaratilgan. Rus elektrotexnigi V.N. Chikolev 7 www.ziyouz.com kutubxonasi bir necha xonalarni bitta lampa biian yoritish uchun ichi oynali metall trubalarni ishlatgan. 1905-yilda R. Vud «fizik optikada shisha yoki eng yaxshisi kvars tayoqcha devorlaridan «ichki qaytishni» qo'llab, yorug'lik energiyasini katta yo‘qotishlarsiz bir nuqtadan ikkinchi nuqtaga o‘tkazish mumkin, deb yozgan. 1920 — 1930-yillari Germaniyada elektromagnit to'lqinlarni shaffof yorug‘lik o‘tkazgichlar orqali uzatish bo‘yicha ishlar olib borildi (O. Shriver, U. Bregg). 1927-yili Bayrd (Angliyada) va Xanzell (AQSHda) televideniyeda tasvirlarni uzatish uchun juda ko‘p tolalar ishlatish kerak, degan g‘oyaga keldilar. Shu tarzda, o‘tgan asrning 50-yillarigacha tasvirlarni ingichka yorug'lik uzatkich orqali uzatish g‘oyasi, ya’ni tolali optika g‘oyasi rivojlanib bordi. 1951-yilda tolali optik aloqa rivojlanishining yangi bosqichi boshlandi: Van Xiil (Gollandiyada), Kapani va Xopkins (Angliyada) bir-biridan bexabar tasvirlarni uzatish uchun shisha tolalarning mustahkam sozlanuvchan jgutlarini yaratish va ular yordamida tasvirlarni uzatish qonuniyatlarini tadqiq etish bo‘yicha ish boshladilar. Bunday uzatishda juda ko‘p ingichka tolalar talab etilgan, ularni zich joylashtirish esa yorug‘likning bir toladan boshqasiga o ‘tib ketishiga olib kelgan. Bunday yorug‘lik uzatuvchi tolalarda yorug‘likning izolyatsiyasi masalalarini hal etishida Van Xiilning xizmatlari katta bo‘ldi. 1953-yili Van Xiil plastikdan tayyorlangan sindirish ko‘rsatkichi 1,47 bo‘lgan yorug‘likni izolyatsiyalovchi qobiqli shisha tolani yaratdi (shishaning sindirish ko‘rsatkichi 1,5 — 1,7). Uning g‘oyasi shundan iborat ediki, yorug‘lik uzatkichning sindirish ko‘rsatkichi qobiqnikidan katta bo‘lishi kerak, shundagina yorug‘lik nurining to‘liq ichki qaytishiga erishish mumkin. 1958 — 1959-yillarda Kapani va Xirshovis tomonlaridan bu g‘oya mukammalashtirildi. Ular kichik sindirish ko‘rsatkichga ega bo‘lgan shisha qobiqli shisha tola yaratdilar. Bu tolada yo‘qotishlar plastik qobiqli tolaga nisbatan kamaygan, qobiqning sayqallangan tola yuzasini tashqi mexanik ta’sirlardan himoyalovchi boshqa vazifasi ham yuzaga keladi. 8 www.ziyouz.com kutubxonasi Shunday qilib, Van Xiil, Kapani va Xirshovis ishlaridan (1953— 1959-yillar davri oralig'ida) tolali optikaning asosiy prinsipi — yorug‘likni ikki qatlamli dielektrik yorug‘lik uzatkichlar bo'ylab uzatish prinsipiga asos solindi. Barcha zamonaviy yorug‘lik uzatkichlar ana shu prinsip asosida ishlaydi [1]. Fan-texnika, kvant fizikasi, optoelektronika bo‘yicha erishilgan yutuqlar, optik kvant generator (lazer)larning yaratilishi bilan optik aloqa rivojlanishining zamonaviy davri boshlandi. 1954-yil rossiyalik olimlar N.G. Basov va A.M. Proxorov hamda amerikalik fizik Ch. Tauns ammiak molekulalari to ‘plam ida ishlovchi, mazer deb ataluvchi mikroto‘lqinli kogerent nurlanish manbayi — gazli kvant generatorini yaratdilar. 1959- yili N.G. Basov hamkasblari bilan birgalikda qattiq jismli yorug‘lik kvant generatorlarini yaratish uchun yarimo‘tkazgichli materiallarni ishlatishni taklif etdi. Bunday nurlanish manbalari lazerlar (Light Amplification by Stimulated Emission of Radiation — LASER) deb ataldi. Olimlar bu kashfiyot uchun 1964-yilda fizika bo‘yicha Nobel mukofotini oldilar. Odatdagi optik nurlanish manbalariga qaraganda lazer nurlanishi yuqori monoxromatiklik, kogerentlik hamda juda yuqori intensivlikka ega va shuning uchun uni uzatish tizimlarida eltuvchi tebranish sifatida qo‘llanilishi tabiiy edi. Lazer nurlanishi keng o'tkazish polosasini hosil qilish imkoniyatini yaratdi. Geliy-neon lazerli uzatish tizimi (ochiq fazodagi to‘lqin uzunligi X = 0,63 mkm, chastotasi f = 4,7 — 1014 Hz) 4700 GHz (asosiy chastotadan 1%) o‘tkazish polosasiga ega bo‘lib unda, birvaqtda millionga yaqin televizion kanallarni joylashtirish mumkin. 1960- yillarda lazer nurlanishining turli modulyatsiya (chastota, faza, am plituda, intensivlik va qutblanish bo‘yicha, impulsli modulyatsiya) turlarini amalga oshirish bo‘yicha ko‘plab texnik yechimlar tavsiya etildi, shuningdek, yorug‘likning ochiq fazoda tarqalishini qo‘llovchi bir qator lazer uzatish tizimlari yaratildi. Axborotlarni ochiq fazoda uzatishda hosil bo'ladigan yuqorida aytib o‘tilgan kamchiliklar, shuningdek, bunday tizimlarda qoMlaniladigan nurlanish manbalari foydali ish koeffitsiyentining kichikligi ularni telekommunikatsiya tarm oqlarida qoMlanilishini chegaralaydi. Hozirda bir qator kamchiliklariga qaramay bunday tizimlar kos9 www.ziyouz.com kutubxonasi mosda, ba’zi xorijiy mamlakatlarda ko‘p qavatli baland binolarda qo‘llanilmoqda. 0 ‘sha vaqtda yaratilgan optik tolaning so‘nish qiymatlari katta bo‘lib, taxminan 1000 dB/km ga teng bo‘lgan. Bunday tolaga kiritilgan nur qisqa masofada deyarli butunlay yutilib ketadi. Bu kamchilikni bartaraf etish maqsadida ko‘plab tadqiqotlar olib borildi. 1966-yilda ingliz olimlari Kao va Xokxem o‘zlarining ilmiy izlanishlarida optik toladagi nurning yutilish sabablarini tahlil qilib, nurning yutilishiga asosiy sabab metall ionlarining qoldiqlari ekanligini aniqladilar. Olimlar agar shisha ana shu ionlardan tozalansa, yutilish koeffitsiyenti a f2>—>f„ (f,> dan tashqari) chastotali optik nurlanish filtrdan aks etib, u ham A{ analizatorga qaytadi. Yo‘li bo‘ylab u ikkinchi marta chorak to‘lqinli A/4 prizmadan o‘tib, A2 analizatorga tushadi. OM{ optik modulyatorda informatsion signal bilan modulyatsiyalangan birinchi kanalning optik tashuvchisi ko‘zgudan aks etib, A{ analizatorga qaytadi. Ikki martalab chorak to ‘lqinli A/4 prizmadan o‘tgan optik signalning qutblanish yuzasi boshlang'ich tebranishning qutblanish yuzasiga nisbatan n/ 2 ga buriladi. Natijada yorug‘lik to‘plami prizmada bir tomonga yo‘naladi va undan chiqadi. So‘ng umumiy signal A2 analizatorga tushadi va jarayon qaytariladi, faqatgina farqi bunda f 2 chastotali optik nurlanish modulyatsiyalanadi. Shu tarzda optik liniya traktida uzatiladigan optik guruhli signal shakllanadi. Qator modulyatsiyalangan optik tashuvchilardan iborat qabul qilinadigan optik guruhli signal, A\ analizatorga kelib tushadi, so‘ng esa chorak to‘lqinli A/4 prizma va birinchi kanalning F{ filtri orqali o'tgach, optik siljitkichga (OS) beriladi (1.12-rasm), F{ filtri F{ chastotali optik signallarni o'tkazadi, boshqa chastotali signallar aks etib, A2 ga kelib tushadi. A{ chastotali modulyatsiyalangan optik tashuvchi (OS) da ko‘payadi, so‘n g ^ r oraliq chastota O/'oraliq filtri yordamida ajratib olinadi va FD fotodetektorga beriladi. FD chiqishida elektr axborot signali shakllanadi. Shu tarzda boshqa signallarni qabul qilish amalga oshiriladi. 1.12-rasm. Chastota bo‘yicha (geterodinli) zichlashtirishda guruhli optik signallarni qabul qilish sxeniasi 32 www.ziyouz.com kutubxonasi Chastota bo‘yicha zichlashtirish usulining afzalligi shundaki, signallarni bunday qabul qilish hisobiga regeneratsiyalash uchastkasi uzunligi 200 km gacha uzayadi va optik tolaning o‘tkazish qobiliyatidan samarali foydalanish koeffitsiyenti ortadi. Bu usulning kamchiligi shundaki, bunda qutblanishi saqlanadigan optik uzatish va qabul qilish traktlari, shuningdek, bir qator qo‘shimcha qurilmalar, chastota surgichlar, optik ventillar, qutblanish nazoratgichlari, optik kuchaytirgichlar va boshqa qurilmalar talab etiladi. Bu TOATni murakkablashtiradi va narxini oshiradi. To‘lqin uzunligi bo‘yicha zichlashtirish. Optik tolaning o ‘tkazish qobiliyatidan samarali foydalanish koeffitsiyentini oshirishning istiqbolli yo‘nalishlaridan biri to‘lqin uzunligi bo‘yicha zichlashtirishdir. 1.8 -rasmda to‘lqin uzunligi bo‘yicha zichlashtirish usuli tasvirlangan edi. Bunda liniya kabelidagi bir optik tola orqah ko‘plab axborotlarni uzatish hisobiga sezilarli darajada iqtisodiy samaradorlikka erishiladi. Bundan tashqari, bu usul qo‘shimcha qurilish ishlarisiz tarmoq rivojlanishini ta'minlash, shuningdek, tarmoqlangan daraxtsimon va halqali tarmoqlarni tuzish imkonini beradi. Bunda har xil tezlikli, raqamli va analog turli modulyatsiyali (telefon, televideniye, telemetriya, boshqarish) signallarni uzatish imkoniyati kengayadi. Bu esa iqtisodni tejovchi ko‘p funksiyali aloqa tizimlarini tashkil etishni ta’minlaydi. Optik tolaning spektral o‘tkazish oralig‘idan birmuncha to‘liq foydalanish bu usulning eng muhim afzalliklaridan biri hisoblanadi. Hozirgi kunda 0,8.... 1,8 mkm diapazon oralig‘i o‘rganilgan. Agarda spektral kanalning kengligi 10 nm ni tashkil etsa, u holda belgilangan diapazonda 100 tagacha spektral kanallarni joylashtirish mumkin. To‘lqin uzunligi bo‘yicha zichlashtirilgan TOATda so'nish va dispersiya qiymatlari kichik bo'lgan bir modali optik tolalar hamda quwati yuqori lazer nurlanish manbalaridan foydalanish maqsadga muvofiqdir. Foydalaniladigan bir modali optik tola 1,5... 1,6 mkm to‘lqin uzunligida ishlashi va kvars shishasidan tayyorlangan bo‘lishi kerak. To‘lqin uzunligi bo‘yicha zichlashtirilgan TOATda uzatishda optik kanallarni birlashtirish uchun optik multipleksor va qabul qilishda optik kanallarni ajratish uchun optik demultipleksor islilatiladi. 33 www.ziyouz.com kutubxonasi Panjara va prizmali qurilmalar kanallarni parallel ajratuvchi, filtrlar va selektiv fotodiodli qurilmalar esa kanallarni ketma-ket ajratuvchi hisoblanadi. To'lqin uzunligi bo‘yicha zichlashtiriladigan tizimlar tarkibiga kiradigan demultipleksorlarning tuzilishi, nurning teskari yo‘nalishda tarqalishida spektral-sezgir multipleksorlarning tuzilishiga o‘xshash. M ultipleksor va demultipleksorlar signallarning so‘nishiga sezilarli ta’sir qiladi. Shuning uchun ular optik kuchaytirgichlar bilan birga qo‘llaniladi. 1.9. Tolali optik aloqa tizimlarida axborotlar oqimining sinxronlash masalalari 1 .9 .1 . S in xronizatsiya haqida a sosiy tushunchalar va uning turlari Raqamli tolali optik aloqa tizimlarining uzatish va qabul qilish traktlari sinxron ishlashi kerak. Sinxronizatsiya TOATning normal ishlashini ta'minlovchi zaruriy shart hisoblanadi. Raqamli TOATda analog signallami raqamli signallarga o‘zgartirish uchun boshlang'ich analog signallar awal diskretlanadi, so‘ng kvantlanadi va kodlanadi. Bu jarayonlar natijasida shakllangan raqamli ikkilik ketma-ketliklari OUz da optik signallarga aylantirilib, optik tolaga uzatiladi. Qabul qiluvchi punktda optik signallardan elektr signallariga o'zgartirilgan raqamli impulslar ketma-ketligi boshlang'ich ko‘rinishda qayta tiklanishi kerak. U normal amalga oshishi uchun raqamli impulslarining vaqt bo'yicha ketma-ketligi va vaqt intervallari, mahalliy taktli ketma-ketliklar bilan mos tushishi kerak. Ikki raqamli ketma-ketliklar uch parametr bo'yicha sinxronizatsiyalanishi mumkin: — tarmoq tuguniga tushish vaqti — t — vaqt bo‘yicha sinxronizatsiya; — interval davomiyligir yoki impulsning ketma-ketlik chastotasi — f —l / r chastotali sinxronizatsiya; — boshlang‘ich fazasi — fazali sinxronizatsiya. Vaqt bo‘yicha sinxronizatsiya masalasi globaldir, lekin agarda barcha tarm oqlar uchun butun dunyo muvofiqlashtirilgan vaqt 34 www.ziyouz.com kutubxonasi xi/mati yoki yagona manba qo‘llanilgan bo‘lsa, yechimini osongina lopadi. Fazali sinxronizatsiya lokal va ma'lum fizik qurilma uchun dolzarb bo‘lsa, fazani avtomatik sozlash tizimlarini ishlatish yo‘li bilan yechimini topadi. Bu sozlash tizimlari boshlang‘ich fazani laktli sinxronizatsiya stabil manbaning boshlang'ich taktiga bog‘lash imkonini beradi. Chastotali sinxronizatsiyalash masalasi bir vaqtda global va lokal bo'lib, buning ustiga murakkab ham. Shuning uchun sinxroni- /alsiya muainmolari ko‘proq chastotali sinxronizatsiya muammolaiiga lalluqli. Quyida faqat chastotali (yoki taktli) sinxronizatsiya va u hilau bog'liq masalalarni ko‘rib chiqamiz. Sliiiiiingdek, TOATda raqamli ketma-ketliklar quyidagi para11n'11l.ii bo'vulia siiixmni/alsiyalanishi kerak: 11* ym lai/M kllai bo'yicha IVcymli/siklli sinxronizatsiya, uiiiii}’. vo <»‘(l<>1 i:.l11111> yu/a)',a kclluadi; mullilVcym/yuqori sikllar bo'yicha — multifreymli/yuqori siklli sinxronizatsiya, uning yo‘qolishi multifreym sinxronizatsiyasiuing yo‘qolishi avariya signalini yuzaga keltiradi; IVeym ichidagi taktlar bo‘yicha - taktli sinxronizatsiya, uning yo'qolishi taktli sinxronizatsiya signalining yo‘qolishi avariya sigualini yuzaga keltiradi. Quyida faqat taktli sinxronizatsiyani ko‘rib chiqamiz: agar raqamli tarmoq lokal bo‘lsa, uning tugunlarida signallarning tarqahsh vaqti farq qilmasligi, tarmoq sodda tuzilgan, yulduzcha tapologiyali bir necha tugunlardan iborat, markaziy tugunda esa umumiy bo‘lgan taktli tarmoq sinxronizatsiyasi manbayi o‘rnatilgan bo‘lishi inumkin. Uning taktlari barcha tugunlarga kechikishlarsiz uzatiladi, ya'ni bunday ideal tarm oqda sinxronizatsiya m uam m olari bo‘lmaydi. Agar, o‘zining sinxronizatsiya manbayiga ega bo‘lgan bir necha bunday tarmoqlar bitta murakkab tarmoqqa birlashsa, u holda muammolar yuzaga keladi. Uning to ‘liq holdagi sinxronizatsiyasi uchun har bir alohida tarmoqlarning taktli sinxronizatsiya manbalarining aniqligi bir xil va yuqori (masalan, 10'11—1 0 12) bo‘lishi kerak yoki bu tarmoq uchun yuqori barqarorli yagona taktli sinxronizatsiya manbayiga 35 www.ziyouz.com kutubxonasi ega bo‘lgan maxsus sinxronizatsiya signallarini tarqalish tarmog‘i (SST) qurilgan bo‘lishi kerak. Agar bu shartlarga rioya qilinmasdan, uzatuvchi va qabul qiluvchi tugunlarda taktli sinxronizatsiya manbalarining chastotalarida farq mavjud bo‘lsa, u holda ma'lum vaqt ichida vaqt intervah xatoliklarining yig‘ilishi yuzaga keladi. Vaqt intervali xatoligi (VIX) raqamli ketma-ketliklar tugunida qabul qihnadigan w-impulsni tushish /„ va ushbu tugunning taktli sinxronizatsiya manbayi tom onidan «-impuls ketm a-ketligini generatsiyalash 4 vaqtlarining farqiga teng. Bu farq taktli interval uzunligi bilan o‘lchanadigan darajaga kelganda sinxronizatsiyaning buzihshi yuzaga keladi. Sinxronizatsiyaning buzilishi mahahiy taktli tarmoq sinxronizatsiyasi (TTS) manbayining nisbiy chastotasini qabul qhinadigan ketma-ketliklar chastotasidan yuqori yoki kichik bo‘hshiga bog‘hq holda, bir impuls (takth interval)ning yo‘qolishi yoki ortiqcha impuls (taktli interval)ning shakllanishidan hosil bo‘ladi. Bu jarayon sirpanish yoki «slip» (slip) deyiladi. Sliplar ovoz va radiosignaharni uzatishda chirs-chirs tovushlarning hosil boTishiga olib keladi, maTumotlarni uzatishda esa aloqaning buzilishiga, ya’ni sinxron maTumotlarni uzatish tarm oqlarida xatohklar sonining oshishiga olib keladi. Bu holda sinxronizatsiya sifati, vaqt intervalining yigTlgan xatoligi taktli sinxronizatsiyaning buzilishiga olib keladigan vaqt yoki sliplar chastotasi (vaqt birligi — minut, soat, sutkada ularning soni) bilan baholanishi mumkin. Murakkab tarm oqni turli aniqlikdagi taym er/m anba/generatorlardan sinxronizatsiyalanadigan, bir necha region/uchastkalardan tuzilishi mumkinligini e’tiborga olib, aniq sinxronizatsiya sifati va umumiy holda xizmat ko‘rsatish sifatini ta’minlash maqsadida standartlarda belghangan me'yorlarga ega boTish muhimdir. 1 .9 .2 . T aktli sinxronizatsiya tarm oqlarida asosiy boshqarish sxem alari Sinxronizatsiyaning asosiy masalalari va asosiy tushunchalari xalqaro elektraloqa ittifoqi (XEI) G.810 [6] tavsiyalarida berilgan, ular raqamli TOAT uchun dolzarbdir. 36 www.ziyouz.com kutubxonasi Taktli sinxronizatsiyaning maqsadi — birlamchi taktli interval uzunligi xo yoki taktli chastota f o haqidagi axborotlarni bir tarmoqning barcha qurilma/tugunlariga yoki barcha o'zaro ta'sirlashuvdagi tarmoqlarga talab etiladigan aniqlikda uzatishdan iborat. Bu maqsadga erishish tarmoq operatoriga sinxronizatsiya manbayining berilgan aniqligi uchun tanlangan vaqt oralig‘ida minimum yuzaga kelishi mumkin bo'lgan sliplar soni haqida axborotga ega bo'lish imkonini beradi. Bu barcha tarmoq tugunlarida eng yuqori sifatli saqlovchi manba yoki taymerni o'rnatish bilan barobar. Ko‘rsatilgan masalani soddalashtirish mumkin: tarmoqning markaziy tugunida bitta yuqori aniqlikh generatomi o ‘matish va bosliqa larmoq tugunlarida uning ko'rsatkichlarini translyatsiya qilish hamda ko'paytirish. Ihmiiig uclmn nalaqat yuqori aniqlikdagi birlamchi generatorga, halki ishonchli sinxronizalsiya signalini taqsimlovchi tizim (SSTT)ga liam cga bo'lish kcrak. Agar tarmoq katta bo‘lsa, u (sinxronizatsiya maqsadiga erishish uchun) bir necha regional tarmoqlarga boMinishi mumkin, har bir regional tarm oqda birlamchi generator o ‘rnatiladi va sinxronizatsiya signalini taqsimlash xizmati tashkil etiladi. Bu tizim TTSning uch muqobil sxemalari bo'yicha tuzilishi mumkin (1.13- rasm); — bir sathli yulduzcha sxemasi (1.13-a rasm), bunda tarmoqning hamma tugunlari taktli impulslaming (yulduzcha markazida joylashgan) birlamchi etalon generator (BEG) (uni birinchi sathli saqlovchi manba deb ataymiz) manbayi bilan ta’minlanadi; (O — tarmoqning sinxronizatsiyalanadigan tugunlari, SB— sinxronizatsiya bloklari, M ChBG — mahalliy chastota bemvchi generator); — bir sathli taqsimlangan sxema (1.13-b rasm), bunda har bir (yoki har bir ikkinchi) tarmoq tuguni BEG yoki uning ekvivalenti — BEG signallarini qabul qilgich (masalan, GLONASS yoki GPS tizim) bilan jihozlanadi; — iyerarxik ko‘p sathli sxema (1.13-d rasm)da BEG (iyerarxiyaning birinchi sathi) joylashtiriladigan, bazaviy nuqta aniqlanadi. BEG signallari daraxtsimon sinxronizatsiya tarm og‘ining sinxronizatsiyalanadigan elementlari (SE) bo'ylab ikkilamchi iyerar37 www.ziyouz.com kutubxonasi 1 .13-rasm . Taktli tarmoq sinxronizatsiyasini tuzish usullari: bir sathii yulduzcha sxemasi (a), bir sathli taqsimlangan sxema (b), iyerarxik ko‘p sathli sxema (d) xiya sathigacha taqsimlanadi va ikkilamchi etalon generator (IEG)ni boshqaradi. 0 ‘z navbatida IEG (TEG-tarmoq elementlari generatori zanjiri orqali) iyerarxiyaning uchinchi sathi — lokal/mahalliy sinxronizatsiya manbalarini boshqaradi. Odatda, bu boshqarish sxernasi boshqaruvchi-boshqariluvchi (master-slave) sxema deyiladi. 1 .9 .3 . Sinxronizatsiya m anhalarining turlari haqida asosiy tushunchalar 1.14-rasmga muvofiq TTS tarmogTda qo‘llaniladigan generator/ taymerlarning quyidagi turlariga ega bo'lamiz: — BEG - birlamchi etalon generator (birlamchi taymer) XEIning G.811 [7] standarti talablariga mos keluvchi manba, 10" dan katta bo'lmagan chastotani saqlash aniqligiga ega va bir yoki bir necha birlamchi etalon manbalaridan tuzilgan; — BEM — birlamchi etalon manba yoki birinchi sathning saqlovchi manbayi, u 10” " dan katta bo‘lmagan chastotani saqlash aniqligiga ega; — GPS/GLONASS — birlamchi etalon datchik (birlamchi datchik) — GPS (AQSH) yoki GLONASS (Rossiya) etalon manba datchiklari bo‘lib, BEG yoki IEG larning alternativ manbayi sifatida 38 www.ziyouz.com kutubxonasi qo‘llaniladi, saqlash rejimida kuniga chastotani 10“10 dan katta bo‘lmagan saqlash aniqligiga ega; — IEG — ikkilamchi etalon generator (ikkilamchi taymer) XEIning G.812 standarti talablariga mos keluvchi [8] m anbabo‘lib, 10 “ 9 dan katta bo‘lmagan chastota saqlash aniqligiga ega, u BEG dan boshqariladi yoki avtonom rejimda ishlaydi va tranzit tugun taymeri (TTT) yoki mahalliy/lokal tugun taymeri ko‘rinishida ishlab chiqiladi; — M CHBG — mahalliy chastota beruvchi generator (uchinchi sathdagi saqlovchi manba), XEIning G.813 [9] standarti talablariga mos keluvchi manba bo‘lib, 10 8 dan katta bo‘lmagan chastota saqlash aniqligiga ega, bu maqsadda lokal tugun taymeri yoki mahalliy tugun taymeri (G.813 sinfidagi manba) qo‘llaniladi; — TSB — tarm oq sinxronizatsiyasi bloki — ikkinchi yoki uchinchi iyerarxiya sathida ishlatiladigan manba, 3 10‘10 dan 5 10'8 gacha chastotani saqlash aniqligiga ega; — TEG — tarmoq elementi generatori — tarmoq iyerarxiyasining to‘rtinchi yoki oxirgi sathida ishlatiladi va ANSI T. 1.101 Stratum 3 standarti talablariga mos keladi, 4,6 10'6 dan katta bo‘lmagan chastotani saqlash aniqligiga ega; — SSTA — sinxronizatsiya signalini taqsimlash apparaturasi — sinxronizatsiya tizimlarining (BEG, IEG) oxirgi qurilmasi, u sinxronizasiyalanuvchi qurilmaga TTS signallarini uzatish uchun bir necha yuzlab standart interfeysli chiqishlarni ta’minlash imkonini beradi; — SSO‘ — sinxronizatsiya signallarini o‘zgartirgich, retayming (retimer) kartasi, bu qurilma 2048 kbit/s plezioxron raqamli iyerarxiya (PRI) oqimli signalga sinxron raqamli iyerarxiya (SRI) tarmog‘i orqali o'tuvchi foydali yuklama ko'rsatkichlari ta’sirida buzilgan sinxronizatsiyaning boshlang‘ich aniqligini qayta tiklash imkonini beradi. Odatda, birlamchi taymer o‘zida taktli impulslarni saqlovchi, atomli manbayini namoyon etib, chastotani saqlashning 10' 14— lO 12 dan katta bo‘lmagan aniqligiga ega. U signallar bo‘yicha qo‘lda yoki avtomatik kalibrlanadi. So‘ng SSTA bilan BEG signallari IEG ikkilamchi sinxronizatsiya manbalarini boshqarish uchun yerusti aloqa liniyalari bo‘ylab tarqaladi. 1 .9 .4 . Aniqlik param etrlari va etalon m anbalarning asosiy xatoliklari Etalon manbalar etalon sinxrosignallarning quyidagi majmuasini ta’minlaydi: — 2048 kHz — XEIning G .703/13 [10] tavsiyalariga mos holda interfeysli va maskali sinxron chastota, ATS, PRI (PDH) va SRI (SDH) TOATlarining sinxronizatsiyasi uchun qoilaniladi; — 2048 kbit/s — XEIning G .703/9 [10] tavsiyalariga mos holda interfeysli va maskali sinxron oqimlarning signali yoki PRI (PDH), SRI (SDH) TOATlarini va multipleksorlash qurilmalarini sinxronizatsiyalash uchun qoilaniladigan, retayming funksiyasini ishlatish bilan E1 kirish signalidan olinadigan signal; — 8; 64 kHz (yoki to‘plamli 8/64 kHz) sinxron chastotalar, ular PRI (PDH) asosiy raqamli kanallari (ARK)ning sinxronizatsiyasi uchun qo'llanilishi mumkin; — qo'shimcha sinxron chastotalar: 1; 5 va 10 MHz, turli raqamli qurilmalarning sinxronizatsiyasi uchun qo‘llaniladi. Etalon manbalar quyidagi aniqlik parametrlari va xatoliklar bilan xarakterlanadi, ular manbalarning sertifikatsiyasi natijasida, TTS tarm og‘ini ekspluatatsiyaga tushirishda va kelgusi nazoratlarda tekshirilishi kerak: — sinxrosignal chastotasini saqlash aniqligi yoki chastotaning maksimal nisbiy nostabilligi — bu parametr BEG va BEM uchun m e’yorIashtiriladi (bir haftadan kam kuzatish vaqtida 10'“ dan oshmasligi kerak); — chastotaning maksimal sutkalik og'ishi — bu parametr IEG, MChBG va TEG uchun me’yorlashtiriladi (IEG uchun kuniga 2 - 10'10 dan, MCHBG uchun kuniga 10'9 dan [11] va TEG uchun kuniga 10~8 dan [12] oshmasligi kerak); — tashqi sinxrosignal yo‘qolgandan keyin chastotaning eslash aniqligi — bu parametr IEG, M CHBG va TEG uchun me’yorlashtiriladi (IEG uchun kuniga 5 1 0 10 dan, M CHBG uchun kuniga 10-9 dan [11] va TEG uchun kuniga 5 -10 8 dan [12] oshmasligi kerak); — egallash polosasi (tashqi sinxrosignal chastotalari) — bu parametr IEG, MCHBG va TEG uchun me’yorlashtiriladi (IEG 40 www.ziyouz.com kutubxonasi uchun 10'8 dan, MCHBG uchun 4 ,6 -10 6 dan [11] va TEG uchun 4,6 10'6 dan [12] kam bo‘lmasligi kerak); — fazaning titrashi (jitter-jitter) — bu parametr BEG, BEM, IEG, M CHBG va TEG uchun me'yorlashtiriladi (manbalaming hamma turi uchun 2048 kbit/s va 2048 kHz chiqish signalida 0,05 EI oshmasligi kerak); — chiqish signali fazasining uzluksizligi — bu parametr BEG, BEM, IEG, MCHBG va TEG uchun me'yorlashtiriladi (manbalarning hamma turi uchun 2048 kbit/s va 2048 kHz chiqish signalida 0,125 EI oshmasligi kerak); — chiqish signali fazasining xususiy dreyfi — bu nisbiy parametr, quyidagi parametrlarni hisoblash/oMchash orqali aniqlanadi, hisoblash formulalari XEl G.810 tavsiyasida [6] aniqlangan: — vaqt intervali xatoligi; — vaqt intervalining maksimal xatoligi; — vaqt intervali dcviatsiyasi; — chastotaning nisbiy og'ishi A/ / fH. Quyida standartlardan olingan, sinxronizatsiya manbalari bilan bog'liq, keng qoMlaniladigan ba’zi tushunchalar keltirilgan: — fazaning titrashi — taktli sinxronizatsiya signalining vaqt bo‘yicha ideal holatiga nisbatan 10 Hz dan yuqori chastota bilan qisqa muddatli o‘zgarishi; — faza dreyfi (vander — wander) — taktli sinxronizatsiya signalining vaqt bo'yicha ideal holatiga nisbatan 10 Hz dan yuqori boMmagan chastota bilan uzoq muddatli o'zgarishi; — egallash polosasi (hold — in range) — boshqariluvchi etalon generator chastotasi va boshqaruvchi manbaning nominal chastotasi orasidagi maksimal farqlanish, uning doirasida boshqariluvchi generator chastotani avtomatik sozlashni ta'm inlashi mumkin; — vaqt intervali xatoligi (VIX) — testlanuvchi generator shakllantirgan vaqt intervali va etalon generator shakllantirgan vaqt intervalining o‘lchangan qiymatlari o'rtasidagi farq, yoki VJX(t; tM T(t+r)-Tref(t)J-[Tref(t+ r)-Tref(t)] = x(t+x)~x(t), bunda: t — kuzatish intervali; 41 www.ziyouz.com kutubxonasi — vaqt intervalining maksimal xatoligi VIX qiymatlari orasidagi (butun kuzatish intervali davomida x — m g) maksimal qiymat, u VIX diskretizatsiyasining n ketma-ket intervallarida — r0 o‘lchanadi, hamma uchun t < T, bunda T — o‘lchash davri; — vaqt intervali deviatsiyasi — vaqt intervalining joriy qiymatini, uning o'rtacha qiymatidan og‘ishining o ‘lchangan maksimal qiymati; — chastotaning nisbiy og‘ishi Af/fn — signalning haqiqiy chastotasi / va signalning berilgan nominal chastotasi/, o‘rtasidagi farqni /nom inal chastotaga / n nisbati yoki A//fn = (fh - f j / f n. Butun raqamli aloqa tarmog‘i doirasida umimiy taktli tarmoq sinxronizatsiyasi (TTS)ni yaratish sinxronizatsiya masalasining yechimli bo'lishi mumkin. 0 ‘zbekiston Respublikasi optik aloqa tarmoqlarida ham butun tarmoq bitta yagona BEGdan sinxronizatsiya bilan ta'minlangan. BEG zaxirasi sifatida IEG dan foydalaniladi. BEG rad etsa, IEG avtomatik tarzda ishga tushadi. TTSning hamma tizimlari ish rejimi bo‘yicha to ‘rt sinfga bo'linadi: — sinxron, bunda sliplar umuman yuzaga kelmaydi; — psevdosinxron, bunda 70 kunda 1 ta slip ruxsat etiladi; — psevdosinxron, bunda 17 soatda 1 ta slip ruxsat etiladi; — asinxron, bunda 7 soniyada 1 ta slip ruxsat etiladi. > • .................................................................................................................................................................................................60 ; Sinxronizatsiya zanjirida generatorlar 60 tadan ortmasligi lozim j j Tranzit generatorlar 10 tadan oshmasligi lozim j > / ............................................... ! , I -----------------------, , # - # • .....* c ; • O • • ..6 « .• ....i I i------------jo ; Tranzitlar orasidagi mahalliy generetorlar soni 20 tadan oshmasligi lozim 1.14-rasm. Sinxronizatsiyaning etalon zanjiri Nazorat savollari 1. Optik signallarning aanday xususiyatlarini bilasiz? 2. OAT elektr tizimlardan qanday xususiyatlari bilan farqlanadi? 42 www.ziyouz.com kutubxonasi 3. OATlari qanday tasniflanadi? 4. TOAT qanday afzalliklarga ega? 5. OOATdan nega keng foydalanilmaydi? 6. Optik aloqa tizimining tuzilish prinsipini tushuntiring. 7. Ochiq optik aloqa tizimining tuzilish prinsipini tushuntiring. 8. Tolali optik aloqa tizimining tuziiish prinsipini tushuntiring. 9. Ikki tomonlama TOATiarini tuzishning qanday usullarini bilasiz? 10. Ikki toiali, birpolosali, birkabelli TOATningtuzilish sxemasini tushuntiring. 11. Bir tolali, bir polosaii, bir kabelli TOATqanday tuzilgan? 12. To'lqin uzunligi bo‘yicha ajratilgan TOATning sxemasi qanday tuzilgan? 13. TOAT liniyalarini zichlashtirishning qanday asosiy usullarini bilasiz? 14. TOAT liniyalarini vaqt bo'yicha zichlashtirish usulini tushuntiring. 15. TOAT liniyalarini chastota bo‘yicha zichlashtirish usulini tushuntiring. 16. TOATliniyalarini to'lqin uzunligi bo'yicha zichlashtirish usulini tushuntiring. 17. TOAT liniyalarini zichlashtirish usullaridan qaysi biri maksimal axborot sig'imiga ega? 18. TOATda sinxronizatsiyaning vazifasi nimadan iborat? 19. Sinxrosignal manbalarining qanday parametrlarini bilasiz? 20. Sinxrosignal tizimining qanday asosiy parametrlarini bilasiz? 21. Sinxronizatsiya parametrlari nima sababdan buzjladi? 22. TOATda sinxronizatsiya tizimi qanday tuzilgan? www.ziyouz.com kutubxonasi 2-bob. OPTIK TOLA VA KABELLAR 2.1. Optik tola va uning tuzilishi Tolali optik aloqa tizimida optik tebranishlarning tarqalishini chegaralovchi va yorug‘lik energiyasi oqimini berilgan yo'nalishda yo'naltiruvchi, uzatish va qabul qilish traktlarini bog'lab turuvchi m uhit optik yorug'lik uzatkichlar deyiladi. Optik yorug‘lik uzatkichlarning tavsiflari qisman aloqa tizimining sifatini aniqlaydi. Shuning uchun TOATni loyihalashtirishda nurlanish tarqaladigan uzatuvchi muhit — optik yorug‘lik uzatkichlarning tavsiflarini hisobga ohsh kerak. TOATda maxsus optik yorug‘lik uzatkichlar — optik tolalar (OT) qo'llaniladi. Kichik so‘nish koeffitsiyentiga ega bo‘lgan optik yorug‘lik uzatkichlar asosida optik signallarni uzoq masofalarga uzatishni ta’minlovchi optik kabellar yaratilgan. Yorug‘lik uzatuvchi optik tolalar o‘zak va qobiqdan iborat bo‘ladi. Ular qiymat bo‘yicha bir-biriga yaqin turli sindirish ko‘rsatkichlariga ega. 0 ‘zak uzatuvchi muhit, qobiq esa o‘zi va o‘zak orasida chegara hosil qiluvchi sifatida ishlatiladi. Bu chegara yorug‘likni yo‘naltiruvchi fizik kanalni shakllantirib, u orqali uzatilgan signalning tashuvchisi yorug‘lik nuri tarqaladi. Yorug‘lik nurining faqatgina o‘zak bo‘ylab tarqahshini ta’minlash uchun (2.1-rasm) quyidagi shart bajarilishi kerak: n,>n2>n3>n0, bunda: rij — o‘zakning sindirish ko‘rsatkichi; n2, n3 — qobiqlarning sindirish ko‘rsatkichlari; n0 — tashqi muhitning sindirish ko‘rsatkichi [5]. 44 www.ziyouz.com kutubxonasi "1 "j a ) b ) d ) 2 .1 -ra sm . Yorug‘lik uzatuvchi optik tolalar Optik yorug'lik uzatkichlarning sindirish ko‘rsatkichi: n = ^ e ~ jx , (2.1) bunda e-fi — mos ravishda nisbiy dielektrik va m agnit o‘tkazuvchanlik. Yoki sindirish ko‘rsatkichi n, yorug‘likning vakuumdagi tezligini (c) materialdagi yorug‘lik tezligiga (cm) nisbati orqali ifodalanadi: n — c/c . Har xil moddalardan yorug‘lik turli tezliklarda tarqaladi. 2.1- jadvalda turli moddalarning sindirish ko'rsatkichlari va yorug‘likning tarqalish tezliklari keltirilgan [2]. 2.2-rasmda OTning tarkibiy qismlari tasvirlangan. OT uchun asosiy material juda toza va tiniq kvars shishasi, kremniy ikki oksidi (S i02) hisoblanadi. Agar dengiz suvi shunchalik tiniq boTsa, u holda Tinch okeanida joylashgan 33,177 futli Mariana cho‘kmasining eng chuqur joyini ko‘rish mumkin boTardi [2]. 0 ‘zak va qobiqning kerakli sindirish ko‘rsatkichlarini olish uchun kvars shishasiga qo‘shimchalar qo‘shiladi. Masalan; germaniy va fosfor sindirish ko‘rsatkichini oshiradi, bor va ftor esa aksincha uni kamaytiradi. Tolaning qo‘shimcha qobiqlari himoya qobig'i hisoblanadi. 2.2-rasmda optik tolaning tuzilishi ko‘rsatilgan [14]. Tashqi plastik qoplama optik tolaning xususiyatlariga ta'sir etuvchi mexanik va atrof-muhit ta’sirlaridan uni himoya qiladi. 45 www.ziyouz.com kutubxonasi Turli materiallarning sindirish ko‘rsatkichlari 2.1-jadval MateriaBar nomi Sindirish ko‘rsatkichlari, /r Yorug‘likning turli materiallardagi tezligi, km/sek Vakuum 1,0 300 000 Havo 1,0003(1) 300 000 Suv 1,33 225 000 Kvars 1,46 205 000 Shisha 1,5 200 000 Olmos 2,5 120 000 Tashqi plaslik qoplama 2.2. Optik tola turlari va ularning tavsiflari. Bir modali va ko‘p modali optik tolalar. Pog‘onali, gradiyentli va maxsus sindirish ko‘rsatkichIi optik tolalar To‘lqin uzunligiga nisbatan o‘zak diametriga bog‘liq ravishda optik tolalar bir modali va ko‘p modaliga bo‘linadi. Bir modali optik tolalarda ko‘pincha o‘zak diametri 7 —10 mkm (2.3-a rasm), ko‘p modali optik tolalarda esa 50 — 62,5 mkm (2.3-b rasm) bo‘ladi. Ikkala turda qobiq diametri 125 mkm ni tashkil etadi. Amaliyotda ko‘p modali va bir modali optik tola diametrlarining boshqa qiymatlari ham mavjud. Bir modali optik toladan faqat bir moda 46 www.ziyouz.com kutubxonasi (yorug‘lik tashuvchi) uzatiladi. Ko‘p modali optik toladan esa apertura burchagi doirasida tolaga turli burchaklar ostida kiritiladigan bir necha yuzlab ruxsat etilgan modalarni bir vaqtda uzatish mumkin. Barcha ruxsat etilgan modalar turli tarqalish yo‘nalishi va vaqtiga ega. Ko‘p modali optik tolalar sindirish ko‘rsatkichi ko‘rinishi bo‘yicha pog‘onali (2.4-a rasm ) va gradiyent (2.4-b rasm) [14] tolalarga bo'linadi. Pog‘onali sindirish ko‘rsatkichli ko‘p modali optik tolalar ikki muhit chegarasida sindirish ko‘rsatkichlarining keskin (pog‘ona ko‘rinishida) o‘zgarishi (n^ dan n2 ga) bilan xarakterlanadi. Pog‘onali sindirish ko‘rsatkichli optik tolalar o‘tkazish polosasini chegaralaydi, lekin gradiyent sindirish ko‘rsatkichli optik tolalarga nisbatan arzon hisoblanadi. Gradiyent sindirish ko‘rsatkichli ko‘p modali optik tolalar pog‘onali sindirish ko‘rsatkichli tolalarga qaraganda ravon sindirish ko‘rsatkichi va modalararo dispersiyaning kamayishi bo'yicha yuqori texnik ko‘rsatkichlarga ega. Chunki gradiyent sindirish ko‘rsatkichli optik tolada modalarning tarqalish tezligi (dispersiyasi) bir-biridan juda ham katta farq qilmaydi. Dispersiya impulslarning kengayib ketishi va uzatilayotgan signallarning buzilishiga olib keladi. Shuning uchun hozirda gradiyent sindirish ko‘rsatkichli ko‘p modali optik tolalar keng tarqalgan. Gradiyent sindirish ko‘rsatkichli ko‘p modali optik tolalarning eng asosiy kamchiligi ularning qimmatliligi va ishlab chiqarishning murakkabligidir. Ko‘p modali optik tolalarda modalararo dispersiya o ‘tkazish polosasi va aloqa masofasini chegaralaydi. Shuning uchun ko‘p modali optik tolalar, asosan, lokal tarmoqlarda va nisbatan past tezlikli raqamli TOAT signallarini uzatishda ishlatiladi. Bir m odali optik tolalardan magistral aloqa tarm oqlarida foydalaniladi. Chunki bir modali optik tolalarda m odalararo dispersiya yuzaga kelmaydi, shuning uchun signallar ko‘p modali rejimga qaraganda kam buzilish bilan uzatiladi. Ya’ni, bir modali optik tolalardan foydalanish o ‘tkazish qobiliyatini oshiradi, lekin uzatuvchi qismda birm uncha qimmat bo‘lgan lazer diodlardan foydalanish talab etiladi. 47 www.ziyouz.com kutubxonasi 2.3 -ra sm . Bir modali (a) va ko‘p modali (b) optik tolalarning ko‘ndalang kesimi Tuzilishi ko ‘rinishi n2 a ) 2.4 -ra sm . Pog‘onali (a) va gradiyentli (b) ko‘p modali optik tolalaming tuzilishi va sindirish ko‘rsatkichi ko‘rinishlari 48 www.ziyouz.com kutubxonasi 2.5-rasmda turli tolalar bo‘ylab optik signallarning tarqalishi tasvirlangan [1]. Sindirish ko'rsatkichlariga qarab bir moddali optik tolalar pog‘onali (to‘g‘riburchakli) va maxsus turdagi uch tishli, W ko‘rinijshdagi tolalarga bo‘linadi (2.6-rasm) [3]. Bir moddali optik tolalar dispersiya qiymatlari bo‘yicha ushbu turlarga bo‘linadi: 1. Standart tola SF (Standart Fiber). 2. Siljigan dispersiyali tola DSF (Dispersion — Shifted Fiber). 3. Nolga teng bo‘lmagan siljigan dispersiyali tola NZDSF (Non — Zero Dispersion — Shifted Fiber). Standart SF tolalari pog‘onali sindirish ko‘rsatkichiga ega. Statistik m a’lumotlarga ko‘ra eng ko‘p yotqizilgan kabellar bir moddali standart SF (Standart Fiber) tolalardan iborat. Hozirda SF tolalarining so‘nish qiymatlari 0,18—0,19 dB/km gacha kamaytirilgan. Lekin, bu tolalarda 1550 nm to'lqin uzunligida dispersiya qiymati katta 17—20 ns/nm ■ km ni tashkil etadi. 1300 nm to ‘lqin uzunligida esa dispersiya qiymati minimal, lekin so‘nish qiymatlari katta 0,35—0,5 dB/km ni tashkil etadi (2.7-rasm). Dispersiya qiymati kichik bo‘lganligi uchun 1300 nm to‘lqin uzunligi dispersiyasi nolga teng 10 to‘lqin uzunligi deb ataladi. So‘nish qiymatlari kichik, ya’ni 0,2—0,25 dB/km ni tashkil etadigan 1500 nm to‘lqin uzunligida (2.7-rasm) dispersiya qiymatlarini ham kamaytirish maqsadida 10 to ‘lqin uzunligini 1550 nm ga siljitish orqali siljigan dispersiyali DSF tolalari ishlab chiqilgan. D SF tolalarida X0 =1550 nm ga teng bo‘lib, bu to‘lqin uzunligi nolinchi dispersiya nuqtasi deb olingan. D SF va N Z D SF tolalari maxsus turdagi W ko‘rinishdagi sindirish ko‘rsatkichlariga ega. Ammo 1550 nm to‘lqin uzunligida DSF tolalarida to‘lqin uzunligi bo‘yicha zichlashtirish usulini amalga oshirib bo‘lmaydi. Chunki, agarda 1550 nm toMqin uzunligida to ‘lqin uzunligi bo‘yicha zichlashtirish usulini qo‘llasak, bu to‘lqin uzunligi atrofida parazit optik kanallar, ya’ni nochiziqli effektlar hosil bo‘ladi. Buni bartaraf etish va to ‘lqin uzunligi bo‘yicha zichlashtirish usulini qo‘llash uchun nolinchi 10 to‘lqin uzunligini 1520 nm dan 1560 nm gacha surib, nolga teng boMmagan siljigan dispersiyali N ZD SF tolalari hosil qilingan. 49 www.ziyouz.com kutubxonasi p\ a) Kirish impulsi h Chiqish impulsi ZX h Yuqori latibli moda Dispersiya P Kirish impulsi b) Chiqish impulsi A Pi Kirish impulsi CMqish impulsi d) t 2.5-rasm. Turli optik tolalardan yorug‘lik nurining tarqalishi va ularning sindirish ko‘rsatkichlari ko‘rinishlari: a — k o ‘p modali, pog'onali sindirish ko'rsatkichli optik tola; b — k o ‘p modali, gradiyentli sindirish k o ‘rsatkichli optik tola; d — bir modali, pog‘onali sindirish ko'rsatkichli optik tola 50 www.ziyouz.com kutubxonasi *-£(%) /i\ 3 . 0 - - 2 ,a 5 - - 1 , 5 - 1.0- 0 , 5 - - 1,0 - 0 ■ - — I- - - 1- - - - 1- - - - !- - - - i- - - - i- - - i- - - - i- - - i- - - - mkm .'5 15 -5 -0 5 15 25 Yashil k- Havorang k Binafsharang 2.10-rasm. Prizmada yorug'likning sinishi Prizmaga oq yorug‘lik tushirilganda, prizma bu yorug‘likni sindiradi va kamalakning turli ranglariga ajraladi. Qizil rang eng kuchh og‘adi va kichik tarqalish tezligiga ega. Sinish prizma kirishida bo‘lganidek, chiqishida ham hosil bo‘ladi [2]. Optik toladan signallarning uzatilishida ham yuqorida ko'rib chiqilgan sinish hodisasi ro‘y beradi. Bu quyida batafsil tushintirilgan. Yorug‘lik nuri sindirish ko'rsatkichi katta muhitdan sindirish ko‘rsatkichi kichik muhitga o‘tganda, ikki muhit chegarasida nur 2.11-rasmda tasvirlangandek perpendikulyardan og‘adi. Tushish burchagi 0, kichik bo‘lganda (2.1 1-a rasm), singan nur to‘liq qobiqqa o‘tib ketadi. Tushish burchagini oshirgan sari sinish burchagi 02 900 ga intiladi. Sinish burchagi 02=9OO ga teng bo‘lgan holdagi tushish burchagi - kritik burchak 0kr deyiladi. Yorug‘lik nuri kritik burchak 0kr ostida tushganda, singan nur ikki m uhit chegarasi bo‘ylab tarqaladi (2.11-b rasm). Yorug‘lik nuri kritik burchakdan katta burchak ostida tushganda, nur ikkinchi muhitga o‘tmasdan, ikki 2 .3 .2 . T o iiq ichki qaytish 55 www.ziyouz.com kutubxonasi muhit chegarasidan to‘liq qaytadi (2.11-d rasm). Bunda tushish burchagi sinish burchagiga teng 9= d2 bo‘ladi. Snellius qonuni bo‘yicha tushgan va qaytgan nurlar o‘rtasidagi munosabat: n.j sin9=n^in92. 92 =900 da kritik tushish burchagi quyidagiga teng: 9^ = arcsin (n2/ n {). (2.2) 9^ dan katta burchak ostida tushgan nurlar to‘liq qaytadi. Bu jarayon, ya’ni yorug‘lik energiyasining turli sindirish ko‘rsatkichli ikki muhit chegarasidan to‘liq qaytishi to ‘liq ichki qaytish (TIQ) hodisasi deyiladi. TIQ hodisasi yorug‘lik uzatkich bo'ylab optik signallar tarqalishining fizik asosi hisoblanadi. Uni amalga oshirish uchun optik tola o‘zagining sindirish ko‘rsatkichi n, qobiqning sindirish ko‘rsatkichi n2 dan katta bo'lishi kerak. 0 ‘zak va qobiq tayyorlanadigan m ateriallarning sindirish ko'rsatkichlari nisbatini optimal tanlash orqali yorug'lik nurining o‘zak ichida to‘liq ichki qaytishi ro‘y beradi va numi faqatgina optik tola o‘zagi bo‘ylab zigzagsimon tarqalishi ta’minlanadi. Masalan, optik tola uchun xos bo‘lgan «,=1,48, «2=1,46 bo‘lsa, u holda (2.2) qo‘llab, kritik tushish burchagini aniqlash mumkin: 9k =arcsin (1,46/1,48) =nrc5/'«(0,9864)=80,6°. Shunday sindirish ko'rsatkichlari nisbatiga ega, kritik tushish burchagi 0kr= 8O,6° ga teng, tushish burchagi 92 esa 0kr= 8O,6° dan katta, masalan 9 2=81° bo‘lganda, nur ikkinchi muhitga o‘tmay, boshlang‘ich muhitda to‘liq ichki qaytadi. Optik tola bo‘ylab signallarning tarqalishi ana shu prinsipga asoslangan. Ana shunday sindirish ko‘rsatkichlari, kritik chastota va tushish burchagi qiymatlariga ega optik tola orqali optik signallarning tarqalishi 2.12-rasmda ko‘rsatilgan. 2.12-rasmda kritik burchakdan katta burchak ostida 9 >9,kr o zak-qobiq chegarasiga tushgan nurlar (nur 1) chegarada tofiliq ichki qaytadi. Tushish va sinish burchaklari teng 9=92 bo‘lganligi uchun, nur (1) takroriy qaytishlarga uchrab, o‘zak muhiti bo‘ylab zigzaksimon tarqaladi. 56 www.ziyouz.com kutubxonasi Perpendikulyar Ikki ^ muhit chegarasi \ Sinish | g „ . natijasida I — ^ J bo'lgan r ' X 2 nur ! ) n* er ei ni Tushsan/ r / '! nur JL> / C J e^ 9, / e, n, e,=ek,1 n, a) b) d) 2.11-rasm. Bir necha tushish burchaklari uchun nurning tarqalish y o ii, n(>n2, bunda m va n2 ikki xilli muhitlarning sindirish ko‘rsatkichlari Ideal holda yorug‘likning sochilishi va nolinchi dispersiya bo‘lmaganda nur (1) o‘zakbo‘ylab istalgan masofaga tarqalishi mumkin [1]. N ur (1) yo‘naluvchi nur (moda) deyiladi. N ur (2) Q kr burchak ostida tushib sinadi va o ‘zak-qobiq chegarasi bo‘ylab tarqaladi. 01409 nm uchun bitta moda uzatilishini, 1409 nm dan kichik A.—1300 nm uchun esa bir necha modalaming uzatilishini, ya’ni ko‘p modali optik tola ekanligini anglatadi. Ishchi toMqin uzunligi X, kesish to'lqin uzunligidan kichik X < \ cs boMsa, optik tola ko‘p modali rejimda ishlaydi. Biroq, bevosita kabelda kesish to ‘Iqin uzunligining amaliy o'lchangan qiymati A,kcs=1260 nm ga teng va shuningdek, A=1300 nm va undan yuqori toMqin uzunligida tola haqiqatdan bir modali rejimida ishlashi mumkin. Bundan xulosa qilish mumkinki, kabelda joylashgan tola uhun kesish toMqin uzunligi \ kamayadi (misolda 10,5% ga) [1]. “ Optik tola deformatsiyalanishi natijasida, bukilish joylarida yo‘naluvchi m odalar uchun (asosiy modadan tashqari) toMiq ichki qaytish sharti buzilishi va ba’zi m odalar yo‘qolishi mum - kin. Bu shuni bildiradiki, optik kabelda va ulagichlarda kesish toMqin uzunligi (2.8)ga nisbatan qisqa toMqin uzunliklari tom on siljiydi [16]. E maydon N E n asosiy toMqin uchun bir modah optik tolada rasman 3 tashkil etuvchiga ega: K , Ey &. Haqiqatda ikki ko‘ndalang tashkil etuvchilari (&, E,) dan biri, ya’ni asosiy toMqin chiziqli qutblangan bo'lib chiqadi va ko‘p hollarda LRoi to'lqin sifatida yoziladi [1]. 2 .3 .7 . M oda maydoni diametri Yuqorida olingan nazariya va amaliyotni farq qilish bir qator sabablar bilan tushuntiriladi. Ulardan biri moda maydoni ko‘ndalang tashkil etuvchilaming F (x, y) (ya’ni optik tolaning ko‘ndalang xykesimi yuzasida) haqiqiy tarqalishidadir. Aniq yechimlarning murakkabligi sababli ko ‘ndalang moda maydoni (shuningdek, modali dog‘ deyiladi): F(x, y)=exp{-(x2+y2) / rmJ , (2.9) ko‘rinishdagi gaussov egriligi bilan approksimatsiyalanadi. 64 www.ziyouz.com kutubxonasi Bunda rmm — moda maydonining haqiqiy radiusi. Amaliyotda ko‘rsatilgan gaussov egrilik kengligi b o ‘yicha m aksim um dan \/e (0,369) sathda ko‘ndalang m aydonning taqsimlanishi bilan o‘lchanadigan, moda maydonining diametri dmm yoki o‘lchami o'zak diametri d0- dan katta. Ishlab chiqaruvchilar o'zakning fizik diametriga ekvivalent bo'lgan, moda maydoni diametri — dmm ning o'lchangan qiymatini bir modali optik tolaning normaga solingan parametri sifatida keltirishadi. Tipik bir modali optik tola uchun dmm yetarlicha murakkab holda to ‘lqin uzunligiga bog‘liq bo‘lib, 1150 nm orliqda maksimum (12,7 mkm) ga, 1230 nm oraliqda - minimum (9,4 mkm) ga ega (minimumga teng to'lqin uzunligi kritik to'lqin uzunligi Xkr ham deyiladi) va bu toiqin uzunligidan katta to iq in uzunliklariga tomon chiziqli o ‘sib boradi [1]. 2 .3 .8 . K o ‘p m odali optik tolada m odalar soni Ko‘p modali optik tolada yuzaga keladigan modalar soni N ni norm allashtirilgan chastotani qoilagan holda ham baholash mumkin. U N = 7+2/M)} formuladan aniqlanadi, bunda M — nt profilining egri o ‘zgarishining daraja ko‘rsatkichi (°° — pog‘onali profil uchun va 2-gradiyentli profil uchun), yoki N = U /2 (M=°° uchun) N = U /4 (M= 2 uchun), (2.10) bunda: V = k ■ do. NAJh). Misol. Keng foydalaniladigan, o‘zak diametri minimal 50 mkm boigan ko‘p modali optik tola uchun, \ = 1300 nm nurlanish to iq in uzunligiga va NA0 = 0,20 teng boisa, (2.10) formuladan foydalanib, modalar sonini aniqlaymiz. Pog‘onali ko‘p modali optik tola uchun uchun N = 292 ga teng, gradiyentli ko‘p modali optik tola uchun uchun N = 146 ga teng. M odalar soni ishlab chiqaruvchilar tomonidan normaga solinmaydi, lekin uni kamaytirish uchun kichik diametrli ko‘p modali optik tolalarga o‘tiladi: 200 — 100 — 62,5 — 50 mkm. Bu tolalarda (50 mkm) so‘nish hozirda 0,5 — 0,8 dB/km qiymatgacha kamaytirilgan [1]. 65 www.ziyouz.com kutubxonasi Optik signal tola orqali uzatilganda yorug‘lik to ‘lqinlarining tola muhiti bilan chiziqli va nochiziqli o‘zaro ta’siri natijasida signal quwatining yo‘qolishidan optik signal so‘nadi. Ulardan asosiylari yorug‘lik nurining yutilishi va sochilishi hisoblanadi. Bunda so‘nishning o‘zgarish qonuni quyidagi umumiy ko‘rinishga ega: P = P0 ex(-aL), (2.11) bunda PQ — tolaga kiritiladigan quwat; L — tola uzunligi; a — so'nish doimiysi yoki toladagi yo‘qotishlar. Bu munosabatni qo‘llab solishtirma yo‘qotishlarni dB/km da baholash ifodasini olishimiz mumkin [1]: ^solishiirma - (10/L)-Ig^P/Pg) = 4,343 a. (2.12) Umumiy holda so‘nish optik signallarning sochilishi va yutilishidan hosil bo‘luvchi yo‘qotishlar va kabel yo‘qotishlaridan yuzaga keladi. Yutilish va sochilishdan hosil bo‘ladigan yo‘qotishlar xususiy yo'qotishlar, kabel yo‘qotishlari esa qo‘shimcha yo‘qotishlar deyiladi. To‘liq tola yo‘qotishlarini ularning yig‘indisi ko‘rinishida yozish mumkin: 2.4. Optik toladagi so‘nish hodisasi a = ax+ak = ayu+a+ak, (dB/km). (2.13) 2 .14-rasm. Toladagi yo'qotishlarning asosiy turlari 66 www.ziyouz.com kutubxonasi 2.4.1. Optik tolaning xususiy yo'qotishlari Xususiy yo‘qotish!arga yutilish va sochilishdan hosil boMadigan yo'qotishlar kiradi. Yutilishdan hosil bo‘ladigan yo‘qotishlar ichki va tashqi boMadi. lchki yutilish yo‘qotishlarini toza kremniy materiali hosil qilishi mumkin. Har bir material molekulyar tuzilishiga ko‘ra maMum loMqin uzunliklarida signallarni yutishi mumkin. Masalan, S i0 2 ni ultrabinafsha diapazonda >. imm. Optik tolaning makrobukilishlari (a) va mikrobukilishlari (b) Ishlab chiqarilgan optik tolaning mukammal emasligi, tola gcometriyasining o‘zgarishlari tolalami oson, tez va sifath payvandlanmasligiga olib keladi. Payvandlash va tolalarni ulashda yo‘qolishlarga olib olib keladigan sabablar quyidagilar: — tola o‘zaklari oMchamlarining moslashmaganligi; — tolalarning sindirish ko‘rsatkichlarining farqlanishi; — tolalarni ulashda uzunasiga o‘qlarning chatishmasligi; — tolalaming burchak aperturalarining farqlanishi; — tolalarning zich ulamaslikdan havo pufakchalarining hosil bo‘lishi. Bu omillarning barchasi so‘nish va yo‘qotishlarni oshiradi. So‘nish va yo‘qotishlarni kamaytirish uchun ishlab chiqarish jarayonida tola geometriyasining yuqori aniq bo‘lishiga katta e’tibor berish kerak. Buning uchun ishlab chiqarishda o ‘zakni qobiq shishasida markazlashgan holda joylashishi ishlab chiqarilgan tolalarning diametrlarining bir xil bo‘lishi va tolaning bukihshlariga katta talablar qo'yiladi. 69 www.ziyouz.com kutubxonasi Optik tolaning to‘iiq so'nish koeffitsiyentini aniqlash uchun yuqorida aytib o‘tiIgan barcha omillar e’tiborga olinishi kerak (2.17 -rasm) [17]. Aralashmalar Optik tola i y Tuzilishdagi nobirjinslik AAA----------- ---------- Ulanishlar Kirishdagi yo ‘qotishlar 4 I L Bukilishdan hosil bo ‘ladigan Ulanishlardagi yo ‘qotishlar y 0 ‘qoUshlar Yutilishdan hosil Sochilishdan hosil bo‘ladigan y o ‘qotishlar bo‘ladigan y o ‘qotishlar Chiqishdagi yo ‘qotishlar 2.17-rasm. Optik signalni uzatish sifatiga ta'sir qiluvchi omillar Optik nurlanishning berilgan to'lqin uzunligi uchun so‘nish koeffitsiyenti tolaga kiritiladigan optik quw atni toiadan qabul qilingan optik signal quwatiga nisbati orqali aniqlanadi. Odatda, so‘nish koeffitsiyenti detsibelda (dB) o‘lchanadi va optik tola parametrlari, shuningdek, to'lqin uzunligiga ham bog‘liq. So‘nishning to‘lqin uzunligiga bog‘liqligi nochiziqli xarakterga ega bo‘lib, bu bog'lanish graftgi 2.7-rasmda ko'rsatilgan edi. 2.4-jadvalda turli to‘lqin uzunliklari uchun so‘nish qiymatlari berilgan. 2.4-jadval Turli to‘lqin uzunliklari uchun so‘nish qiymatlari S h a f f o f l l k oynalari To‘Iqin nzunligi i 7., mkm So‘nish a , dB/km 1 0,85 2 -3 2 1,3 0,4-1,0 3 . 1,55 0,2-0,3 Birinchi shaffoflik oynasi keng polosali yorug'lik nurlanish manbalari va qisqa to'lqinli lazerdan foydalanib, signallarni yaqin masofalarga uzatishda qo‘llaniladi. Ikkinchi shaffoflik oynasining to‘lqin uzunliklari telekommunikatsiyada ko‘p qo'ilaniladi. Bu oyna nisbatan kam so'nish koeffitsiyentiga ega bo‘lib, bu diapazonda signallarni uzatish uchun keng polosali optik nurlanish manbalari ishlatiladi. Buning asosiy 70 www.ziyouz.com kutubxonasi sababi ushbu diapazonda kvars shishasi minimal xromatik dispersiya qiymatiga ega bo'lib, u arzon nurlanish manbalaridan foydalanish imkonini beradi. Uchinchi oynaning asosiy afzalligi so‘nish koeffitsiyentining minimalligi hisoblanadi. Biroq yuqori tezlikli tizimlaming oqimlarini uzatishda dispersiya qiymati oshib ketadi. Dispersiya qiymatini kamaytirish uchun dispersiyani kompensatsiya qiluvchi qurilmalarning qo'llanilishi talab etiladi, bu esa tolali optik aloqa tizimlarining narxini oshiradi. 2.5. Optik toladagi dispersiya hodisasi va irning turlari Optik tolada signallarni uzatish sifatiga ta’sir qiluvchi eng muhim omillardan biri dispersiya hisoblanadi. Dispersiya — bu yorug ‘lik impulslari oxirlarining cho ‘zilishi, ya ’ni impulslarning kengayishidir. Impulslar kengayib, bir-birini qoplaydi, simvollararo buzilishlar yuzaga keladi va qabul qilishda impulslar ketma-ketligidan uzatilgan foydali informatsiyani ajratib bo'lmay qoladi (2.18-rasm). 2.18-rasm. Optik tolada impulsning kengayishi Dispersiyaning quyidagi turlari mavjud 2.19-rasm. Dispersiya turlari 71 www.ziyouz.com kutubxonasi Dispersiya o‘tkazish qobiliyatini kamaytirib Download 1,02 Mb.

Download 1,02 Mb.