OʻZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY TA’LIM, FAN VA INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI
MUHAMMAD AL-XOZAZMIY NOMIDAGI TOSHKENT AXBOROT
TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI
Fizika 1 fani bo’yicha
MUSTAQIL ISH
MAVZU:
Elektromagnit to‘lqinlar. Gers vibratori.
051-23 guruh talabasi
Bajardi: Sharipov S. Sh.
Tekshirdi: Abduraxmanov K. P.
TOSHKENT - 2023
Mavzu: Elektromagnit to‘lqinlar. Gers vibratori.
Kalit so’zlar: Lorens kuchlari, elektromagnit tebranishlar,
kondensator qoplama, elektromagnitism, Gers vibratsiya, qiymatli
metallar, to'lqin energiyasi, elektr to'lqin, elektromagnit, magnet maydon,
vibratsiya energiyasi elektr energiya, faraday qonuni,
Topshiriq rejasi:
1. Elektromagnit maydon.
2. Elektromagnit to'lqinlar.
3. Gers tajribalari .
4. Xulosa
5. Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati.
Elektromagnit maydon
XIX asrning 60- yillarida ingliz olimi Maksvell elektr va magnit
hodisalarning yagona nazariyasini yaratdi. Bu nazariya o'sha vaqtlarda ma'lum
bo'lgan tajriba natijalaridan kelib chiqqan bo'lib, Maksvellning elektromagnit
maydon nazariyasi deb ataladi. Maksvell nazariyasining asosida elektr va magnit
maydonlarning o'zaro uzviy bog'lanishda ekanligini ifodalovchi quyidagi ikkita
muhim g'oya yotadi.
1. Vaqt davomida o'zgaruvchi magnit maydon o'zgaruvchan elektr maydonni
yuzaga keltiradi.
2. Vaqt davomida o'zgaruvchi elektr maydon esa o'zgaruvchan magnit
maydonni yuzaga keltiradi.
Maksvellning birinchi g'oyasining to'g'riligini 1831- yilda ingliz fizigi va
kimyogari M. Faradey tomonidan kashf qilingan elektromagnit induksiya hodisasi
tasdiqlaydi.
Ma'lumki, elektromagnit induksiya hodisasiga binoan induksion tok yoki
vaqt o'tishi bilan o'zgaradigan magnit maydondagi qo'zg'almas konturda, yoki vaqt
o'tishi bilan o'zgarmaydigan magnit maydonda harakatlanuvchi konturda hosil
bo'ladi. Birinchi holda induksion tokning hosil bo'lishi shuni ko'rsatadiki, bunda
magnit maydonning o'zgarishi konturdagi elektr zaryadlarga ta'sir qiluvchi tashqi
kuchlarni yuzaga keltiradi. Bu tashqi kuchlar konturda ro'y berishi mumkin bo'lgan
kimyoviy jarayonlarga ham, issiqlik jarayonlarga ham bog'liq emas. Shuningdek,
ular Lorens kuchlari ham bo'lishi mumkin emas, chunki Lorens kuchlari
qo'zg'almas elektr aryadga ta'sir etmaydi. Shuning uchun induksion tok konturda
hosil bo'luvchi elektr maydon tufayli yuzaga keladi, degan xulosaga kelish
mumkin. Shunga ko'ra biz qo'zg'almas o'tkazgichdagi elektr zaryadlarni tartibli
harakatga keltiruvchi elektr maydonni bevosita o'zgaruvchi magnit maydon
yaratadi, deb ayta olamiz. Biroq bu elektr maydon biz shu vaqtgacha tilga olib
kelgan elektrostatik maydondan farq qiladi. Elektrostatik maydonni qo'zg'almas
elektr zaryadlari hosil qiladi. Elektrostatik maydon potensial xarakterda bo'lib,
uning kuchlanganlik chiziqlari zaryaddan boshlanib, zaryadda tugaydi. Magnit
maydon o'zgarganda yuzaga keladigan elektr maydon esa elektr zaryadlariga
bevosita bog'liq emas va uning kuchlanganlik chiziqlari elektr zaryadlarida
boshlana olmaydi ham, ularda tugay olmaydi ham. Ular, umuman hech qayerda
boshlanmaydiva hech qayerda tugamaydi, balki magnit maydonning induksiya
chiziqlariga o'xshash berk chiziqlardir (1- a va b rasmlar). Bu maydon uyurmaviy
elektr maydon deb ataladi.
Maksvellning ikkinchi g'oyasi, ya'ni elektr maydonning vaqt o'tishi bilan
o'zgarishi magnit maydonni yuzaga keltirishi lozimligi haqidagi fikri ham juda
samarali chiqdi. U vaqtlarda bu g'oyani tasdiqlovchi tajribaga asoslangan hech
qanday ma'lumot yo'q edi. Keyinchalik o'tkazilgan ko'pgina tajribalar bu g'oyaning
to'g'riligini tasdiqladi. Masalan, elektromagnit to'lqinlarning ochilishi elektr
maydonning vaqt o'tishi bilan o'zgarishi magnit maydonni yuzaga keltirishini
tasdiqlovchi asosiy omillardan biri hisoblanadi. Chunki elektromagnit
to'lqinlarning mavjudligi haqidagi gipoteza (bu gipotezani ham Maksvell nazariy
jihatdan oldindan aytgan edi) Maksvellning ikkinchi g'oyasidan va elektromagnit
induksiya hodisasidan kelib chiqqan.
Shunday qilib Maksvell elektr va magnit maydonlar bir-biriga chambarchas
bog'langanligini nazariy yo'l bilan asoslab berdi.
Elektr maydon kuchlanganlik vektorining o'zgarish tezligi qancha katta
bo'lsa, bu elektr maydonga bog'liq ravishda vujudga keladigan majjnit maydon
ham shuncha kuchli bo'ladi. Xuddi shuningdek, в magnit maydon induksiya
vektorining o'zgarish tezligiqancha katta bo'lsa, magnit maydon vujudga
keltiradigan elektr maydon ham shuncha kuchli bo'ladi. Amalda biz hamma vaqt
shunday o'zgaruvchan magnit maydonlar bilan ish ko'ramizki, ularda faqat magnit
induksiya vektorigina emas, balki uning o'zgarish tezligi ham o'zgaruvchan bo'ladi.
Bunday sharoitda ham o'zgaruvchan elektr maydon paydo bo'ladi. Shularga asosan,
umuman aytganda, o'zgaruvchan magnit maydon bilan to'lgan fazo ayni vaqtda
o'zgaruvchan elektr maydon bilan ham to'lgan bo'ladi, degan xulosa kelib chiqadi.
Elektr maydon bilan magnit maydon o'rtasidagi o'zaro bog'lanish kashf
qilingandan keyin bu maydonlar bir-biridan xoli, bir-biridan mustaqil mavjud bo'la
olmasligi ayon bo'lib qoldi. O'zgaruvchan magnit maydon hosil qilinar ekan, ayni
bir paytda fazoda o'zgaruvchan elektr maydon hosil bo'lmay iloji yo'q va, aksincha,
o'zgaruvchan magnit maydonsiz o'zgaruvchan elektr maydon mavjud bo'la olmaydi.
Bu ikkala o'zgaruvchan maydon hamisha bir-biri bilan bog'langan bo'lib, ular
birgalikda elektromagnit maydonni tashkil qiladi.
Elektromagnit maydon uyurmaviy xarakterga ega, ya'ni vujudga
keltirayotgan maydonning kuch chiziqlari vujudga kelayotgan maydonning kuch
chiziqlari bilan konsentrik o'rab olingan. Natijada o'zaro «o'ralgan» elektr va
magnit maydonlar sistemasi hosil bo'ladi.
2- rasmdan elektromagnit maydonning xarakteri to'g'risida ma'lum tasavvur
hosil qilish mumkin, bu rasmni go'yo bunday maydonning oniy surati deyish
mumkin. E0 to'g'ri chiziq birlamchi o'zgaruvchan elektr maydonni, B gorizontal
aylanalar ikkilamchi o'zgaruvchan magnit maydonni, vertikal E aylanalar esa
ikkilamchi o'zgaruvchan elektr maydonni tasvirlaydi.
Elektromagnit maydon moddiydir. Elektromagnit maydonning moddiyligi
shu bilan tasdiqlanadiki, unda kuchlarning ta'siri seziladi, uning o'zi bilan energiya
eltishi va uzatishi kuzatiladi. Bu materiya hamma vaqt mavjud. Maksvell ta'biri
bilan aytganda, nasos yordamida odatdagi moddiy materiyani (uni Maksvell
«dag'al» yoki «quyultirilgan» materiya deb atagan) so'rib olib tashlansa ham, elektr
yoki yorug'lik ta'sirlarini uzata olish qobiliyatiga ega «nozik» materiya qoladi. Bu
shuni anglatadiki, elektromagnit maydon zaryadlar va toklar mavjud bo'lmagan
joyda, masalan, vakuumda elektr va magnit maydonlarning vaqt bo'yicha o'zgarishi
tufayli mavjud bo'la oladi.
2. Elektromagnit to'lqinlar. Gers tajribalari
Biz avvalgi paragrafda o'zgaruvchan elektr maydon o'zgaruvchan magnit
maydonni yuzaga keltirishi va bu o'zgaruvchan magnit maydon, o'z navbatida,
o'zgaruvchan elektr maydonni yuzaga keltirishi haqida fikr yuritgan edik. Demak,
zaryadlar yordamida o'zgaruvchan elektr yoki magnit maydon uyg'otilsa, atrof
fazoda nuqtadan nuqtaga tarqaluvchi elektr va magnit maydonlarning ketma-ket
o'zaro almashinuvi sodir bo'ladi. Bu jarayon fazoda ham vaqt bo'yicha davriy
ravishda tarqalganligidan to'lqin deb ataladi. Davriy ravishda o'zgaradigan
elektromagnit maydonning fazoda tarqalish jarayoni elektromagnit to'lqin deyiladi.
Maksvell o'z nazariyasida elektromagnit to'lqinlarning mavjudligini oldindan
aytibgina qolmay, balki u bu to'lqinlarni tajribada oshkor qilish sharoitlari haqida
ham to'xtalgan. Buning uchun yetarlicha yuqori chastotali elektr tebranishlardan va
ochiq tebranish konturidan foydalanish zarurligini ko'rsatib o'tgan.
Haqiqatan ham tebranish konturi o'zini qurshagan fazoga juda kichik
miqdordagi energiyaga ega bo'lgan elektromagnit to'lqinlar tarqatadi, chunki
bunday konturdagi elektr maydon kondensator qoplamalari oralig'ida, magnit
maydon esa g'altak ichida to'planadi. Kondensator va g'altakni o'rab turgan fazoda
maydon amalda nolga teng. Bunday kontur berk tebranish konturi deb ataladi (3- a
rasm).
To'lqinlarning tarqalishi sezilarli bo'lishi uchun atrof fazodan elektromagnit
maydon hosil bo'ladigan sohalarni ajratish kerak. Bunga erishish uchun
kondensator qoplamalari orasidagi va g'altak o'ramlari orasidagi masofani
uzaytirish lozim (3- b, d rasmlar). Ravshanki, bunday konturning sig'imi va
induktivligi keskin kamayadi, bu esa yana ham qulaylik yaratadi, chunki bunday
hol chastotaning ortishiga olib keladi. Demak, to'lqin uzunligi kamayadi.
Chastotani yanada oshirish uchun g'altak o'rniga o'ramsiz to'g'ri o'tkazgich olish
kerak. To'g'ri o'tkazgichning induktivligi g'altak induktivligiga qaraganda ancha
kichik. Kondensator qoplamalarini bir-biridan uzoqlashtira borib, ayni bir vaqtda
ularning o'lchamlarini kichraytirsak, ochiq tebranish konturi hosil bo'ladi. Bunday
kontur to'g'ri o'tkazgichdan iborat (3- e rasm).
Berk konturda kondensator qoplamalarini siljitmasdan, konturning bir
tomonini yerga, ikkinchi tomonini bir uchi bo'sh bo'lgan vertikal simga ulaymiz. U
vaqtda o'zgaruvchan elektromagnit maydon bu sim bilan yer orasida katta fazoni
egallaydi, bu bilan to'lqinni nurlatish quvvati keskin ortadi (3- f rasm).
Elektromagnit to'lqinlar nurlatish quvvatini orttirish maqsadida tebranish konturiga
ulanuvchi qurilma antenna deb ataladi. Antennani 1895- yilda A.S. Popov ixtiro
qilgan.
Ochiq tebranish konturida elektromagnit tebranishlar uyg'otish uchun
o'tkazgich (metall sterjen)ning o'rtasidan qirqib, havo oralig' hosil qilish kerak. Bu
oraliq uchqun oraliq deb ataladi (6- rasm). Sig'imni orttirish uchun tebranish
konturini hosil qiluvchi sterjenlarning uch- qun oraliq tomonidagi uchlarini
yo'g'onlashtirib sfera shaklida yasash mumkin. Shunday sodda qurilmadan
foydalanib, 1888- yilda nemis fizigi Gers dunyoda birinchi bo'lib elektromagnit
to'lqinlarni hosil qildi va bu qurilma uning sharafiga Gers vibratori deb ataldi.
Shuni aytib o'tish lozimki, Maksvell elektromagnit to'lqinlarning real mav-
judligiga juda qattiq ishonar edi. Lekin bu to'lqinlarning borligi Maksvellning
vafotidan qariyb 10 yil keyingina Gers tomonidan tajribada tasdiqlandi.
Elektromagnit tebranishlarni uyg'o-tish uchun vibrator induktorga ulanadi
(5- rasm) va ikkala o'tkazgich yuqori potensiallar farqi hosil bo'lguncha
zaryadlanadi. Potensiallar farqi ma'lum bir qiymatga erishgach, vibratorning har
ikkala yarmini tutashtiruvchi uchqun hosil bo'ladi. Natijada uchqun o'chguncha
davom etadigan erkin so'nuvchi tebranishlar yuzaga keladi. Tebranishlarda hosil
bo'ladigan yuqori chastotali tokni induktor chulg'amiga o'tkazmaslik uchun
vibrator bilan induktor orasiga Dr drossel, ya'ni katta induktivlikka ega bo'lgan
g'altak ulangan. Uchqun o'chgandan so'ng vibrator induktordan yana zaryad oladi
va jarayon yangidan qaytariladi.
Gers vibratorining kamchiligi shundaki, induktordan vibratorga energiya
uzatish chastotasi vibratorning xususiy tebranishlar chastotasidan ancha kam.
Shuning uchun Gers vibratorining elektromagnit tebranishlari bir-biridan bir oz
kechikib keluvchi so'nuvchi tebranishlar seriyasidan iborat bo'ladi (6- rasm).
So'nmaydigan tebranishlar hosil qilish uchun energiyani konturning xususiy
tebranishlar chastotasiga teng chastota bilan avtomatik berib turish, ya'ni
avtotebranishlar sistemasini hosil qilish zarur. Elektron lampa — (triod)dan
foydalanib, bunday avtotebranish konturi hosil qilish mumkin bo'ladi.
Gers o'z tajribalarida elektromagnit tebranishlar chastotasini 108 Hz
tartibgacha yetkazdi va uzunligi 10 m dan 0,6 m gacha bo'lgan to'lqinlar oldi.
1895- yilda P.N. Lebedev juda kichik vibrator ishlatib to'lqin uzunligi 6 mm ga
teng bo'lgan elektromagnit to'lqinlar hosil qildi. Yana ham qisqaroq (uzunligi 0,1
mm ga yaqin) to'lqinlarni 1923- yilda A.A. Glagoleva-Arkadeva yalpi tarqatkich
deb ataladigan tarqatkich yordamida hosil qildi.
3. Yassi elektromagnit to'lqin. To'lqin tenglamasi
Elektromagnit to'lqinlarning manbalari turli-tuman o'zgaruvchan toklar,
jumladan, o'tkazgichlardagi o'zgaruvchan tok, ionlar, elektronlar va boshqa
zaryadli zarralarning tebranma harakatlari bo'lishi mumkin. O'zgaruvchan tokka
ekvivalent eng sodda sistema p momenti garmonik o'zgaruvchan bo'lgan elektr
dipoldir. Dastlabki payt (7=0) da bunday dipolning +q va —q zaryadlarining
markazlari bir-birining ustiga tushadi va shuning uchun dipol momenti p=0 bo'ladi
(7- rasm).
Chorak davrdan so'ng zaryadlar bir-biridan maksimal masofaga siljiydi va
dipolning momenti p=ql maksimal qiymatiga erishadi. Yarim davr dan so'ng
zaryadlar bir-biriga yaqinlashadi va bunda p=0 bo'ladi. So'ngra davrning to'rtdan
uch qismio'tgach, zaryadlar bir-biridan qarama-qarshi tomonga l masofaga siljiydi,
natijada dipol momenti yana maksimal qiymati (p=-ql) ga erishadi, lekin endi
uning yo'nalishi qarama-qarshi bo'ladi. Va, nihoyat, bir davr (T) vaqt o'tganda
zaryadlar yana bir-biriga yaqinlashadi, dipol momenti p=0 bo'ladi. Shu tarzda bu
jarayon davriy takrorlanaveradi. Shunday qilib, dipol momentining tebranishi
tufayli o'zgaruvchan elektromagnit maydon hosil bo'ladi va atrof fazoga
elektromagnit to'lqin tarqaladi. Nurlatkichdan tarqalayotgan elektromagnit maydon
Maksvell nazariyasidan kelib chiqadigan va juda ko'p tajribalardan olingan
natijalar asosida aniqlangan quyidagi xususiyatlarga ega:
1.
elektr maydon kuchlanganlik vektori elektromagnit to'lqinlar
tarqalishi yo'nalishiga perpendikulyar tekislikda tebranadi.
2.
magnit maydon kuchlanganlik vektori elektromagnit to'lqinlar
tarqalishi yo'nalishiga perpendikulyar tekislikda tebranadi.
3.
va
vektorlar o'zaro perpendikulyar bo'lib, ularning tebranishlari
hamma vaqt bir xil fazada sodir bo'ladi. Demak, elektromagnit to'lqinni shunday
ikki o'zaro perpendikulyar tekisliklarda yotuvchi sinusoidalar shaklida (8- rasm)
tasvirlash mumkinki, bunda to'lqin shu ikki tekislik kesishishi natijasida hosil
bo'lgan chiziq bo'ylab tarqaladi.
Sinusoidalardan biri vektorining, ikkinchisi esa vektorining tebranishlarini
ifodalaydi.
Shunday qilib, elektromagnit to'lqin ko'ndalang bo'lib, unda va to'lqinning
tarqalish tezligi vektorlar o'zaro perpendikulyar ekan. Ularning bir-biriga nisbatan
joylashuvi o'ng vint sistemasini hosil qiladi: agar vint dastasinivektorining uchidan
vektori uchi tomon eng qisqa yo'l bo'yicha (90° li kichik burchak ostida)
buralganda vintning ilgarilanma harakati yo'nalishi vektor yo'nalishi bilan mos
tushishi kerak (9- rasm).
Agar elektromagnit to'lqinning
va
vektorlarining to'g'ri burchakli
koordinatalar sistemasi o'qlaridagi proyeksiyalari to'lqin chastotasi deb ataladigan
chastota bilan bir xil chastotada garmonik tebransa, bunday to'lqin monoxromatik
elektromagnit to'lqin deb ataladi. Sinusoidal to'lqin monoxromatik to'lqin bo'ladi.
со siklik chastota bilan sinusoidal tebranayotgan to'lqinni manbadan yetarlicha
uzoq masofada yassi to'lqin deb hisoblash mumkin.
4. Elektromagnit to'lqin tezligi. Elektromagnit to'lqin uzunligi
Maksvell nazariyasiga asosan, elektromagnit to'lqinlarning tarqalish tezligi
chekli qiymatga ega bo'lib, u to'lqin tarqalayotgan muhitning elektr va magnit
xususiyatlariga bog'liq. Maksvell tenglamalari yechimidan elektromagnit
to'lqinlarning tarqalish tezligi uchun quyidagi munosabat kelib chiqadi:
Agar elektromagnit to'lqinlar vakuumda tarqalayotgan bo'lsa, u holda ε=1 va
μ=1 bo'ladi. Binobarin, elektromagnit to'lqinlarning vakuumda tarqalish tezligi
quyidagi munosabat bilan ifodalanadi:
formulani e'tiborga olinsa, u holda:
bo'ladi. Demak, elektromagnit to'lqinlarning muhitda tarqalish tezligi
vakuumdagi tezligidanmarta kichik ekan.
(13) formulaga εo elektr va μo magnit doimiylarning son qiymatlarini qo'yib,
c tezlikni hisoblaylik:
Elektromagnit to'lqinlarning vakuumda tarqalish tezligining bu qiymati
yorug'likning vakuumda tarqalish tezligiga teng bo'lib chiqdi va u yorug'lik
tezligining eksperimental o'lchangan qiymati () bilan mos tushadi. Bu holat
Maksvellni yorug'lik elektromagnit to'lqinlardan iborat, degan xulosaga olib keldi.
Elektromagnit to'lqinlar ham barcha to'lqin jarayonlar kabi T — tebranishlar
davri; ∞— tebranishlarning siklik chastotasi; v — tebranishlar chastotasi; X —
to'lqin uzunligi kabi parametrlar bilan xarakterlanadi.
Elektromagnit to'lqinning bir tebranish davriga teng vaqt davomida ko'chish
masofasiga to'lqin uzunligi deyiladi, yoki elektromagnit to'lqinda bir xil fazada
tebranayotgan bir-biriga eng yaqin nuqtalar orasidagi masofa to'lqin uzunligi
deyiladi (8- rasmga qarang). (Bu nuqtalarning tebranish fazalari 2n ga farq qilishi
ravshan).
Shunday qilib, agar bir jinsli muhitda to'lqinning tarqalish tezligi и bo'lsa,
tebranish davri, chastotasi, to'lqin uzunligi bilan tezlik orasida quyidagicha
munosabat bor:
Vakuumda:
bo'ladi, bunda: λo — vakuumdagi to'lqin uzunligi. To'lqinning tarqalish
tezligi muhitni xarakterlovchi elektr va magnit kattaliklar ε va μ ga bog'liq (14
formulaga qarang) bo'lgani uchun to'lqin bir muhitdan ikkinchi muhitga o'tganda
tezlik va to'lqin uzunligi o'zgaradi, chastota o'zgarmaydi, chunki to'lqin chastotasi
nurlatkich chastotasi bilan birday bo'ladi. Binobarin, agar to'lqin vakuumdan
muhitga (yoki, aksincha) o'tsa, u holda (14), (15) va (16) ifodalarga asosan
quyidagi formula hosil bo'ladi:
Demak, muhitda elektromagnit to'lqin uzunligi vakuumdagidan marta kam
bo'ladi. Tebranishlarning siklik chastotasi va (9) formulani e'tiborga olib, to'lqin
son ni ko'rib chiqaylik:
(18)
Demak, (18) formuladan ko'rinadiki, to'lqin son deb ataladigan kattalik son
jihatdan 2n ga teng masofaga nechta to'lqin uzunligi joylashishi mumkinligini
ko'rsatar ekan.
(18) formuladan foydalanib, yassi elektromagnit to'lqin tenglamasi (10) ni
yana quyidagi ko'rinishlarda ifodalash mumkin:
(19)
yoki:
(20)
5. Elektromagnit to‘lqinlar shkalasi
Amalda elektromagnit to‘lqinlar manbai bo‘lib istalgan elektr tebranish
konturi yoki o‘zgaruvchan elektr toki oqayotgan o‘tkazgich bo‘lishi mumkin.
Elektromagnit to‘lqinlarni qo‘zg‘atish uchun fazoda o‘zgaruvchan elektr
maydonini (siljish tokini) yoki mos ravishda o‘zgaruvchan magnit maydonini hosil
qilish zarurdir. Manbaning nurlanish qobiliyati uning shakli, o‘lchamlari va
tebranish chastotasi bilan aniqlanadi.
Nurlanish sezilarli bo‘lishi uchun, o‘zgaruvchan elektr maydoni hosil
bo‘ladigan fazoning hajmi katta bo‘lishi kerak. Shu sababli, elektromagnit
to‘lqinlar hosil qilish uchun yopiq tebranish konturlarini ishlatib bo‘lmaydi, chunki
kondensator qoplamalari orasida elektr maydoni, induktivlik g‘altagi ichida magnit
maydoni joylashgan bo‘ladi.
Yopiq tebranish konturida (10-rasm) sig‘im va induktivlik katta qiymatga
ega bo‘lgani uchun tebranish davri va elektromagnit to‘lqin uzunligi katta bo‘ladi.
To‘lqin uzunligini qisqartirish uchun induktivlik va sig‘im qiymatini
qisqartirish kerak. Shu sababli, Gers o‘z tajribalarida g‘altak o‘rami va kondensator
qoplamalari yuzasini kamaytirib, qoplamalar orasini kengaytirish hisobiga yopiq
tebranish konturidan ochiq tebranish konturiga o‘tish usulini topdi (11-rasm, A, B).
Natijada chaqnash oralig‘i bilan ajralgan ikkita sterjenli (simli) tebranish
konturini hosil qildi (11-rasm, V). Agarda, yopiq tebranish konturida o‘zgaruvchan
elektr maydoni kondensator qoplamalari orasiga joylashgan bo‘lsa (11-rasm, A),
ochiq tebranish konturida esa, o‘zgaruvchan elektr maydoni kontur atrofidagi
fazoni egallaydi (11-rasm, B) va elektromagnit nurlanish jadalligini kuchaytiradi.
Ikkita sterjenli tebranish konturining uchlariga qarama-qarshi zaryadlar
kiritilsa, sterjen atrofida elektr maydoni kuch chiziqlari hosil bo‘ladi. Qarama-
qarshi zaryadlar bir-biri bilan tortishib o‘tkazgichda tok hosil qiladilar, bu tok o‘z
navbatida o‘tkazgich atrofida elektr maydoni hosil qiladi.
12-rasmda butun davrning 1/8 qismiga tegishli zaryadlarning joylashishi
keltirilgan. Rasmdan ko‘rinishcha, bu o‘z navbatida, dipol elektr maydoni
tebranishini tasavvur etadi.
Vibratorning o‘rtasida qarama-qarshi zaryadlar duch kelsa, ular bir-birini
neytrallaydi va elektr kuch chiziqlarining uchlari zaryadlardan uziladi. Ajralgan
elektr maydon kuch chiziqlari vibratorning barcha taraflariga tarqala boshlaydi.
Gers shunday vibrator orqali 100 mGs chastotali elektromagnit to‘lqinlarni
hosil qila oldi. Bu to‘lqinlarning to‘lqin uzunligi taxminan 3 m ga tengdir.
Sterjenlarning qalinligi va uzunligini yanada kamaytirish hisobiga
P.N.Lebedov elektromagnit to‘lqinlarini hosil qildi.
Elektromagnit to‘lqinlar keng chastota spektri yoki to‘lqin uzunligiga
ega bo‘lib, bir-biridan generatsiya va qayd qilish usullari va o‘zining xususiyatlari
bilan farq qiladi.
Xulosa:
Xulosa qilib shuni aytishimiz mumkinki , Gers elektromagnit to’lqinlar
yordamida axborot almashinish ya’ni telekommunikatsiya sohasiga juda ko’p
foydali ishlarni bajardi .
Yopiq tebranish konturini tahrirlab ochiq tebranish konturini yaratdi va u
orqali elektromagnit maydon hosil qila oldi .
Gers vibratory yordamida 0.6 m dan 10 m gacha to’lqin uzunlikli yassi
to’lqinlar hosil qilindi va elektromagnit to’lqinlar ko’ndalang to’lqinlar ekanligi
namoyon bo’ldi . Gers turg’un elektromagit to’lqinlarni hosil qildi va ular
yordamida elektromagnit to’lqinlarning tezligini aniqlab , uning yorug’lik tezligi
bilan mos kelishini ko’rsatdi . Undan tashqari Gers to’lqin uzunliklarini ham
hisobladi . Keyinchalik bu izlanishlarning mantiqiy davomi sifatida ish olib borgan
Popov , Markoni elektromagnit to’lqinlar orqali axborot uzatish va qabul qilib
olish jarayonlariga yo’l ochib berdi .
|
