aktuatorlar elektr yoki raqamli signallarni jismoniy
harakat yoki harakatga aylantiradigan qurilmalar yoki komponentlardir.
Ular
mexanik qismlarni harakatlantirish, klapanlarni ochish yoki yopish yoki robot
qo'lining holatini sozlash kabi jismoniy tizimlar yoki jarayonlarni boshqarish yoki
boshqarish uchun ishlatiladi. Aktuatorlar elektr, gidravlik yoki pnevmatik bosim
yoki boshqa energiya manbalaridan quvvatlanishi mumkin.
6
Xulosa qilib aytganda,
sensorlar
fizik yoki kimyoviy xususiyatlarni aniqlaydi
va o'lchaydi,
aktuatorlar esa
signallarni jismoniy harakatga aylantiradi. Sensorlar
ham, aktuatorlar ham sanoat avtomatlashtirish, robototexnika, avtomobil tizimlari
va atrof-muhit monitoringi kabi turli muhandislik dasturlarida hal qiluvchi
komponentlardir.
Quyida keltirilgan ba'zi umumiy sensorlar va aktuatorlar
Sensorlar:
1. Harorat sensorlari: Bu sensorlar ma'lum bir modda yoki atrof-muhit haroratini
o'lchaydi. Harorat sensorlarining eng keng tarqalgan turlari termojuftlar,
termistorlar va qarshilik harorat detektorlari (RTD). Termojuftlar harorat farqiga
javoban kuchlanish hosil qilish uchun Seebek effektidan foydalanadi, termistorlar
va RTDlar esa harorat o'zgarishini ko'rsatish uchun qarshilikdagi o'zgarishlardan
foydalanadi.
1.1. 1-rasm. Harorat sensorlari
2. Bosim sensorlari: Bu sensorlar tizimdagi suyuqlik yoki gaz bosimini
o'lchaydi. Bosim sensorlarining keng tarqalgan turlari orasida piezorezistiv, sig'imli
va piezoelektrik sensorlar mavjud. Piezorezistiv sensorlar bosimga javoban
qarshiliklarini o'zgartiradilar, sig'imli sensorlar esa sig'imdagi o'zgarishlarni
o'lchaydilar. Piezoelektrik sensorlar bosimga duchor bo'lganda kuchlanish hosil
qiladi.
7
1.1. 2-rasm. Bosim sensorlari.
3. Yaqinlik datchiklari: Bu sensorlar kontaktsiz sirt yaqinidagi ob'ektlar
mavjudligini aniqlaydi. Yaqinlik sensorlari induktiv, sig'imli, ultratovushli yoki
optik kabi turli printsiplarga asoslangan bo'lishi mumkin. Induktiv sensorlar magnit
maydonlardagi o'zgarishlarni o'lchash orqali metall buyumlar mavjudligini
aniqlaydi, sig'imli sensorlar esa ob'ektning yaqinligidan kelib chiqadigan sig'imdagi
o'zgarishlarni aniqlaydi.
1.1. 3-rasm. Yaqinlik datchiklari
Aktuatorlar:
1. Dvigatellar: Dvigatellar elektr energiyasini mexanik energiyaga
aylantiradigan, aylanish harakatini yaratadigan qurilmalardir. Dvigatellar fanatlar,
nasoslar va robotlar kabi mexanik yuklarni boshqarish uchun ishlatiladi.
8
Dvigatellarning ko'p turlari mavjud, jumladan DC motorlar, AC motorlar, step
motorlar va servo motorlar.
1.1. 3-rasm. Dvigatellar.
2. Solenoidlar: Solenoidlar elektr energiyasini chiziqli harakatga aylantiruvchi
qurilmalardir. Ular elektr toki qo'llanilganda g'altakning ichiga va tashqarisiga
harakatlanuvchi sim va pistondan iborat. Solenoidlar qulflar, klapanlar va
aktuatorlar kabi turli xil ilovalarda qo'llaniladi.
1.1. 3-rasm. Solenoidlar.
3.Vanalar: Valflar tizimdagi suyuqliklar yoki gazlar oqimini boshqarish uchun
ishlatiladigan qurilmalardir. Ular qo'lda yoki avtomatik ravishda aktuator
yordamida boshqarilishi mumkin. Keng tarqalgan klapan turlariga eshik klapanlari,
sharli klapanlar, kelebek vanalar va nazorat valflari kiradi.
9
1.1. 3-rasm. Vanalar.
4. O'rni: Rele - elektr zanjirlarini yoqish va o'chirish uchun ishlatiladigan
qurilmalar. Ular lasan sim va bir yoki bir nechta kontaktlardan iborat bo'lib, ular
bobinni quvvatlantirganda ochiladi yoki yopiladi. O'rni boshqaruv sxemalari,
xavfsizlik davrlari va quvvat taqsimoti kabi turli xil ilovalarda qo'llaniladi.
1.1. 3-rasm. Rele.
Umuman olganda, sensorlar va aktuatorlar zamonaviy muhandislik
tizimlarining muhim tarkibiy qismlari bo'lib, texnologiya rivojlanishi bilan
ularning xilma-xilligi va murakkabligi ortib bormoqda.
Sensorlar va aktuatorlar muhandislik tizimlarining keng assortimentida muhim
komponentlardir. Sensorlar - bu o'z muhitidagi o'zgarishlarni aniqlaydigan va ushbu
o'zgarishlar asosida signallar yoki ma'lumotlarni ishlab chiqaradigan qurilmalar,
aktuatorlar esa signal yoki kirishga javoban jismoniy harakat yoki effekt hosil
qiluvchi qurilmalardir.
|
