Narx siyosatini shakllantirish va narx darajasining xisoblash uslublari
Narx bilan istehmolchilar urtasida juda chambarchas alokadorlik mavjudki, uni iktisodiy tamoyillar: talab konuni, talabning narx ravonligi, bozor segmentatsiyasi bilan izoxlash mumikn. Talab konuni istehmolchilar odatda kimmat narxlarga karaganda arzon narxlarda kuprok tovarlar sotib olishini ifodalaydi. Ammo xar kanday tovar xam «narx-mikdor» alokadorligiga tugri kelavermaydi. Ayrim maxsulotlarga talab shundayki, muayyan sharoitlarda yukorirok narxlar kuprok tovar oboroti xajmini tahminlaydi. Bunday tovarlar bozorning ayrim segmentlariga muljalalngan – bular kimmatbaxo avtomobillar, kemalar, zeb-ziynat buyumlari, muyna va boshkalar.
Ikki narx segmenti yakkol kuzga tashlanadi: «narx» xaridori va «sifat» xaridori bor. Kupincha xaridorlar sifatga nisbatan ishonch bildirib, ortikcha pul sarflaydilar. Yukorirok narxlar guyo ularga sifatga nisbatan ishonch bildirib, bu ayniksa noxush okibatlarga olib kelishi mumkin bulgan maxsulotlar xaridida kup kuzatiladi.
Narx ravonligi istehmolchilarning xarid kilinadigan tovarlar mikdori nuktai nazaridan narx uzgarishlariga uta sezuvchanligini belgilaydi. Amalda talab ravonligini uch kurinishi, yahni ravon talab, noravon talab xamda yakka (unitar) talabga bulish mumkin.
Bozor ravon talab vaziyatida narxlardagi uzgarishlarga uta sezuvchan buladi.
Bozor noravon talab vaziyatida narxlardagi uzgarishlarga yetarli darajada sezgirlik kursatmaydi. Yakka ravonlik vaziyatida sotuvchilar kup bulgan, ularning bir maxsulot urnini ikkinchisining maxsuloti bosa oladigan joylarda kuzga tashlanadi. Kupgina kishlok xujaligi maxsulotlariga talab yakka ravonligi aks ettiradi. SHunday kilib, narxlardagi uzgarishlar talab va taklifga muvofik kutarilib-pasayib turadi, maxsulot ishlab chikaruvchilar xoxishi bilan narx belgilanmaydi.
Azaldan talab darajasi narxlarning eng yukori chegarasini kursatadi, yahni bu chegaradan yukorida tovar ayirboshlash umuman mumkin bulmaydi. Ammo istehmolchilar maxsulotni xayolidagi yagona kathiy narxda izlaydi. Marketologning vazifasi xam bozor belgilaydigan chegaralar doirasida makbul narxlarni topish xisoblanadi. Kupgina firmalar bozorlardagi turli narxlarni tadkik etish va tekshirish, urinbosar tovarlar narxi darajasini rakiblar narxni urganish yuli bilan statistik taxlil kilish usuli, grafik ekspert baxolovchi usullaridan foydalanib, talab uzgarishini ulchashni utkazishga intiladi. Mahlumki, xarajatlar ishlab chikarish xajmining kupayishi yoki kamayishi bilan
boglik xolda uzgarish-uzgarmasligia karab doimiy, sharli-doimiy, uzgaruvchan turlarga bulinadi. Doimiy xarajatlar chikarilgan maxsulot xajmiga karab uzgarmaydi. Bu xarajatlar tarkibiga kurilma va asbob-uskunalar amortizatsiyasi, mulk soligi (daromad soligi), kushimcha xarajatlar va boshka chikim turlari kiradi.
Uzgaruvchan xarajatlar ishlab chikarish xajmiga boglik xolda uzgarib boradi, unga xom-ashyo, materiallar, ish xaki va boshkalar kiradi. SHartli-doimiy xarajatlar boshkarish bilan boglik ayrim xarajatlar, yordamchi materiallar olishga ketadigan chikimlar va boshkalar kiradi. Tulik xarajatlar jami doimiy va uzgaruvchan xarajatlar yigindisidan tashkil topadi. SHuningdek, ishlab chikarishning chegaralangan (marjinalg’) xarajatlar xam xisoblanadi. Bu xarajatlar ishlab chikarish xajmi kupaygan (kamaygan) xollarda bir maxsulot birligiga tulik xarajatlarning kupayishi (kamayishi)ni ifoda etadi. SHunday kilib, firma xarajatlari tarkibi, dinamikasi, mikdori narx uchun minimal darajani tashkil etadi, chunki bu xarajatlarlardan pastrok narx xech kanday foyda bermaydi.
Korxona narxni belgilar ekan, xarajatlarning jami manzarasi kurib chikiladigan, zarar kurmasligini tahminlaydigan taxlil usulidan foydalanadi. Bunday taxlil narxlarni belgilashda foydali vosita xisoblanadi. Ammo tor ishlab chikarish ixtisoslashuvi sharoitida, uzgaruvchan xarajatlarni oson xisoblash mumkin bulgan paytlarda uni kullash yaxshi natija beradi. Zarar kurmaslikni taxlil etishda asosiy ehtibor maxsulot sotish xajmi nuktasiga, tulik daromad tulik xarajatlarga teng bulgan, yahni na foyda na zarar bulmagan nuktaga karatiladi.
Marketologlar bir kator xar xil narxlarni tadkik etadilar, sungra xar bir narx uchun zaruriy xajmlar kiyoslanadi.
Rakobat narx siyosatida muxim barometr bulib xizmat kiladi. Korxonalarning narx siyosati narx belgilash maksadlari va uslublariga boglik bulgan turt bozor tipini ajratish mumkin: sof rakobat, monopolistik rakobat, oligopolistik rakobat sof monopoliya .
Asosan narxni uzgartirish yuli bilan talabga tahsir kursatish rakobatning narx bilan boglik usullarini yaratadi. Narx bilan boglik bulmagan rakobat usullarida firmalar uz maxsulotining uziga xos xislatlariga zur beradi, maxsulot sotish, tovarlar xarkati, reklama, maxsulotni joylash, servis kabi marketing kismlariga katta ehtibor beradi.
Bozorda narx uchta gurux omil natijasida shakllanadi:
1.Talab omillari (bozorda uxshash tovarlar mavjudligi va ularga bulgan narxlar, bozorga kirish, xaridorlar daromadlari, xaridorni talablari, talabga yunaltirilgan narx)
2.Xarajat omillari (ishlab chikarish xarajatlari, marketing xarajatlari, foyda).
3.Rakobat omillari (tarmokdagi firmalar soni, aynan uxshash import tovarlari,rakobatchilar tovarlariga bulgan narxni bilish.
Asosiy narxni belgilash uslubi kuyidagilardan iborat:
-narxlashtirish masalasi kuyiladi,
-talabi aniklanadi,
-xarajatlari baxolanadi,
-rakobatchilar tovari va narx taxlil kilinadi,
-narxni shakllantirish uslubi tanlanadi,
-oxirgi natijaviy narx urnatiladi.
Firma talab chizmasiga asoslanib, xarajatlarning mikdorini belgilab, rakiblar narxlarini urganib, uz maxsulotlariga narx belgilashga kirishadi. Bunda narx belgilashning turli usullaridan foydalanish mumkin.
Kupincha korxonalar maxsulot sotish narxini aniklashda sodda formulalardan
foydalanadi. Formulalarga kura narx belgilash narx belgilashning boshka jami usullari kabi, birinchi navbatda ehtiborni foydaga karatadi, talabni xisobga olmaydi.
«Urtacha xarajatlar plyus foyda» tamoyili buyicha narx belgilash tovarning tannarxiga muayyan ustama kuyishdan iborat bulib, narx belgilashning eng oddiy usuli xisoblanadi. Ustama narx mikdori tovar turiga karab, juda keng chegaralarda tebranib turadi. SHuningdek, tovarning ishlab chikaruvchidan pirovard natijada istehmolchiga yetib borishga karab oxirgi narx ulgurji va chakana savdo kuyadigan ustama narxlar yakunini ifodalaydi.
«Kuzlangan foyda normasi» olishni tahminlaydigan narx belgilash usulini kullaydigan ishlab chikaruvchilar oldindan sarf etilgan kapital uchun muayyan kaytim foiz olishga intmiladilar. Bu usul urtacha solishtirma xarajatlarni xisoblashga asoslanadi.
Narxni chegaraviy xarajatlar buyicha belgilash usulini kullash bilan firma maxsulotning kushimcha xajmi birligini bu maxsulotni ishlab chikarishning aloxida kiymatiga sotadi, bu xolda xarajatlarning fakat bir kismi koplanadi, foyda amalga oshmaydi. Narx belgilashning bu strategiyasi agar firma ishni tuxtatish xavfi ostida kolgan va foydalanadigan ishchi kuchini saklab kolishni xozlagan sharoitlarda naf keltirishi mumkin. Savdoda dukonlarga xaridorlarning kelishini kupaytirish uchun sotuvchilar ayrim tovarlarni tulik xarajatlaridan pastrok baxolab, «jalb etuvchi» narxlar yaratadilar. Xaridorlar kupayadi, ular arzon narxdagi tovrlar bilan birga bunga kushimcha ravishda narxi mehyorda bulgan tovarlarni xam xarid kiladilar.
Raqobatning narxlarga ta'siri.
Raqobat tufayli talab va taklif o'rtasidagi qarama-qarshiliklar vaqtincha yo'q qilinadi, ularning nisbati har qanday vaqtda bozor narxlari darajasiga ta'sir qiladi.
Ilmiy va texnologik inqilob sharoitida superprofitlar uchun firmalar o'rtasidagi raqobat har xil shakllarda bo'ladi.
Shakl va usullarning o'zgarishiga makroiqtisodiy omillar, xususan, yalpi ijtimoiy mahsulot tarkibidagi o'zgarishlar va firmalarning o'zlari, masalan, savdo bozorlari uchun kurash siyosatini takomillashtirish ta'sir ko'rsatmoqda.
Kompaniyalararo raqobat asosan ikkita asosiy yo'nalishda rivojlanadi: tarmoqlararo va tarmoqlararo raqobat. Ular uchun umumiy narsa bu firma faoliyatining jug'rofiy sohasi (global yoki mintaqaviy), shuningdek, foyda olish uchun qonuniy va noqonuniy raqobat usullaridan foydalanish.
Shu bilan birga, mahsulotning xususiyatiga qarab, raqobat shakllarida (narx va narx bo'lmagan) farqlar bo'lishi mumkin.
Bu quyidagi shakllarda ko'rinadi:
1) qolgan bir xil mahsulotni sotuvchilarni quvib chiqarish va eng ko'p sotishni ta'minlash uchun tovarlarni eng past narxda sotishga harakat qilayotgan bir hil mahsulot sotuvchilar o'rtasidagi raqobat; ushbu raqobat taklif qilinadigan tovarlarning narxini pasaytiradi.
2) Bir sohada xaridorlarning raqobati, bu esa taklif etilayotgan tovarlar narxining ko'tarilishiga olib keladi. Mavjud narx variantini taqsimlanmagan ehtiyoj natijasida xaridor ko'rishi mumkin bo'lgan yo'qotishlar bilan taqqoslash va ushbu yo'qotishning kattaligi xaridorning istalgan mahsulot narxini ko'tarishga tayyorligini belgilaydi.
3) xaridorlar va sotuvchilar o'rtasidagi raqobat; birinchisi arzonroq sotib olmoqchi, ikkinchisi ko'proq sotmoqchi. Ushbu musobaqaning natijasi raqobatdosh tomonlarning kuchlari muvozanatiga bog'liq.
4) Tarmoqlararo raqobat - mahsulot ishlab chiqaradigan raqobatdosh ishlab chiqarishni yaratadigan kompaniya - xaridorlar bir xil ehtiyojlarini qondiradigan almashtirishlar. Bunday raqobatning rivojlanishi bozorda ham past, ham yuqori narxlarni keltirib chiqarishi mumkin. Bu holda tartibga soluvchi element bu tovarning o'rnini bosuvchi narx.
Zamonaviy sharoitda ishlab chiqarish nomenklaturasini o'z vaqtida yangilash raqobatda muhim rol o'ynaydi. Yangi tovarlar ishlab chiqarishni o'zlashtirish, sotuvlar o'sishiga va kompaniyaning daromad marjalarini oshirishga yordam beradi.
Bozordagi tarmoqlararo va tarmoqlararo raqobatning muhim jihati bu nafaqat kompaniyaning yangi mahsulot ishlab chiqarishni o'zlashtirish qobiliyatidir, balki u biron bir sababga ko'ra yoki boshqa sabablarga ko'ra zararli va murosasiz deb hisoblanadigan bozorlarda ishlab chiqarish faoliyatini to'xtatishdir.
Monopol raqobat allaqachon kapitalni jalb qilish bosqichida boshlanadi. Ikkinchi bosqich - kapitalni qo'llash sohasini izlash ilmiy tadqiqotlarni o'tkazish, yangi ilmiy-texnik ma'lumotlarni olish, bozorni o'rganish orqali amalga oshiriladi. Uchinchi bosqich - bu g'oyani amalga oshirish, mahsulot ishlab chiqarish, unda ishlab chiqarish hajmi, mahsulot sifati va harajatlar daromadni ko'paytirish dasturiga moslashtiriladi. Shu bilan birga, monopoliya nafaqat hozirgi kunning vazifalariga, balki istiqbolli maqsadlarga ham yo'naltirilgan. To'rtinchi bosqich - bu bozorda tovarlarni sotish, sotilayotgan mahsulotlar hajmi, ularning sifati va xizmatlari darajasi atrofida narx barqarorligi sharoitida kurash davom etmoqda. Beshinchi bosqich - to'plangan foydadan foydalanish. Kapitalning toshib ketishi monopoliyalar tomonidan to'siqlarga aylanib bormoqda, ammo shunga qaramay uning harakati mavjud. Bu raqobatdosh tarmoqlarni yaratish, iste'mol tarmoqlarini rekonstruktsiya qilish va qayta qurish, monopoliyalar tomonidan ko'proq foyda olish maqsadida to'plangan ortiqcha kapitalning harakati, kapital harakati, raqobatdosh monopolistik guruhlar va, nihoyat, o'rta va kichik kapitalning to'xtovsiz harakati shaklida bo'ladi. Mahsulotlar assortimentini tezda yangilash yangi mahsulotlarni ishlab chiqarish xarajatlarining oshishiga olib keladi.
Sanoat mahsulotlarini yangilash mexanizmida muhim rol o'ynaydi, bu nafaqat yangi mahsulotni yaratish xarajatlarini oqlashi, kompaniya uchun maqbul foyda keltirishi, balki mahsulotni yangilashning navbatdagi tsikliga o'tish paytida mumkin bo'lgan yo'qotishlarda ma'lum zaxirani yaratishi kerak. Har bir monopoliya bozorda yangi mahsulot paydo bo'lishi bilan, uning raqobatchilari bir xil yoki bepul mahsulotni chiqara olmasligiga ishonchlari komil emas. Shuning uchun maqsadi doimiy o'zgarib turadigan talabga moslashish bo'lgan narxlar bozorlar uchun kurashda muhim vosita bo'lib qolmoqda.
Yangi mahsulotlarga narx siyosatining asosiy printsipi - bu mahsulot va bozorni rivojlantirish davrida ham ma'lum darajada foyda olish (2 xarajat va mukofotning belgilangan foizi). Mukofotning hajmi (foyda darajasi) ishlab chiqarish kontsentratsiyasi darajasiga yoki kompaniyaning kuchiga, shuningdek bozorning holatiga bog'liq. Monopol bo'lmagan firmalar uchun - 8 foizdan 15 foizgacha, yirik monopoliyalar uchun 15 foizdan 34 foizgacha.
Bir avlod mahsulotini ishlab chiqarishning turli bosqichlarida narx siyosati asosan ushbu mahsulotni bozor egallab olish darajasiga va uning amaldagi samaradorligiga qarab o'zgaradi. Birinchi avlod mahsulotlari bozorga chiqqanda, kompaniyalar bir muncha vaqt narxlarni belgilashda bir oz erkinlikka ega bo'ladilar. Ushbu erkinlik "sifat monopoliyasi" darajasi, patent himoyasi, uning o'rnini bosadigan mahsulotlar narxi, iste'molchining sotib olish qobiliyati va raqobatchilar tomonidan dizayn va ishlab chiqarish sirlaridan bahramand bo'lish qobiliyati bilan belgilanadi.
Shunday qilib, narxlar dinamikasi nafaqat yangilik darajasiga, balki ushbu mahsulot o'tgan avlodlar soniga, ishlab chiqarishda tubdan yangi mahsulot paydo bo'lishidan boshlab uni ishlab chiqarishdan olib tashlashga va uni boshqa tubdan yangi mahsulotlar bilan almashtirishga ham bog'liqdir.
Ma'lum vaqtdan keyin mahsulot qisman eskiradi, bu esa narxlarni yanada pasaytirishga imkon beradi.
|
