2.4 Koinotda sinxrotron nurlanishlar
Nanotexnologiyada mazkur nurlanish yordam ida moddaning juda yupqa
qat-lam larini ham o’rganish mumkin . Hozirgi kunda turli mamlakatlarda 100
ta tezlat kich sinxrotron nurlanishlar manbalari sifatida ishlab turibdi , 40 tasi
qurilm oqda . Sinxrotron nurlanishlar astrofizikada ham keng tarqalgan va turli
obyektlarda ( magnit maydon va relyativistik zarralar mavjud bo’lgan obyek-
tlar ) asosiy rol o’ynaydi . Katta tezlik bilan ketayotgan elektron o’z yo’lida
kuchli magnit maydoniga uchrasa , ushbu maydon magnit kuchlari elektr on-
ning traektoriyasini burib , spiral ko’rinishga olib ke ladi . Elektronlar magn it
maydon chiziqlari atrofida aylanm a harakat qiladi va sinxrotron nurlanishlar
hosil bo’ladi. Bunday magnit maydonlar yulduzlararo fazoni egallagan bo’ladi.
[1] Pulsarlar yoki pulsar shamol tumanliklari astronom ik obyektlar sinfi bo’lib,
ular asosan plazmadan iborat. Sinxrotron nurlanishini chiqaradigan elektr on-
lar pulsar tomonidan harakatga keltiriladi va kuchli magnit maydonlar bilan
ta’minlanadi. Pulsar atrofida aylanayotganda, ularning harakati zaryadlang an
zarrachaning saqlash halqasidagi harakatiga o’xshaydi. Tezlatgichda sinxr otr o n
nurlanishni olinish jarayoni va qora tuynuk jarayoni prinsipial jihatdan bir xil
2.5 Sinxrotron nurlanishlarning tibbiyotda
qo’llanilishi
Sinxrotron
nurlanishlar
tibbiyotda
tashxis
qo’yishda
va davolash da
foydalanil-m oqda. Bu nurlanish yordamida ko’pchilik kasalliklarga erta tashxis
qo’yish mumkin.
O’zbekistonda asosan onkologik kasalliklarni xususan,
mamm ologiyada - ayollar orasida ko’p uchraydigan ko’krak bezi saratonini erta
tashxislash
maqsa-dida
keng qo’llanilm oqda.
Sinxrotron
nurlanishlar n ing
tibbiyotda qo’llanilishiga misol qilib ularning rentgen sohasida qo’llanilis hi ni
keltirish mumkin . Bizga ma’lum bo’lgan rentgen trubkalarda hosil qilinayo tg an
rentgen nurlar yordam ida tashxis qo’yish metodi keng qo’llanilishiga qaram asdan
mazkur metod ayrim kamchiliklardan holi emas. Birinchidan, rentgen nur lari
yordamida olingan rasmlar sifati ( kontrasti ) hamma vaqt ham tibbiyot hodim l ar ini
qoniqtirm aydi. Tekshir ilayotgan obyektning tiniqlik darajasi, uning zichligi va
atom og’irligi farqi orqali aniqlaniladi. Biologik to’qim alar uchun bunday farq
nisbatan katta emas. Masalan, inson organizm ida o’simtalar hosil bo’lishini erta
bosqichida aniqlash oson emas. Ikkinchidan puxta tekshirishda nurlanish dozasi
yetarlicha katta bo’lishi va inson organizim iga salbiy ta’sir ko’rsatishi mum kin.
Bunga sabab, oddiy rentgen trubkasida hosil bo’lgan nurlanishning energetik
spektri uzluksiz bo’lishidir. Puxta tekshirish uchun esa monoxrom atik fotonlar
kerak bo’ladi. Obyektning qalingligi va zichligiga mos holdagi energiyaga ega
bo’lgan monoxrom atik fotonlar yordam idagina sifatli ( kontrasti yaxshi bo’lg a n)
rasm-lar olish mumkin. Rentgen trubkasi bilan nurlantirilganda fotonlar nin g
ko’pchiligi befoyda ketadi va nurlanish dozasini oshiradi. Bu muam m olarni oson
hal qilish yo’li bu sinxrotoron nurlanishlarning rentgen sohasidan foydalanishd ir.
Hozirgi kunda bu tashxis metodi tibbiyotda keng qo’llanilm oqda.[1]
III Xulosa
Kurs ishidan kelib chiqadigan asosiy xulosalar: Sinxrotron nurlanishin ing
labo-ratoriya rentgen manbasidan eng muhim ustunligi uning yorqinligid ir.
Sinxrotron manbalarining yorqinligi laboratoriya manbasidan milliardlab marotab a
yuqori. Ikki manba o’rtasidagi farqni lazer nuri va lampochka o’rtasidagi farqga
o’xshatish mumkin. Yuqor i yorqinlik bizga o’rganilayotgan materialda ko’pr o q
jarayon-larni kuzatish imkonini beradi, masalan, detektor tomonidan qayd etilgan
mazkur turdagi yorug’likning diffraksion manzarasida katta aniqlik mavjud.
Sinxrotron yorug’likning boshqa foydali xususiyatlari quyidagilardir:
• materiyaga chuqurroq kirib borish uchun yuqori energiyaga ega;
• kichik to’lqin uzunliklari nano o’lchamli obyektlar, masalan, yadrolardagi
bog’lanishlarni o’rganishga imkon beradi;
• sinxrotron nurlanishlari qutblangan yoki kogerent yoki bir vaqtning o’zida
ham kogerent, ham qutblangan holatda olinishi mumkin.
IV Foydalanilgan adabiyotlar
1.
B.S.Yuldas hev, S.R.Polvonov, E.X.Bozor ov.
”Amaliy yadro
fizikasi”. T-2020, 117-120 bet
2. T.M.Mo’m inov, A.B.Xoliq ulov, Sh.X.Xushm ur odov. ”Atom yadrosi va
zarralar fizikasi”. T-2009, 138-144 bet
3. Vladimir A.Bordovitsyn, I.M. Ternov. ”Synchrotron radiation theor y
and its developm ent in memory of I.M. Ternov”. Singapore-1999.
4. https://en.wikipedia.org/wiki/Synchrotron
5. https://en.wikipedia.org/wiki/Synchrotron radiation
6.https://astronom y.swin.edu.au/cosm os/s/synchrotron+em issin
7. http://dx.doi.org/10.1098/rsta.2018.0240
8.
http://elib.biblioatom.ru/text/atom naya-energiya
uskoriteli-elem entar nyh -
chastits 1957/go,49/
9. https://en.wikipedia.org/wiki/Sokolov% E2%80%93Ternov effect
| 