Mehnat bozorining mohiyati va ijtimoiy-iqtisodiy mazmuni
Bugungi kunda iqtisodiyotning oldida turgan dolzarb muammolardan biri mehnat bozorini samarali shakillantirish va rivojlantirishdir. Buning uchun, avvalo, ijtimoiy va iqtisodiy tizimlar rivojlanishining ob’ektiv qonunlaridan savodli foydalanish zarur. Mehnat bozori bozorning boshqa tizimchalari bilan uzviy bog‘langan. Haqiqatdan ham talabga ega bo‘lish uchun ishchi kuchi jismoniy, aqliy va kasbiy qobiliyatlarning belgilangan majmuasiga ega bo‘lishi kerak. Ishlab chiqarish jarayoniga bu qobiliyatlarni tatbiq eta turib, u o‘z iste’mol sifatlarini yo‘qotmasligi uchun doimo qayta ishlab chiqarilishi lozim. Nafaqat o‘zini qayta ishlab chiqarish, balki mehnat resurslari va butun aholining sifat ko‘rsatkichlari ham yaxshilanishi darajasini oshirib yoki pasaytirib, ushbu tengsizlikni yo‘q qilishi mumkin. Ishchi kuchiga jami talab investitsiya va ishlab chiqarish hajmlari bilan tartibga solinadi. Mehnat bozori – bu, mehnatga qobiliyatli aholining ish bilan band bo‘lgan va band bo‘lmagan qismlari va ish beruvchilar o‘rtasidagi munosabatlarni hamda ularning shaxsiy manfaatlarini hisobga oluvchi kontraktlar (mehnat kelishuvlari) asosida “mehnatga qobiliyatlarini” xarid qilish - sotishni amalga oshiruvchi, shuningdek, ishchi kuchiga talab va taklif o‘rtasidagi nisbatlarni bevosita tartibga soluvchi, bozor iqtisodiyotining murakkab, ko‘p aspektli, o‘suvchi va ochiq ijtimoiy-iqtisodiy tizimchasidir. mehnat bozori tarkibiy qismining asosiy elementlariga quyidagilar kiradi: ishchi kuchiga talab va uning taklifi, qiymati, bahosi va yollashdagi raqobat. Talab agrosanoat majmuasi, ishlab chiqarish ijtimoiy infratuzilmasi va xalq xo‘jaligining boshqa sohalari mehnat bozoriga buyurtma etgan, ish haqi fondi, shaxsiy yordamchi xo‘jaliklardan daromadlar va boshqa hayotiy vositalar bilan ta’minlangan ehtiyojning hajmi ishchi kuchiga talab va taklifning hajmi, tarkibi va 8 nisbatini shakllantirish; bozor uslubida xo‘jalik yuritishining iqtisodiy, ijtimoiy va huquqiy mexanizmlari yordamida ishchi kuchiga talab va taklifni tartibga solish; mehnat resurslarining oqilona bandligini ta’minlashga bevosita ta’sir ko‘rsatish; ishsizlar ish topishiga, ularning malakasi va raqobat qobiliyatini oshirishga ko‘maklashish; ishlab chiqarish xarajatlarini qisqartirish va mehnat taqsimotini o‘zgartirishva tarkibini aks ettiradi. Taklif yollanish sharti bilan ishga ega bo‘lishdan manfaatdor bo‘lgan qishloq ishchi kuchining miqdor va sifat (soni, jinsi, yoshi, ma’lumoti, kasbi, malakasi, millati, ishlab chiqishi, daromadi va boshqalar bo‘yicha) tarkibini ifodalaydi. SHuni ta’kidlash joizki, “mehnat bozori” tushunchasining ijtimoiy-iqtisodiy mazmuni va uning tarkibiy qismlarining tadqiqoti mazkur bozorning o‘tish davrida bajariladigan asosiy vazifalarni ham aniqlashga imkon beradi. Mehnatning erkinligi va ixtiyoriyligi – mehnat bozori shakllanishining asosiy sharoiti yohud shartidir. SHu bilan bir qatorda mehnat bozorining shakllanishiga bevosita ta’sir ko‘rsatayotgan bir qator iqtisodiy, ijtimoiy, demografik, tabiiy-iqlimiy va huquqiy shart-sharoitlar va omillar mavjudki, ularni biz quyida batafsilroq ko‘rib chiqamiz. Mehnat bozori (MB) shakllanishining asosiy iqtisodiy shart-sharoiti bo‘lib, yollanma xodimlarni o‘z ishchi kuchlariga nisbatan shaxsiy mulkchiliklari va ish beruvchilarning ish joylariga jamoa yoki xususiy mulkchiligi xizmat qiladi. Bu erda shuni nazarda tutish kerakki, mazkur sub’ektlarni o‘zaro almashuv munosabatiga kirishiga ularning shaxsiy manfaatlari majbur qiladi, uning orqasida shaxsiy iste’molchilik yotadi. Ular ham, o‘z navbatida, qayta takror ishlab chiqarishda aholi ijtimoiy-iqtisodiy turmushining faqat kerakli ijtimoiy ehtiyoji ifodalanishi bo‘ladi. MBining vujudga kelishi ishchi kuchiga talab va taklif o‘rtasidagi muvozanatga erishish uchun o‘zaro raqobat qilishga tayyor erkin va teng huquqli 9 sheriklar iqtisodiy munosabatlarda bo‘lishlarini taqozo etadi. Bozorda yollanma xodim va ish beruvchi shaxsiy erkinlik va iqtisodiy zaruriyat nuqtai nazaridan o‘zaro bog‘langan hamda bir-birlariga qaram bo‘lsalar ham bir-birlariga qarshi turadilar. Ishchi kuchi talab va taklifi o‘rtasida bozor muvozanatiga erishish MBining shakllanishida hal qiluvchi iqtisodiy shartlardan biri hisoblanadi. Ammo bunday muvozanat mavjud emas. Buning asosiy sababi – taklif qilingan mehnatga layoqatli aholi sonining unga talab miqdoriga nisbatan tez o‘sishi. Mehnat bozori kon’yukturasi shakllanishining ijtimoiy shart-sharoitlari ichida yollanma xodimlar va ish beruvchilarning sifat ko‘rsatkichlari oshishi etakchi o‘rin egallaydi. Ish beruvchi va yollanma xodim o‘rtasida tuzilgan mehnat shartnomasi (kontrakt) mehnat bozorida ishchi kuchini sotish, sotib olishning hal qiluvchi huquqiy shart-sharoiti hisoblanadi. Ishchi kuchiga talab va taklif nisbati yaxshilanishiga tabiiy-iqlim sharoitlari muhim rag‘batlantiruvchi omil bo‘lib xizmat qiladi. YUqori unumdor qishloq xo‘jaligi erlarida va etarlicha suv bilan ta’minlangan yashash joylarida ishchi kuchi ko‘proq jamlanadi va ishchi joylari normal faoliyat ko‘rsatadi. YAngi ish joylarini yaratish va ishlab turgan korxonalarni kengaytirish yo‘li bilan ishchi kuchiga talab va taklif o‘rtasidagi muvozanatni ta’minlashga ma’lum darajada imkoniyatlar vujudga keltiriladi. Bu esa, mehnat resurslarining ortiqchalik darajasini, demak, ishsizlik miqyosini ham keskin kamaytirishga bevosita ta’sir etadi. SHu bilan birga ortiqcha mehnat resurslariga ega respublikamiz hududlarida ishchi kuchiga talabning oshishi va uning taklifi pasayishiga bevosita ta’sir etuvchi omillarni tadqiq qilish eng muhim ijtimoiy-iqtisodiy ahamiyat kasb etadi. Ishchi kuchiga talabning oshishini asoslovchi omillarga quyidagilar kiradi: noqishloq xo‘jaligi tarmoqlarda yangi ish joylarini yaratish, mehnat qo‘llaniladigan amaldagi mintaqalarni texnik qayta jihozlash, modernizatsiyalash, qayta ta’mirlash, xorijiy sarmoyalarni jalb qilish, yangi erlarni o‘zlashtirish, qayta ishlash sanoati, xizmatlar ko‘rsatish va shaxsiy mehnat faoliyati ko‘lamini 10 kengaytirish, kichik va o‘rta biznes hamda xususiy tadbirkorlikni rivojlantirish va boshqalar. SHu bilan bir vaqtda ishchi kuchi taklifini va ish joylariga ehtiyojni pasaytiruvchi omillar vujudga keladi va ular ta’sir qila boshlaydi: shaxsiy yordamchi xo‘jalik, yakka mehnat faoliyati, xususiy tadbirkorlik va o‘z-o‘zini band qilishning boshqa sohalarini rivojlantirish, bandlikning egiluvchan va nostandart shakllarini kengaytirish, ishlab chiqarish va mehnatni tashkil qilishning bozor usullarini tatbiq etish, inflyasiya va ishsizlikni pasaytirish, mahalliy kadrlarning mobilligini (safarbarligini) hamda malakasini oshirish va boshqalar. Mehnat resurslari bilan kam ta’minlangan hududlarda esa bir qator omillar ishchi kuchiga talabning pasayishiga ko‘maklashadi. Xususan, bu ijara va xususiy mulkchilikni rivojlantirish, to‘lash qobiliyatiga ega bo‘lmagan yoki ekologik zararli korxonalarni yopish, yangi erlarni o‘zlashtirish ko‘lamini qisqartirish, moddiy-texnikaviy va moliyaviy resurslar ta’minotini yaxshilash, intensiv texnologiyani qo‘llash, mehnat unumdorligini oshirish va hokazo. Bundan tashqari, mazkur hududlarda ishchi kuchi taklifini oshiruvchi omillar mavjud: kadrlarning malakasi, ma’lumoti, mobillik va eksportabellik darajasining pastligi, mehnat resurslari soni o‘sish sur’atining ish joylari miqdoriga nisbatan yuqoriligi, qishloq xo‘jaligida ishlovchilarni ish joyidan ozod etishning ko‘payishi, mehnatni qo‘llash mintaqalarining etishmasligi va boshqalar. SHu bilan birga shunday omillar ham borki, ular kompleks holida ishchi kuchi taklifining shakllanishi holatiga sezilarli darajada ta’sir ko‘rsatadi. Ularga quyidagilar kiradi: ishlashni xohlovchilar, yollangan xodimlar va ish beruvchilarning tabiiy va mexanik harakatlari; turmush uchun zarur bo‘lgan mablag‘lar jamg‘armasi; yollangan xodimlarning pul daromadlari; nafaqaxo‘rlar va bolali ayollarning mehnat va ijtimoiy pensiyalari, imtiyozlari va kafolatlari; kasbiy tayyorlash yoki qayta tayyorlash va malakasini oshirishga zaruriyati bo‘lgan shaxslarni mablag‘lar bilan ta’minlovchi davlat, korxona va oilaning moliyaviy imkoniyatlari; shaxsiy yordamchi xo‘jaligida va yollanmasdan “uy mehnati”da band bo‘lganlar soni; qurolli Kuchlarda xizmat qiluvchilar soni va ularda xizmat 11 qilish muddati; muqobil va malakali kasbiy xizmatlarni takomillashtirish va hokazo. Ishchi kuchiga talabning o‘sishi yoki kamayishi (dinamikasi) quyidagi miqdor va sifat ko‘rsatkichlarining o‘zgarishi bilan aniqlanadi: mavjud bo‘lgan va yangidan yaratiladigan ishchi joylari; investitsiya salohiyati va uning takror ishlab chiqarish tuzilishi; iqtisodiyotdagi tarkibiy o‘zgarishlar; mulkchilik shakllarining turli-tumanligi; korxonalar va tashkilotlarning to‘lovga qodir emasligi (bankrotligi) va hokazo. Demografik jarayonlarga bog’liq holda, yurtimizda mehnat resurslari soni yil sayin ortib bormoqda (1.1-jadval). 1.1-jadvaldan ko’rinib turganidek, 2007-2011 yillar davomida mehnat resurslari soni 2090,2 ming kishiga yoki 13,7 foizga ortgan. Bu davrda mehnat resurslari sonining o’rtacha yillik o’sish sur’ati 2,6 foizni tashkil qilgan. Ko’rilayotgan davrda mehnat resurslari sonining o’sish sur’ati respublika hududlarida bir me’yorda kechmagan. Jumladan, Andijon, Jizzax, Qashqadaryo, Namangan, Samarqand, Surxondaryo va Farg’ona viloyatlarida respublika o’rtacha ko’rsatkichidan yuqori, qolgan barcha hududlarda (Qoraqalpog’iston Respublikasi, Buxoro, Navoiy, Sirdaryo, Xorazm viloyatlari va Toshkent shahri) esa past bo’lgan. 2012 yilning 1 yanvar holatiga ko’ra, mehnat resurslari jami aholining 59 foizini tashkil qilib, uning asosiy qismi (qariyb 60 foizi) Samarqand, Farg’ona, Andijon, Qashqadaryo, Toshkent viloyatlari va Toshkent shahrida to’plangan. Yangi ish o’rinlarini tashkil etish, iqtisodiyot tarmoqlari tarkibini diversifikasiya qilish, malakali mutaxassislar tayyorlash va shuningdek, 12 yillik majburiy ta’lim tizimiga o’tish borasida ko’rilgan chora-tadbirlar aholining bandlik darajasini yanada oshirish imkonini berdi.
Aholining iqtisodiy faollik darajasi bilan bog‘liq xususiyatlar. Demografik omillardan tashqari mehnat qobilyatiga ega aholining turli demografik va etnik guruhlari iqtisodiy faolligi darajasi ham bozor dinamikasining muhim omili hisoblanadi. Masalan, ayollarning ijtimoiy roli faollashishi ta’siri ostida ularning ishchi kuchi tarkibiga jadal jalb qilinishi ishchi kuchi taklifining o‘sishiga olib keldi. Bunda ishlab chiqarish yo’nalishi talab etilayotgan muayyan kasbiy malakaga ega amaldagi xodimlar soni bilan mavjud ish joylari o’rtasidagi bog’liqlikni ifodalaydi. Qayta hosil qilish yo’nalishi mavjud, yangidan jalb etilayotgan hamda ishdan bo’shayotgan ish kuchi mutanosibligini ta’minlashga qaratilgan. Shaxsiy yo’nalish aholiga ular ehtiyojiga javob beradigan ish joylarini taklif etish xususiyatini aks ettiradi. Aholi moddiy ne’matlarni yaratuvchi va ularni iste’mol etuvchi sifatida mehnat salohiyati ko’rsatkichiga ham egadir. Yuqorida qayd etilgan mehnat bozorini tartibga solish bilan bog’liq bo’lgan tashkiliy-huquqiy va tuzilmaviy shart-sharoitlar mehnat bozori rivojlanishining quyidagi asosiy tamoyillarini to’liq amalga tadbiq etgan holda, mazkur bozorni shakllanishiga samarali ta’sir ko’rsatadi:
13 mehnat va ish bilan bandlikda erkinlikni ta’minlash. Insonga ijtimoiy mehnatda qatnashishi yoki qatnashmaslikni tanlash ustuvor huquqi berilishi;
ish kuchini talab va taklif qilish o’rtasidagi eng samarali o’zaro hamkorlikni ta’minlovchi normativ-huquqiy mexanizmni yaratish;
ish bilan bandlik bo’yicha yagona davlat siyosatini amalga oshirish. Ish bilan bandlik bo’yicha davlat siyosatining atrofida hamma darajadagi ma’muriy hududlarning aholini ish bilan ta’minlash faoliyatidagi mustaqilligini hisobga olib yagona umumdavlat ish bilan bandlik siyosatini yuritish;
ish bilan bandlikni ta’minlash bo’yicha nazorat. Ish bilan bandlikni ta’minlash bo’yicha chora-tadbirlarni amalga oshirishda kasaba uyushmasi, tadbirkorlar assosiasiyasining boshqaruv organlari bilan hamkorlikda nazoratni amalga oshirish;
ijtimoiy mehnat munosabatlarini tartibga solishda uch tomonlama ijtimoiy hamkorlik (hukumat, kasaba uyushmalari vakillari va tadbirkorlar vakillari); ish haqi va boshqa qonuniy daromadlar chegarasini O’zbekiston Respublikasi Konstitusiyasida belgilangan “kun kechirish uchun zarur miqdordan kam bo’lmaslik”ka rioya qilgan holda erkin belgilash.
Mehnat bozorining asosiy vazifalari va xususiyatlari Shuni ta’kidlash joizki, «Mehnat bozori» tushunchasining ijtimoiy-iqtisodiy mazmuni va uning tarkibiy qismlarining tizimli tadqiqoti mazkur bozorning asosiy vazifalarini ham aniqlashga imkon beradi: – ishchi kuchiga talab va taklifning hajmi, tarkibi va nisbatini shakllantirish; 15 – bozor uslubida xoʻjalik yuritishning iqtisodiy, ijtimoiy va huquqiy mexanizmlari yordamida ishchi kuchiga talab va taklifni tartibga solish; – mehnat resurslarining oqilona bandligini ta’minlashga bevosita ta’sir koʻrsatish; – ishsizlarni ish topishga yoki bozor va ularning malakasi va raqobat qobiliyatini oshirishga koʻmaklashish; – ishlab chiqarish xarajatlarini qisqartirish va mehnat taqsimotini oʻzgartirish; – insonning ham ishlab chiqaruvchi, ham iste’molchi sifatidagi manfaatlari mos kelishini ta’minlovchi yuqori unumdor mehnatga qiziqishini tartibga solish; – taqsimot munosabatlariga bilvosita ta’sir qilish. Shunday qishb, mehnat bozorining asosiy vazifalari, hususiyatlari va tarkibiy qismlari mazmunini chuqur oʻrganish uning ratsional shakllanishi va rivojlanishi yo‘lini ravshanroq koʻrishga va ish kuchiga talab va taklif oʻrtasida nisbatning oʻziga xos xususiyatlarini topishga imkon beradi. Respublikamizda mehnat bozori oʻziga xos xususiyatlarga ega. Demografik xususiyatlari. Shunday qilib, mehnat bozori, umuman, talab va taklif qonunlariga boʻysungan holda, oʻz amal qilish mexanizmining koʻpgina tamoyillariga koʻra, boshqa tovar bozorlaridan jiddiy farq qiladigan bozordir. Bu yerda nafaqat makro va mikroiqtisodiy omillar, balki shular bilan birga ish kuchi bahosi ish haqiga doimo ham regulatorlar hisoblanadilar. Real iqtisodiy hayotda mehnat bozori dinamikasiga ishchi kuchi taklifiga hamda unga boʻlgan talabga ta’sir etuvchi bir qator omillar ta’sir koʻrsatadi. Binobarin, ishchi kuchi taklifini demografik omillar va uning tug‘ilish darajasi, mehnat qobiliyatiga ega boʻlgan axolining oʻsish sur’atlari, uning jinsi, yosh tuzilmasi kabilar belgilab beradi. Masalan, AQSHda aholining oʻrtacha yillik qo‘shimcha oʻsish sur’atlari o‘tgan asrning 30-yillaridan 90-yillarigacha 1,8 foizdan 1 foizgacha qisqargan. Bu mehnat bozoridagi taklif dinamikasiga sezilarli ta’sir etadi. Shunga oʻxshash ta’sir O‘zbekiston iqtisodida ham seziladi. O‘zbekistonda ishchi kuchining yillik oʻsish sur’atlari 2,2–2,3 foiz atrofida (ya’ni ancha yuqori darajada). Bu esa, har yili kamida 4–5 foiz 16 darajada (amaldagi miqdorga nisbatan) ish joylari yaratishni talab qiladi. Shubhasiz, bu juda mushkul. Buning uchun yiliga bir necha milliard soʻm mablag‘ zarur. Aholining iqtisodiy faollik darajasi bilan bog‘liq xususiyatlar. Demografik omillardan tashqari mehnat qobiliyatiga ega aholining turli demografik va etnik guruhlari iqtisodiy faolligi darajasi ham bozor dinamikasining muhim omili hisoblanadi. Masalan, ayollarning ijtimoiy roli faollashishi ta’siri ostida ularning ishchi kuchi tarkibiga jadal jalb qilinishi ishchi kuchi taklifining oʻsishiga olib keldi. Ayollarning AQSH ishchi kuchlaridagi iqtisodiy ishtiroki darajasi 1950-yildagi 34 foizdan 1992-yilda 60 foizga yetdi (bu koʻrsatkich O‘zbekistonda 40 foiz atrofida). Ishchi kuchi dinamikasiga migratsiya jarayonlari ham jiddiy ta’sir koʻrsatadi. AQSHda u mamlakat aholisi qoʻshimcha usishining 20 foizini tashkil etadi. Ochiq holdagi immigrantlardan tashqari AQSHda bir necha mln. yashirin (nolegal) immigrantlar (asosan Lotin Amerikasi mamlakatlaridan chiqqanlar) yashashadi. Mamlakatda migratsiya jarayoni mehnat bozorida ishchi kuchi umumiy taklifini koʻpaytiradi va undagi raqobatni kuchaytiradi. Immigratsiya jarayonlari (xoh u siyosiy boʻlsin, xoh mehnat immigratsiyasi) AQSHda maxsus qonunlar bilan tartibga solinadi. Bu qonunlar mamlakatga past darajali ishchi kuchi kirishini cheklashga, tegishli kvotalar oʻrnatgan holda AQSHga oliy malakali kadrlarning koʻchib kelishini rag‘batlantirishga yoʻnaltirilgan. Talab nuqtayi nazaridan esa iqtisodiy konyunktura holati hamda iqtisodiy sikllar fazalari bandlilik dinamikasining muhim omillari hisoblanadi. Ulardan tashqari, ishchi kuchiga boʻlgan ehtiyojga ilmiytexnika taraqqiyoti ham jiddiy ta’sir koʻrsatadi. Ijtimoiy taraqqiyot bilan bog‘liq xususiyatlari. Hozirga kelib jamiyat taraqqiyoti bosqichlari ham mehnat bozorining rivojlanishiga sezilarli ta’sir koʻrsatishi toʻg‘risida xulosa qilsak ham boʻladi. Odatda, jamiyat rivojlanishiga hal qiluvchi oʻzgarishlar xuddi shunday ahamiyatli oʻzgarishlarni mehnat bozorining ishchi va tashqi “qiyofasi”da qoldiradi. Chunonchi, jamiyat rivojlanishidagi siyosiy oʻzgarishlar mehnat bozoriga darhol ta’sir koʻrsatadi. Bunga misol qilib, 1930–40- yillarda Yevropadagi siyosiy oʻzgarishlarni keltirish mumkin. Ma’lumki, natsizm yetakchi siyosiy partiya sifatida Germaniya davlati tepasiga 17 kelishi bilan mehnat bozorining aksariyat Yevropa va hattoki jahon miqyosida harbiylashuvi yuzaga kelgan edi. Siyosiy tuzumning almashinishi ham shu xildagi oʻzgarishlar uchun zamin hozirlaydi. Bunga misol qilib insoniyat tarixidagi eng yirik siyosiy oʻzgarishlar (masalan, demokratik bozor munosabatlarining bunyodga kelishi va h.k.lar)ni keltirish mumkin. Ijtimoiy-siyosiy oʻzgarishlarning mehnat bozori va mehnat munosabatlariga ta’siriga sobiq ittifoqning yemirilishi misol boʻla oladi. Buning natijasida nafaqat uning tarkibiga kiruvchi davlatlarda, balki butun jahon mehnat bozorida jiddiy oʻzgarishlar sodir boʻldi.
Mehnat bozori shakllanishining ahamiyati va shartsharoitlari Mehnat bozori, bozor tizimining ajralmas qismi sifatida faqat tovar ishlab chiqarish va muomalasi umumiy hukmron boʻlgandagina vujudga keladi. Ishchi kuchi «mehnatga qobiliyati»ning tovarga aylanishi mehnat bozori shakllanishining bosh sharti hisoblanadi. Akademik I.A. Karimov ta’kidlaganidek, «mehnat bozori boʻlmasa, ishchi kuchi tovarga ayantirilmasa, bozor munosabatlari toʻg‘risidagi gap-soʻzlar og‘izda qolib ketadi». Ishchi kuchi tovarga shunday holda aylanadiki, agap uning egasi – xodim – ishlab chiqarish vositalari va turmush kechirish vositalaridan yuridik erkin shaxs boʻlsa. Shaxsning fuqarolik erkinligi xodimga mehnatni qoʻllash sohasi, undan foydalanish sharoitlari va ish haqini erkin tanlash huquqini rasmiy beradi. Erkin subyekt sifatida u shaxsiy mulkchilik va oʻzining ishchi kuchiga egalik huquqiga ega boʻladi. O‘zbekiston Respublikasining «Aholini ish bilan ta’minlash toʻg‘risida»gi Qonunida ta’kidlanganidek, «O‘zbekiston Respublikasi fuqarolariga ishlab chiqarish va ijodiy mehnat uchun oʻz qobiliyatlariga egalik qilish va qonunchilik man qilmaydigan har qanday faoliyat bilan shug‘ullanish huquqi berilgan. Mehnatga har qanday shaklda ma’muriy majbur qilishga yoʻl qoʻyilmaydi. Kishilarning ixtiyoriy band boʻlmasligi ularni javobgarlikka tortish uchun asos boʻla olmaydi» Mehnatning erkinligi va ixtiyoriyligi – umuman, respublika bo‘yicha mehnat bozori shakllanishining asosiy sharoiti yoxud shartidir. Shu bilan bir qatorda, mehnat bozorining shakllanishiga bevosita ta’sir koʻrsatayotgan bir qator iqtisodiy, ijtimoiy, demografik, tabiiyiqlimiy va huquqiy shart-sharoitlar mavjudki, ularni biz quyida batafsilroq koʻrib chiqamiz. Mehnat bozori shakllanishining asosiy iqtisodiy shart-sharoiti boʻlib yollanma xodimlarni oʻz ishchi kuchlariga nisbatan shaxsiy mulkchiliklari va ish beruvchilarning ish joylariga jamoa yoki xususiy mulkchiligi xizmat qiladi. Bu yerda shuni nazarda tutish kerakki, 20 mazkur subyektlarni oʻzaro almashuv munosabatiga kirishishiga ularning shaxsiy manfaatlari majbur qiladi, uning orqasida shaxsiy iste’molchilik yotadi. Ular ham, oʻz navbatida, qayta takror ishlab chiqarishda qishloq aholisi ijtimoiy-iqtisodiy turmushining faqat kerakli ijtimoiy ehtiyoji ifodalanishida namoyon boʻladi. Mehnat bozorining vujudga kelishi ishchi kuchiga talab va taklif oʻrtasidagi muvozanatga erishish uchun oʻzaro raqobat qilishga tayyor erkin va teng huquqli sheriklarning iqtisodiy munosabatlarda boʻlishlarini taqozo etadi. Bozorda yollanma xodim va ish beruvchi shaxsiy erkinlik va iqtisodiy zaruriyat nuqtayi nazaridan oʻzaro bog‘langan hamda bir-birlariga qaram boʻlsalar ham bir-birlariga qarshi turadilar. Ishchi kuchi talab va taklifi oʻrtasida bozor muvozanatiga erishish mehnat bozorining shakllanishida hal qiluvchi iqtisodiy shartlardan biri hisoblanadi. Ammo bunday muvozanat mavjud emas. Buning asosiy sababi – taklif qilingan mehnatga layoqatli aholi sonining oʻnta talab miqdoriga nisbatan tez oʻsishi. Iqtisodiyotning barcha sektorlaridagi tarkibiy oʻzgarishlar hozirgi sharoitda mehnat bazorida ishchi kuchiga talab va uning taklifining yangi harakatini belgilovchi eng muhim iqtisodiy shartlardan hisoblanadi. Bular sanoat va xizmat koʻrsatish tarmoqlarida yangi ish joylarini yaratishni va mamlakatimizning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishida sifat oʻzgarishlarni asoslab beradi. Bunday sharoitlarda, bir tomondan, mehnat bozorining yangi segmentlari agrosanoat majmuasi va ijtimoiy-ishlab chiqarish, infratuzilmasining koʻp jonli mehnat talab qiladigan tarmoqlari va ishlab chiqarish boʻg‘inlarini qamrab olsa, boshqa tomondan, iqtisodiyotning an’anaviy sekgorlarida bozor munosabatlarini vujudga keltiradi va rivojlantiradi. Ishchi kuchi narxining oʻzgarishi mehnat bozori shakllanishining muhim iqtisodiy sharti hisoblanadi. Bozor iqtisodiyotiga oʻtishni amalga oshirayotgan mamlakatlarda ish haqi haqiqiy darajasining pasayishi tendensiyasi kuzatiladi. Nazariy jihatdan bunday vaziyatda ish haqini ishchi kuchi qiymatidan pastroq belgilash uchun qulay imkoniyatlar yaratiladi. Ammo bunday imkoniyatlardan foydalanishni davlat qonunchilik yoʻli bilan “toʻsib qoʻyish”ga harakat qiladi. Shu maqsadda minimal ish haqi va kun kechirish uchun zarur miqdor darajasi rasmiy ravishda belgilanadi. Bunday holda ijtimoiy yoʻnaltirilgan bozor 21 iqtisodiyoti normal faoliyat koʻrsatganda minimal ish haqi kun kechirish uchun zarur miqdor darajasidan kam boʻlmasligi lozim. Mehnat bozori konyunkturasi shakllanishining ijtimoiy shartsharoitlari orasida yollanma xodimlar va ish beruvchilar sifat koʻrsatkichlarining oshishi yetakchi oʻrin egallaydi. Agrosanoat majmuasi va xizmat koʻrsatish tarmoqlari koʻlamlarining kengayishi, ularning intensiv rivojlanishi, oʻz vaqtida moddiy-texnik va moliyaviy resurslar bilan ta’minlanishi ishchi kuchining qayta tayyorgarlikdan oʻtishini va yangi zamonaviy kasblarni (universal ishchi va xizmatchi, tadbirkor, menejer, marketolog va h.k.) oʻzlashtirishni talab qiladi. Demografik shart-sharoitlar ishchi kuchi taklifining shakllanishiga turlicha ta’sir koʻrsatadi. Masalan, yuqori darajadagi tug‘ilish mehnat bozoriga aholining katta oqimi kelishini asoslaydi. Respublikada mehnatga layoqatli aholining yosh boʻyicha tuzilishida 16–29 yoshdagi yigit-qizlar ulushi 2020-yilida 26,4% ni tashkil qiladi (1-jadvalga darang). O‘rta maktablarni bitiruvchilarning koʻpchiligi, dastlabki kasb tayyorgarligiga ega boʻlmaganlari holda qishloq xoʻjaligiga jalb qilinadilar. Samarqand viloyatida oʻtkazilgan aniq sotsiologik tadqiqot shuni koʻrsatdiki, ish bilan band bo‘lmagan mehnatga layoqatli aholi oʻrtasida yoshlarning ulushi 34% ni, ba’zi tumanlarda esa 35–55 % ni tashkil qildi, ularning mutlaq ko‘pchiligi xotin-qizlardir (60–65%). Yoshlarning 89 foizi ishga joylashishni xohlaydilar.
Mehnat bozori shakllanishiga qishloq xoʻjaligi ishlab chiqarishida ish mavsumiy boʻlganligi uchun ish bilan toʻliq band boʻlmagan shaxslarning koʻpchiligi sezilarli ta’sir koʻrsatadi. Bizning baholashimizcha, 2020-yilda shu sababga koʻra, Samarqand viloyati qishloq xoʻjaligi ishlab chiqarishida 38,4 ming kishi, ya’ni undagi xodimlarning 18,4 foizi ishtirok etmagan. Mavsumiy mehnat davrining kattaligi ishsizlik xavf-xatari va hajmini oshiradi. Hozircha qishloq xoʻjaligida qoʻl mehnatining ulushi ancha katta. Ammo bu an’anaviy tarmoqning ekstensiv rivojlanishi va yangi qoʻshimcha ish joylarini yaratish imkoniyatlari kamligi hamda yer va suv resurslari yetishmasligi tufayli cheklangan. Shu bilan birga ilmiy-texnik yangiliklar va mehnatni tashkil qilishning ilg‘or uslublarini tatbiq etish xodimlar qishloq xoʻjaligidan ozod qilinishini tezlashtiradi. Bu esa yuqori malakaga ega boʻlmagan mehnatga talabni yanada kamaytiradi va ishsizlikni, ayniqsa, koʻp bolali ayollar va yosh qizlar oʻrtasida koʻpaytiradi. Ish beruvchi va yollanma xodim oʻrtasida tuzilgan Mehnat shartnomasi (kontrakt) mehnat bozorida ishchi kuchini sotish-sotib olishning hal qiluvchi huquqiy shart-sharoiti hisoblanadi. Mehnat huquqi boʻyicha g‘arb mutaxassislarining ilmiy ishlarida Mehnat shartnomasi «Xodimni ish haqi evaziga mehnat qilish majburiyatini olishi va huquqiy boʻysunishi mavjudligi haqidagi kelishuv» sifatida ifodalanadi. Shartnoma xususiy-huquqiy xaridlarning turlicha koʻrinishi boʻlib, unga nisbatan fuqarolik huquqiga xos me’yorlar, qoidalar, konseptual konstruksiyalarni qoʻllash imkoniyatlari va zaruriyatini asoslaydi. Mehnat shartnomasining bosh xusuyati shundan iboratki, uni tuzish albatta bo‘ysunish va bog‘liqlikka olib keladi, bundan tashqari vujudga kelgan huquqiy munosabatlarga ishonchlilik va uzoq muddatlilik xarakterini ifodalaydi. Ishlovchini yollovchiga bo‘ysunishiga iqtisodiy ma’noda mehnat shartnomasining asosiy alomati sifatida qaraladi. Bu boʻysunish, qoidaga koʻra, nafaqat ijtimoiy-iqtisodiy, texnik, tashkiliy, balki O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi va «Mehnat kodeksi»ning barcha talablariga javob beruvchi, shakllantirilgan yuridik xarakterga ega. Ish kuchiga talab va taklif nisbatining yaxshilanishiga tabiiy-iqlim sharoitlari muhim raqobatlantiruvchi omil boʻlib xizmat qiladi. Yuqori unumdor qishloq xoʻjaligi yerlarida va yetarlicha suv bilan 23 ta’minlangan yashash joylarida ishchi kuchi koʻproq jamlanadi va ishchi joylari normal faoliyat koʻrsatadi. Yangi ish joylarini yaratish va ishlab turgan korxonalarni kengaytirish yoʻli bilan ishchi kuchiga talab va taklif oʻrtasidagi muvozanatni ta’minlashga ma’lum darajada imkoniyatlar vujudga keltiriladi. Bular esa mehnat resurslarining ortiqchalik darajasini, demak, ishsizlik miqyosini ham keskin kamaytirishga bevosita ta’sir etadi.
Mehnat bozorini tartibga solishning ahamiyati Mamlakatimizning Birinchi Prezidenti I.A. Karimov oʻzining «O‘zbekiston iqtisodiy islohotlarni chuqurlashtirish yoʻlida» kitobida mehnat bozorini boshqarish va bandlik siyosatini faol oʻtkazish, respublikaning mehnatga yaroqli aholi zich joylashgan tumanlarida kichik va oʻrta korxonalarni ustuvor rivojlantirish hisobiga yangi ish joylari bunyod etishni rag‘batlantirish masalalariga katta e’tibor bergan. Shu munosabat bilan mehnat bozorida ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarni tartibga solish alohida ahamiyat kasb etadi. Mehnat bozorida yuzaga keladigan ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar tizimida aholining ish bilan bandligi va mehnat sharoitlarini belgilash, u yoki bu ijtimoiy muammolarini hal qilish, ijtimoiy-mehnat mojarolarini bartaraf etish bo‘yicha ish beruvchilar bilan yollanma xodimlar oʻrtasidagi munosabatlar markaziy o‘rin egallaydi. Mehnat bozorida mazkur munosabatlar jamoaviy, shaxsiy va hududiy usullar asosida tartibga solinadi (2-rasmga qarang). Jamoaviy bitimlar tuzilayotganda O‘zbekiston Respublikasining «Mehnat kodeksi», Xalqaro mehnat tashkiloti (XMT)ning Konvensiyasi va tavsiyalariga asoslaniladi. XMT Konvensiyasining 54-bandida ta’kidlanganidek, «Jamoaviy muzokaralar, bir tomondan, tadbirkor, tadbirkorlar guruhi bilan, boshqa tomondan esa, mehnatkashlarning bitta yoki bir necha tashkilot oʻrtasida: a) mehnat sharoiti va bandlikni belgilash; b) tadbirkorlar va mehnatkashlar oʻrtasidagi munosabatlarni tartibga solish; d) tadbirkorlar yoki ularning tashkilotlari va mehnatkashlarning tashkiloti yoki tashkilotlari oʻrtasidagi munosabatlarni tartibga solish maqsadlarida olib boriladigan barcha muzokaralarini bildiradi». Mehnat bozorida bunday tartibga solishni qoʻllanishining eng muhim afzalligi shundaki, unda qabul qilinadigan qarorlar nihoyatda qayishqoq (egiluvchan, moslashuvchan) bo‘ladi, ularni na qonunchilik, na sud va na ma’muriy usullarga qiyoslab boʻlmaydi.
Mehnat shartnomalarining mehnat bozorini tartibga solishdagi o‘rni Mehnat bozori munosabatlarini tartibga solish kompleks shartnoma tizimining qayishqoqligi, shuningdek, munosabatlari sohasida tenglik va ijtimoiy adolat tamoyillarini roʻyobga chiqarish haqidagi keng yoyilgan to‘g‘ri tasavvurlarga ega bo‘lishdir. Ayrim xodim muzokaralarda o‘zidan ancha kuchli sherigi – ish beruvchiga nisbatan yakka tartibda amalga oshiradigan xatti-harakatlari bilan qarshilik ko‘rsata olmaydi. Boz ustiga, jamoaviy shartnomaga ko‘ra, malakasi past hamda yetarli darajada yuqori unum bilan ishlay olmaydigan ishchi kuchining ish joyi muayyan muddatga saqlab turiladi. Jamoaviy shartnoma mehnat munosabatlari barqarorligiga erishish muhim ahamiyatga ega. Jamoaviy shartnoma tizimi mehnat bozoridagi xo‘jalik subyektarining o‘zaro munosabatlaridagi mojarolarni uzicha bartaraf eta olmaydi. Chunki ushbu mojarolar asosini ijtimoiy manfaatlar, maqsadlar, intilishlar, talablardagi farqlar tashkil etadi. Garchi, jamoaviy bitimlar tizimi manfaatlarni kelishib olish, bir qarorga kelish va mojarolarni tezlik bilan bartaraf etish jarayonlarini ko‘zda tutsa-da, muzokaralar jarayoni ancha maqbul natijalarga erishish imkoniyatini ham yaratadi. Ayni paytda bitim shartlari shartnoma shaklini olib, ikki tomonni mazkur shartlar asosida ijtimoiy va iqisodiy barqarorlikni ta’minlash maqsadida oxirgi choralarni ko‘rmasdan, ya’ni ish tashlash yoki ishdan boʻshatishga yo‘l qo‘ymay, harakat qilishga majbur etadi. Kelajakda jamoaviy bitimlar, shuningdek, mehnat bozori faoliyatini, kadrlarni o‘qitish va malakalarini oshirish hamda o‘zgartirish, ularning ish haqi va ishsizlarni ish bilan ta’minlash ko‘rsatkichlarini tartibga solish masalalarini ham qamrab oladi. Shuni qayd etib o‘tish kerakki, asosan, jamoaviy mehnat shartnomasi tizimi va bevosita davlatning tartibga solib borishi amal qilishiga qaramay, xodim bilan ish beruvchi oʻrtasidagi munosabatlar yakka tartibda ham hal etilishi mumkin. Xodim bilan tuzilgan shaxsiy shartnoma ish beruvchi uchun ancha foydalidir. Shaxsiy shartnoma tizimi yollanuvchining mehnat sharoiti va unga to‘lanadigan ish haqini shu odamga qarab belgilash imkonini beradi. Jamoaviy bitimlarga ko‘ra esa, bunday qilib 31 bo‘lmaydi. Shu bilan birga, tuziladigan shaxsiy bitim ko‘p hollarda yollanuvchilarni ijtimoiy kafolatlarning kattagina qismidan mahrum etadi. Mehnat munosabatlarini shaxsiy uslubda tartibga solish va bandlikning qayishqoq shakllarini joriy etish – yollanuvchilar kuchidan foydalanishni (ekspluatatsion xarakterda) kuchaytirish hamda doimiy ishlovchi shaxslar uchun ilgari mavjud boʻlgan ijtimoiy kafolatlardan voz kechilishidan tashqari yana bir qator salbiy oqibatlarga olib kelishi mumkin. Jumladan, rivojlangan mamlakatlardagi mehnat bozorlarida doimiy ishchi kuchlarini vaqtincha yoki to‘liqsiz ish vaqtida ishlovchi shaxslar (yoshlar, xotin-qizlar, nogironlar va hokazo) bilan almashtirish qoida tusiga kirmoqda. Tabiiyki, mazkur ijtimoiy guruhlarning vakillari ijtimoiy jihatdan kam muhofazalangan va jamoaviy shartnomalar bilan qamrab olinmagan. Shu bois davlat, ayniqsa, xo‘jalik yuritishning bozor munosabatlariga o‘tish sharoitlarida yollashning shaxsiy shartnoma shakllari rivojini nazorat qilib borishi kerak. Aks holda, norozilik kuchayishi natijasida davlat ishsizlik boʻyicha ijtimoiy toʻlovlarni ancha koʻpaytirishga majbur boʻlib qoladi. Soʻnggi holatni alohida hisobga olishimiz lozim. Chunki respublikamizda, bir tomondan, tadbirkorlik, ishchilarni yollab ishlatish buyicha xususiy tadbirkorlik va biznes yaxshi rivojlanmagan bo‘lsa, ikkinchi tomondan esa, kam ta’minlangan hamda ijtimoiy jihatdan yetarli darajada himoya qilinmagan aholi orasida ishsizlar soni oshib boryapti. Bularning hammasi mehnat bozoridagi ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlarni tartibga solishning yangi, samarali hududiy usullarini, ularni mehnat resurslari ortiqcha va yetishmaydigan hududlarga bolgan holda, tadkiq etishni talab qilmoqda. 3.3. Mehnat bozorini tartibga solishning mintaqaviy usullari Respublikaning mehnat resurslari ortiqcha hududlari, avvalo, Andijon, Farg‘ona, Namangan, Toshkent, Samarqand, Qashqadaryo, Surxondaryo, Buxoro va Xorazm viloyatlari uchun mazkur bozorni tartibga solishning ancha samarali usullari deb, ishchi kuchiga bo‘lgan talabning oshishi va uning taklifi kamayishini hisoblash zarur. Mazkur usullar nimalarda ifodalanishini batafsil koʻrib chiqaylik. 32 Ishchi kuchiga talabni oshirish usuli. Bozor iqtisodiyotiga oʻtish sharoitlarida mulkni xususiylashtirish va davlat tasarrufidan chiqarish, ekinlarni yetishtirishda tarkibiy tuzilmani qayta koʻrish, zarar keltirib ishlayotgan korxonalarni tugatish, fan-texnika taraqqiyoti yutuqlari va intensiv texnologiyalarni joriy etish hisobiga asosan, qishloq xo‘jalik ishlab chiqarishidan boʻshatilayotgan xodimlar soni tez koʻpaymoqda. Ishchi kuchiga bo‘lgan talabni oshirishni rag‘batlantirish usullarini tadqiq etish mehnat resurslarining oqilona bandligini ta’minlashga hamda mazkur hudud uchun samarali tarmoqlarni rivojlantirishga qaratilgandir. Mahsulotlarni qayta ishlash, saqlash va xarid qilish hamda servis xizmati ko‘rsatish va shaxsiy mehnat faoliyati boʻyicha ish joylarini yaratish, ishlab chiqarish kuchlari va bandlikning noan’anaviy shakllarini rivojlantirish, agrar sektordagi ishdan vaqtincha boʻshatilayotgan shaxslar uchun mavjud korxonalarni kengaytirish va qayta ta’mirlash hamda yangi ish joylarini yaratish maqsadida toʻg‘ridan-toʻg‘ri investitsiyalar – sarmoyalar hajmini ko‘paytirishni rag‘batlantirish mazkur uslubning qoʻllanishining asosiy yoʻnalishlaridir. Ishchi kuchlariga talabni oshirishni mehnat resurslarini qayta taqsimlashdan manfaatdor istisodiyot tarmoqlarida ish joylarini yaratish hamda mavjudlarini qayta ta’mirlash va yangi, zamonaviy kasblarni egallashga sarmoyalarni to‘g‘ridan toʻg‘ri jalb qilish orqali tartibga solish mumkin. Dotatsiyalar, subsidiyalar va kreditlarni agro-sanoat majmui korxonalarini, ayniqsa, qayta ishlash korxonalarini qurish, texnik jihatdan qayta qurollantirish va rekonstruksiyalashga, shaxsiy mehnat faoliyatini rivojlantirish yoʻli bilan xizmat ko‘rsatish soxasini kengaytirishga, shuningdek, koʻp bolali ayollar, mehnatga layoqatli pensionerlar, nogironlar, o‘smirlar va hokazolarga mos ish joylarini vujudga keltirishga yo‘naltirish maqsadga muvofiqdir. Shu tariqa ortiqcha mehnat resurslarini yuqorida aytib oʻtilgan tarmoqlarga va ayrim maxsus ish joylariga jalb etish, ayni paytda ishchi kuchlarining kasbiy va malaka tarkibiga bevosita ta’sir oʻtkazish mumkin. Muvaqqat ish joylarini yaratish va mulkchilikning turli shakllarini rivojlantirishni rag‘batlantirish – aholi bandligini oshirishning eng muhim yoʻnalishlaridan biri. U korxonalarning iqtisodiy manfaatdorligini oshirish, budjet toʻlovlari va xodimlarning vaqtincha va qisman bandligi uchun ijtimoiy sug‘urta badallarini kamaytirish, ularni 33 ishga qabul qilish jarayonini yengillatish, bandlikning noan’anaviy shakllarini tashkil etish bilan bog‘liq sarf-xarajatlarni toʻlash kabi chora-tadbirlar yordamida amalga oshiriladi. Ishchi kuchlariga taklifni kamaytirish usuli. Ishchi kuchlariga boʻlgan taklifni kamaytirishga, shuningdek, ularning mehnat bozoriga oqib kelishini qisqartirish va boshqa joyga ketishini rag‘batlantirish hamda ish vaqti va mavjud ish joylarini ijtimoiy ishlab chiqarishda band boʻlganlar oʻrtasida qayta taqsimlash orqali samarali ta’sir etsish mumkin. Respublikamizda «Kadrlar tayyorlash milliy dasturi» asosida umumta’lim dasturlarini kengaytirish va oʻqish muddatini uzaytirish bilan kasbiy tayyorgarlikni yaxshilash, oʻquv yurtlarida kunduzgi ta’lim oladigan oʻquv oʻrinlarini koʻpaytirish va kechki hamda sirtqi oʻquvdagi talaba oʻrinlarini qisqartirish, ishlab chiqarishdan ajralgan holda oʻqiyotganlarga stipendiyalar miqdorini oshirish, ayollarga bola parvarishi uchun toʻlanadigan nafaqalar va beriladigan ta’til muddatini koʻpaytirish, mehnat stajini hisoblashda ularga imtiyoz berish; pensionerlar, nogironlar hamda ularni parvarishlaydigan shaxslarning pensiyalarini oshirish mehnat bozorida ishchi kuchlarining oqib kelishini kamaytirish chora-tadbirlari hisoblanadi. Ish bilan bandlar orasida ish vaqti va ish joylari ishchi kuchlariga boʻlgan taklifni kamaytirish maqsadlarida qayta taqsimlanadi. Mehnat resurslari ish bilan bandlikning xususiy va vaqtinchalik shakllariga oʻtishlarini rag‘batlantirishga ularga ham ish bilan toʻla band qilingan shaxslarga moʻljallangan ijtimoiy ta’minotning oʻsha turlarini, ta’tillar va boshqa ijtimoiy kafolatlarning miqdorlarini oʻrnatish, kafolatlangan eng kam miqdordagi ish haqi bilan ta’minlashi, har yili beriladigan ta’tillarni oʻz vaqtida berish, ish kuni va ish haftasi davomiyligini qisqartirish orqali erishish mumkin. Mamlakatimizning mehnat resurslari yetishmaydigan mintaqalari (Jizzax, Sirdaryo viloyatlari va Qoraqalpog‘iston Respublikasi)da ishchi kuchlariga talabni kamaytirish hamda ular taklifini koʻpaytirish mehnat bozorini tartibga solishning maqsadga muvofiq usullaridir. Ishchi kuchlariga talabni kamaytirish usuli. Mazkur usulga hududiy hokimiyatlarning u yoki bu mintaqalarda, tarmoqlar yoki kasbhunarlar boʻyicha ishlab chiqaruvchi kuchlarni joylashtirish va yangi ish joylarini vujudga keltirishni sekinlashtirishga oid quyidagi choratadbirlar: ortiqcha ishchi kuchlaridan foydalanganlik uchun qoʻshimcha 34 soliqlarni belgilash; qattiq kredit siyosatini oʻtkazish; korxonaga xodimni ishga olganligi uchun bir martalik toʻlovni joriy etish; ortiqcha ishchi va xizmatchilarni qisqartirishni rag‘batlantirish va hokazolar kiradi. Bundan tashqari, ishchi kuchlariga talabni kamaytirishda mehnat unumdorligini oshirish va tejamkorlikka erishish muhim ahamiyatga egadir. Ishchi kuchlari taklifini koʻpaytirish usuli. Hozirgi shartsharoitlarda mehnat bozoriga ishchi kuchlari taklifini mutlaq koʻpaytirish umuman mumkin emas. Ishchi kuchlari taklifini koʻpaytirishga sanoat va xizmat koʻrsatish tarmoqlari va shaxsiy mehnat faoliyati sohalarining rivoji jiddiy toʻsiq boʻlishi mumkin. Bundan tashqari, hozirgi paytda ishchi kuchi taklifi na kasb, na malaka tuzilishi boʻyicha iqtisodiyot tarmoqlaridagi jonli mehnatga talabning oʻsish sur’atiga javob bermaydi. Shu bois ishchi kuchi taklifining sifat koʻrsatkichlarini oʻzgartirish hamda ularning mehnat bozoridagi raqobatbardoshligini oshirish lozim. Buning uchun esa, bandlikning davlat xizmati tizimidagi va boshqa oʻquv yurtlaridagi xodimlarning malakalarini oshirishni tashkil etish, korxonalarning oʻzidagi maxsus kurslarda kasb-korga oʻrgatishni yaxshilash va ularga soliq toʻlovida imtiyozlar berish mahalliy kadrlar raqobatbardoshligini oshirishning maqsadli maxsus dasturini ishlab chiqish kerak. Ishchi kuchlari taklifini rag‘batlantirish xodimlarni ishga yollash va joylashtirishga yordamlashish usullarini qoʻllash orqali ham amalga oshiriladi. Bu usullar tashkiliy tusda boʻlib, boʻsh ish joylari va ishga joylashish hamda qayta oqitishga muhtoj fuqarolarning soni haqidagi ma’lumotlar bankini tashkil etishni, aholini ishga joylashish imkoniyatlari haqidagi axborotlar bilan ta’minlashni, ishsizlarni roʻyxatga va hisobga olishni, kasbga yoʻnaltirishga oid chora-tadbirlarni ishlab chiqish va oʻtkazish kabi yoʻnalishlarni qamrab oladi. Mehnat resurslarini qayta taqsimlashning ancha samarali usullari orasida turmush darajasini tartibga solishni alohida ajratib koʻrsatish mumkin. Mazkur uslublar hududlarning moliyaviy resurslari hisobidan xodimlarning mehnat va uy-joy shart-sharoitlarini hamda madaniy maishiy xizmat koʻrsatish darajalarini yaxshilash kabi tadbirlarni oʻtkazib, ularni tartibga solish asosida tatbiq etiladi. 35 Barcha hududlar mehat bozorlaridagi munosabatlarni tartibga solishda ishga yollashda erkin va oʻzaro manfaatli raqobat uslubidan foydalanish muhim ijtimoiy-iqtisodiy ahamiyatga ega. Mehnat bozorida ishchi kuchlarini yollashda erkin va samarali raqobat – yollanuvchilar bilan ish beruvchilar oʻrtasida ishchi kuchlariga boʻlgan erkin talab va taklif tamoyillari asosida mehnat-tovarga oʻzaro manfaatli bahoni oʻrnatish. Bunda ishga yollash bozoridagi uning sifat koʻrsatkichlari va raqobatbardoshligi, mahalliy va xorijiy mehnat birjalari tomonidan turli guruhlar va kasblar boʻyicha boʻsh ish joylari, ishchi kuchlarining narxlari haqidagi haqqoniy axborotning berilishi, ish beruvchilarning yollanma ishning muddatlari va xarakteri yuzasidan talablari va shartlari, mehnat shartnomalarini tuzish va bekor qilishning ijobiy hamda salbiy oqibatlari va hokazolar hisobga olinadi. Mehnat bozoridagi erkin raqobatda ishchi kuchlarigina emas, balki shaxsiy yoki jamoaviy mehnat shartnomasi asosida foydali narxda oʻzining “mehnat qobiliyati”ni sotishga muhtoj kadrlar ham qatnashishi mumkin. Bu yerda mehnat resurslari bilan ish beruvchilar oʻrtasidagi munosabatlarning sifat koʻrsatkichlari yuzasidan erkin raqobat vujudga keladi. 3.4. Mehnat bozorini davlat tomonidan tartibga solish yoʻnalishlari Ishchi kuchi bozori ichki regulyatorlarining turli-tumanligi hamda uning samarali amal qilishi ijtimoiy jihatdan ahamiyatga ega ekanligi tufayli mehnat bozorida uni malakali ravishda tartibga solish talab etiladi. Bandlik sohasida tartibga solishning bunday tizimini yaratish O‘zbekistonda oʻtkazilayotgan islohotlarning asosiy ijtimoiy vazifalaridan biridir. Bu borada hozirda ayrim ishlar qilinganligini aytib oʻtish kerak: mehnat bozori va munosabatlarining yangi qonuniy asoslari (bandlik xizmatlari) tuzildi, ishsizlarni roʻyxatga olish yoʻlga qoʻyilmoqda. Bugungi kunda Respublikamizda 200 dan ziyod mehnat birjalari (davlat bandlik xizmatlari) faoliyat koʻrsatmoqda. Ulardan mehnat munosabatlari boʻyicha 2000 dan ortiqroq mutaxassis aholini ish bilan ta’minlash va faol ijtimoiy muhofaza masalalarini hal qilish 36 bilan shug‘ullanmoqda. Bunda koʻpgina rivojlangan mamlakatlar (AQSH Rossiya va h.k.)ning sinalgan tajribasiga ham suyanilmoqda. O‘zbekiston hukumati imkoni boʻlgan, huquqiy jihatdan asoslangan barcha dasturlar yordamida respublikada mehnat bozori siyosatini olib bormoqda. Hozirgi paytda mehnat bozorini davlat tomonidan tartibga solishning toʻrtta asosiy yoʻnalishini ajratib koʻrsatish mumkin. Birinchidan, bu iqtisodiyotning nodavlat sektorida bandlikning oʻsishini rag‘batlantirish va ish joylari sonini koʻpaytirish dasturlari, ikkinchidan, ish kuchini tayyorlash va qayta tayyorlashga yoʻnaltirilgan dasturlar va uchinchidan, ishchi kuchini yollashga koʻmaklashish dasturlari. Ulardan tashqari, toʻrtinchidan, hukumat ishsizlikni ijtimoiy sug‘urta qilish borasida ham dasturlar ishlab chiqishga kirish-moqda, ya’ni ishsizlarga nafaqa berish uchun mablag‘ jamg‘armasi tuzildi. Shu tarzdagi dasturlar doirasida, masalan, AQSHda urushdan keyingi yillarda davlat sektorida (ijtimoiy xizmatlar sohasida – maorif, tibbiy xizmat ko‘rsatish, kommunal xoʻjalik hamda ijtimoiy binolar qurilishi va ta’mirlashtiklash ishlarida) yuz minglab ish joylari yaratilgan edi. 2500 dan koʻproq mahalliy agentliklarga (mehnat birja-lariga) ega boʻlgan AQSH ishga joylashtirish xizmati ishsizlarni roʻyxatga olish bilan shug‘ullanadi. Ular boʻsh ish joylari topishga harakat qilishadi, malakasini aniqlash maqsadida ishga da’vogarlarni test sinovidan oʻtkazishadi va boshqa shunga aloqador vazifalar bilan shug‘ullanishadi. Kadrlarni tayyorlash va qayta tayyorlash masalasiga kelganda esa, AQSHda uning asosiy boʻg‘ini boʻlib oliy va oʻrta maktab, xususiy korporatsiyalarining oʻquv kurslari va markazlari hisoblanadi. Kasbga tayyorlashning davlat tizimi bu yerda ancha zaif rivojlangan. Mantiqan olganda uslubiy jihatdan bu yoʻnalishlar quyidagi tamoyillarga suyanadi (3-rasmga qarang):
3-rasm. Mehnat bozorini tartibga solishning mantiqiy yoʻnalishlari. – davlat bandlik xizmatlari vositasida ish bilan ta’minlanmagan aholini yangi kasblarga tayyorlash, qayta tayyorlash va malakasini oshirish; – mehnat munosabatlarini huquqiy jihatdan uzluksiz tartibga solib borishni yoʻlga qoʻyish; – ishsiz qolganlarni yoʻnaltirilgan ijtimoiy muhofaza qilish. Tadqiqotlar koʻrsatyaptiki, mehnat bozorini samarali tartibga solishning yuqorida sanab oʻtilgan usullari orasida ishchi kuchlariga talabni koʻpaytirish va uning taklifini kamaytirish usuli yetakchi oʻrinni egallaydi. Chunki, respublikamiz hududlarining aksariyat qismi mehnat resurslari bilan ortiqcha ta’minlangan. Bularning hammasi aholining oqilona bandligini shakllantirishga hamda ishsizlikni yoʻl qoʻyiladigan darajagacha kamaytirishga koʻmaklashadi.
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO’YXATI
I.O’zbekiston Respublikasi qonunlari, O’zbekiston Respublikasi Prezidenti farmonlari va qarorlari, hukumat qarorlari 1. O’zbekiston Respublikasi Konstitusiyasi. - T.: O’zbekiston, 2010. 2. O’zbekiston Respublikasining Mehnat kodeksi. - T.: “Iqtisodiyot huquq dunyosi”, 2010. 3. O’zbekiston Respublikasining «Aholini ish bilan ta’minlash to’g’risida»gi qonuniga sharhlar, -T.: “SHarq”, 2000. -375 b. 4. “Aholini ijtimoiy himoya qilish tizimini yanada takomillashtirish va mustahkamlashga oid chora-tadbirlari to’g’risida”gi 2007 yil 5 apreldagi Farmoni. 5. O’zbekiston Respublikasining “Aholini ish bilan ta’minlash to’g’risida”gi Qonuni (yangi tahrir). –T.: Adolat, 1998. 6. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining Qarori “2012-2016 yillarda O’zbekiston Respublikasida xizmat ko’rsatish sohasini rivojlantirish dasturi to’g’risida” O’zbekiston Respublikasi qonun hujjatlari to’plami, 2012 y., 20-son, 215-modda. 7. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 22.01.2009 yildagi 1045-sonli “Inqirozga qarshi dastur va boshqa qo’shimcha choralar to’g’risida”gi Qarori. “Xalq so’zi” gazetasi, 2009 yil 23 yanvar. 8. O’zbekiston Respublikasi Prezidentining 2011 yil 24 avgustdagi “Kichik biznes va xususiy tadbirkorlikni yanada rivojlantirish uchun qulay ishbilarmonlik muhitini shakllantirishga doir qo’shimcha chora-tadbirlar to’g’risida”gi PF-4354- sonli Farmoni. 9. O’zbekiston Respublikasi Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligining tashkiliy tuzilmasini takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risidagi Nizomi.. “Xalq so’zi” gazetasi, 11.01.2010 yil. II. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti asarlari va ma’ruzalari 10. Karimov I.A. “Jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozi, O’zbekiston sharoitida uni bartaraf etishning yo’llari va choralari”. –T.: «O’zbekiston», 2009. – 54 b. 11. Karimov I.A. Mamlakatni modernizasiya qilish va iqtisodiyotimizni barqaror rivojlantirish yo’lida. 16-Tom – T.: “O’zbekiston”, 2008. – 386 b. 12. Mamlakatimizni modernizasiya qilish va kuchli fuqarolik jamiyati barpo etish – ustuvor maqsadimizdir. Prezident Islom Karimovning O’zbekiston Respublikasi Oliy Majlisi Qonunchilik palatasi va Senatining qo’shma majlisidagi ma’ruzasi // Xalq so’zi, 2010 yil 28 yanvar, №19 (4934). 70 13. Karimov I.A. “Barcha reja va dasturlarimiz Vatanimiz taraqqiyotini yuksaltirish, xalqimiz farovonligini oshirishga xizmat qiladi” // Xalq so’zi. – №16(5183), – 22 yanvar 2011 y. 14. I.A.Karimov. Mamlakatimizda demoraktik isloxotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini rivojlantirish konsepsiyasi- T.: O’zbekiston, 2010. 15. I.A.Karimov. Demokratik isloxotlarni yanada chuqurlashtirish va fuqarolik jamiyatini shaklantirish - mamlakatimiz taraqiyotining asosiy mezonidir.– T.: 19.T. O’zbekiston, 2011. 16. O’zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning 2012-yilda mamlakatimizni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari hamda 2013-yilga mo’ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhimustuvor yo’nalishlariga bag’ishlangan Vazirlar Mahkamasining majlisidagi ma’ruzasi // “Xalq so’zi” gazetasi,2013 yil 19 yanvar, №13 (5687). III. Kitoblar va monografiyalar 17. Abdurahmonov Q.X., Mehnat iqtisodiyoti. -T.: “Mehnat” – 2009. -511 b. 18. Abdurahmonov Q.X., V.Imomov. O’zbekistonda mehnat potensialidan samarali foydalanish va uni boshqarish –T.: “Akademiya”, 2008. 19. Abduraxmonov Q.X., Murtazoyev B.Ch. Mehnat bozori (o’quv qo’llanma). – Toshkent: 1999. 20. Volgin N.A. Ekonomika truda: rыnochnыye i sosialnыye aspektы. Uchebno-metodicheskiy kompleks dlya podgotovki magistrov. –M.: Izd-vo RAGS, 2010. – 368 s. 21. Genkin B. M. «Ekonomika i sosiologiya truda»; M.: Norma, 2007. -448s. 22. Kibanov A.Ya. i dr. Motivasiya i stimulirovaniye trudovoy deyatelnosti. uchebnik. M.: INFRA-M, 2009. 23. Kotlyar, A.E. Trudovoy potensial. Naseleniye i trudovыye resursы. Spravochnik./ A.E. Kotlyar.- M.: Nauka.- 2007.- 417 s. 24. SHodmonov SH.SH., G’ofurov U.V. Iqtisodiyot nazariyasi. Darslik. – T: “Iqtisodiyot moliya”, 2009, 529-b. 25.Adamchuk V.V. Ekonomika i sosiologiya truda / V.V. Adamchuk, O.V.Romashov, M.Ye.Sorokina- M: YuNITI, 2001. 26. Keyns Dj. M. Obщaya teoriya zanyatosti, prosenta i deneg. Izbr proizvedeniya. – M.: Ekonomika,1993. 27. Samuelson P. Ekonomika .– M.: NPO Algon, 1992. 28. Erenberg. R.D., Smit R.S. Sovremennaya yekonomika truda. Teoriya
|
