O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI AXBOROT TEXNOLOGIYALARI VA KOMMUNIKATSIYALARINI RIVOJLANTIRISH VAZIRLIGI
MUHAMMAD AL-XORAZMIY NOMIDAGI
TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI
UNIVERSITETI SAMARQAND FILIALI
“Telekommunikatsiya tarmoqlarini boshqarish” fanidan
1-MUSTAQIL ISHI
Mavzu: Telekommunikasiyalarda resurslarni ta’minlash)
Bajardi: Mirzayev Shohzod
Qabul qildi: Kilichov J.R.
KIRISH
Biz bugun axborotlashgan jamiyatlar dunyosida, tobora rivojlanayotgan globallashuv jarayonlari, axborot-kommunikatsiya va internet texnologiyalari (AK1T) hamda intellektual taraqqiyot hal qiluvchi rol o‘ynayotgan bir jamiyatda yashamoqdamiz. Respublikamizda davlat miqyosida ushbu sohalarga alohida ahamiyat berilib kelinmoqda. «Biz uchun 2015-yil va undan keyingi davrda eng ustuvor vazifa — bu ishlab chiqarishni texnik va texnologik modernizatsiya qilish АКТ tizimlarini keng joriy etish hisobidan iqtisodiyotimizning raqobatbardoshligini oshirishdan iboratdir1». «Xalqaro kommunikatsiya tarmoqlariga ulangan zamonaviy yoi-transport va muhandislik infratuzilmasini shakllantirish, shuningdek, milliy axborot-kommunikatsiya tizimlarini rivojlantirish bo‘yicha 0 ‘zbekiston Respublikasi Prezidenti tomonidan puxta o‘ylangan va ishlab chiqilgan strategiyani amalga oshirishni davom ettiramiz. Bugungi sharoitda eng ilg‘or axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini keng joriy etish ustuvor ahamiyat kasb etmoqda. Bu sohada qabul qilingan Milliy dasturga muvofiq, telekommunikatsiya texnologiyalarini, aloqa tizimlari va infratuzilmasini yanada rivojlantirish, informatsion tizimlar komplekslari va «Elektron hukumat» axborot bazasini shakllantirishimiz kerak2». O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017—2021 -yillarda 0 ‘zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo‘nalishlari bo‘yicha Harakatlar strategiyasi dasturining Davlat boshqaruvi tizimini isloh qilish nomli 1.2-bo‘limida davlat hokimiyati va boshqaruv organlari faoliyatining ochiqligini ta’minlash, jismoniy va yuridik shaxslaming huquq, erkinlik va qonuniy manfaatlariga oid axborotni taqdim qilishning 1 I.A .Karim ovning 0 ‘zbekiston Respublikasi prezidentiikka saylovoldi dasturlaridan.//X alq so‘zi. 27.02.2015. 2 O 'zbekiston P rezidenti vazifasini bajaruvchi, R espublika Bosh vaziri Sh.M .M irziyoyevning O liy M ajlis Q onunchilik palatasi va Senatning qo‘shm a m ajlisidagi nutqi. 08.09.2016. 3 zamonaviy shakllarini joriy etish; «Elektron Hukumat» tizimini takomillashtirish, davlat xizmatlari ko‘rsatishning samarasi, sifati va aholi hamda tadbirkorlik subyektlarining foydalanish imkoniyatini oshirish hamda iqtisodiyotni rivojlantirish va liberallashtirishning ustuvor yo‘nalishlari deb nomlangan 3-ustuvor yo‘nalishida iqtisodiyot tarmoqlari uchun samarali raqobatbardosh muhitni shakllantirish hamda mahsulotlar va xizmatlar ko‘rsatish bozorlarida monopoliyani bosqichma-bosqich kamaytirish lozimligi uqtirib o'tilgan. Ushbu o‘quv qollanma 0 ‘zbekiston Respublikasidagi iqtisodiyot yo‘nalishida universitet va institutlarda o‘qitiladigan «Axborot-kommunikatsiya texnologiyalari» faniga bag‘ishlangan bo‘lib, unda kompyuterlashtirish umumiy yo‘nalishi bilan bog‘liq bo‘lgan konseptual masalalar, iqtisodiy masalalami qo‘yish va ularni kompyuter yordamida yechish muammolari, axborotlarni uzatish tarmog‘i xususiyatlari va unda ishlash kabi asosiy masalalar ko‘rib chiqiladi. Talabalar bu kursni tugallagandan so‘ng, moliya-kredit va iqtisodiy sohalardagi dasturiy-texnik vositalar, Windows, Excel, Access, lS.Buxgalteriya, bank ishi, soliq, sug‘urta va g‘aznachilik faoliyatiga oid amaliy dasturlarda ishlash, Internet tizimidan foydalanish hamda iqtisodiy yo‘nalishdagi amaliy masalalami yechish va mavjud hisoblash tarmoqlaridagi dasturlarda ishlay olish ko‘nikmalarini hosil qiladilar. Talabalar ushbu kursdan to‘laqonli saboq olishlari va bu fanni yaxshi o‘zlashtirishlari uchun ular maktab, litsey, kasb-hunar kollejlari o‘quv rejalari doirasida kompyuter haqidagi bilimlarga ega bo‘lishlari lozim. Ya’ni, kompyuteming tashqi qurilmalari, dasturlash asoslari, algoritmlashtirish va algoritmlar tuzish, blok-sxemalar bilan ishlash, biron-bir tilda dastur tuza olish va ushbu dasturlarni kompyuterga kiritish va ularni sozlash, kompyuteming qo'shimcha qurilmalarining ishini tushunish kabi bilimlarni o‘zlashtirib olishlari kerak. Talabalar «Axborot-kommunikatsiya texnologiyalari» fanini o‘rganish jarayonida har bir ma’ruza mavzusi bilan uzviy ravishda bog‘langan va uning amaliy jihatlarini atroflicha tushunishga 4 imkon beradigan amaliy va laboratoriya mashg‘ulotlari bo‘yicha ta’lim oladilar. Ular ushbu mashg‘ulotlar davomida fan bilan bog‘liq dasturiy-texnik vositalarni, amaliy dasturlarni, tizimli dasturiy ta’minot komponentlarini, axborotni uzatish, qabul qilish va qayta ishlash tizimlarini hamda dasturlashtirish usullarini atroflicha o‘rganib puxta o'zlashtiradilar. Talabalar amaliy va laboratoriya mashg‘ulotlari o‘tkazish jarayonida kompyuterda va uning asosiy dasturiy vositalarida ishlash ko‘nikmalariga ega bo‘ladilar. «Axborot-kommunikatsiya texnologiyalari» fanidan olingan bilimlar talabalami oliy o‘quv yurtini tamomlagandan so‘ng, kundalik faoliyatida uchraydigan dolzarb amaliy masalalarni yechishlarida hamda zamonaviy iqtisodiyotga doir muammolarni hal qilishlarida qo‘l keladi. Qoilanmani yaratishda faol ishtirok etgan Toshkent moliya instituti «Axborot-kommunikatsiya texnologiyalari» kafedrasi pedagog xodimlariga mualliflar o‘zlarining chuqur minnatdorchiligini bildiradi. 5 I BOB. AXBOROT VA AXBOROT-KOMMUNIKATSIYA TEXNOLOGIYALARI l.l-§ . Axborot-kommunikatsiya texnologiyalari fanining predmeti va vazifalari Mamlakatimiz mustaqillikka erishgandan so‘ng 1993-yilda ilk bor «Axborotlashtirish to‘g‘risida»gi qonun qabul qilindi va shu asosda barcha sohalarda, shu jumladan oliy ta’limda ham kompyuterlashtirish jarayonlariga keng yo‘l ochildi va imkoniyatlar yaratildi. Hozirgi vaqtda mehnat unumdorligini o‘stirish, mahsulot sifatini yaxshilash, bozorda mavjud bo‘lgan turli xil talablarni qondirish va tezkor e’tiborga olish, ilm-fanning ishlab chiqarish tarmoqlarini, ayniqsa, elektronika, hisoblash texnikasi, telekommunikatsiya vositalarini ishlab chiqarishni rivojlantirish muammolarini keltirib chiqaradi. Shu kabi muammolar yechimining topilishi axborotlashtirish jarayonlarini tezlashtirishga sharoit yaratib, uning ulkan imkoniyatlaridan samarali foydalanishni, bozor munosabatlari iqtisodiyotining o‘ta muhim mezoni bo‘lgan raqobatchilikning ta’sirini kuchaytirishda katta ahamiyatga ega boiadi. Axborotlashtirish zamonaviy dunyo taraqqiyotining eng muhim yo‘nalishlaridan biri hisoblanib, jahon fan-texnikasining iqtisodiy va ijtimoiy taraqqiyot yutuqlarini o‘zida mujassamlashtiradi. «Axborot-kommunikatsiya texnologiyalari» fanining maqsadi —^ talabalarda kompyuter texnika va dasturlarida ishlash, Internet tarmog‘idan yanada samarali foydalanish, iqtisodiy-moliyaviy axborotlarni shakllantirish, saqlash, uzatish va ular bilan jarayonlar olib borish, ya’ni, ishlov berish hamda shular asosida masala qo‘yib uni yechish ko'nikmalarini va iqtisodiy-moliyaviy sohalarda joriy qilingan axborot texnologiyalari to‘g‘risida bilimlar berishdan iborat. V_____________________________________________________ J 6 «Axborot-kommunikatsiya texnologiyalari» fanining predmeti — kompyuter va axborot texnologiyalaridan samarali foydalanish, amaliyotda qo‘llash jarayonlari, moliyaviy sohalarga joriy qilingan axborot texnologiyalari to‘g‘risidagi bilimlar hisoblanadi. ^Axborot texnologiyasi iqtisodiy masalalarni hal qilishda quyidagi 1 asosiy jarayonni o‘z ichiga oladi: 1.Axborotni yig‘ish va ro‘yxatdan o‘tkazish. 2.Uni qayta ishlash, joyiga uzatish. 3.Ma’lumotlarni kodlashtirish. 4. Ma’lumotlarni saqlash va izlash. 5. Iqtisodiy axborotlami qayta ishlash. 6.Axborotni chop etish va axborotdan foydalanish. 7.Qaror qabul qilish va boshqaruv ta’sirini ishlab chiqish. Ma’lumki, iqtisodiy axborot hamma jarayonlaming yuzaga kelishida ishtirok etadi, lekin qator holatlarda ba’zi jarayonlar ishtirok etmaydi. Ularning amalga oshirilishi har xil bo‘ladi. Shu o'rinda ba’zi jarayonlar qaytarilishi mumkin. Jarayon tarkibi, ularning shakllanishi va muhim xususiyati ko‘p jihatdan iqtisodiy obyektga bog‘liq. Axborotning shakllanishidagi asosiy jarayonlaming bajarilish xususiyatlarini ko‘rib chiqamiz: 1. Axborotni yig‘ish va ro‘yxatdan o‘tkazish. Axborotlami yig‘ish va ro‘yxatdan o‘tkazish har xil iqtisodiy obyektlarda har xil kechadi. Bu jarayon boshqarish jarayonlari avtomatlashtirilgan xalq xo‘jaligi obyekti faoliyati aks etgan boshlang‘ich iqtisodiy hisobotni yig‘ish va ro‘yxatdan o‘tkazish, amalga oshiriladigan ishlab chiqarish korxonalari, firmalar va boshqalarda ancha murakkabdir. Shu o‘rinda boshlang‘ich ma’lumotning ishonchli, to‘liq va zamonaviy bo‘lishiga katta e’tibor beriladi. Korxonada axborotni yig‘ish va ro‘yxatdan o‘tkazish har хД xo‘jalik operatsiyalarini bajarish vaqtida sodir bo‘ladi (masalan: tayyor mahsulotlami qabul qilish, materiallami qabul qilish, yuborish va boshqalar). Awal axborot yig‘iladi, keyin mustahkamlanadi. Keltirilgan hisobotlar, misol uchun, ish joylarining o‘zida ishlab chiqarilgan detallar, brak detallaming soni va boshqalar hisoblash natijasida kelib chiqadi. Haqiqatdan axborotni yig‘ish uchun o‘lchash ishlari, hisob-kitob, material obyektlarini taqqoslash, alohida bajaruvchilaming vaqtinchalik va sonli xarakterdagi ishlarmi hisobkitob qilish kabilar amalga oshiriladi. Axborotni yig‘ish uni ro‘yxatdan o‘tkazish bilan birga olib boriladi. Boshlang‘ich hujjatlarga yozish asosan qoida bajariladi, shuning uchun yig‘ish va ro‘yxatdan o‘tkazish jarayonlari hozircha mehnat talab etadigan ishligicha qolmoqda. Korxonani boshqarishning avtomatlashtirilgan sharoitida asosiy e’tibor axborotlami ro‘yxatdan o‘tkazishning texnik asosidan foydalanishga qaratiladi. Axborotlami ro‘yxatdan o‘tkazishning texnik asosi o‘z ichiga quyidagilarni oladi: sonli o‘lchov operatsiyalarini ro‘yxatdan o‘tkazish, kompyuter aloqa kanallari orqali axborotlami yig‘ish, uzatish va boshqalar. Iqtisodiy axborotlami uzatish har xil iqtisodiy obyektlarda turlicha amalga oshiriladi. Avtomatlashtirilgan boshqaruv tizimida axborotni yig‘ish va ro‘yxatdan o‘tkazish ko‘pincha uni qayta ishlashdan ajratilgan holda olib boriladi. Ma’lumki, axborotlami yig‘ish va uzatish ish joylarining o‘zida amalga oshiriladi, uni qayta ishlash esa hisob-kitob markazida olib boriladi. 2. Axborotlami uzatish. Axborotlami uzatish turli usullar bilan amalga oshiriladi, kuryer yordamida, pochta orqali yuborish, transport vositalari bilan yetkazish, uzoq masofalarga aloqa kanallari orqali uzatish va boshqalar. Uzoq masofaga axborotni aloqa kanallari orqali uzatish vaqtni va xarajatni qisqartiradi. Uni amalga oshirish uchun esa turli maxsus texnik vositalar kerak bo‘ladi. Ba’zi axborotlarni yig‘ish va ro‘yxatdan o‘tkazishning texnik vositalari ish joylariga olnatilgan datchiklardan olinayotgan axborotlarni yig‘ib, kompyuterga uzatadi. Boshlang‘ich axborot paydo boigan joyidan uzatilgani kabi natijaviy axborot ham teskari yo‘naIishda uzoq masofaga uzatilishi mumkin. Bu holda natijaviy ma’lumot har xil vositalarda aks etadi. Axborotni uzoq masofaga uzatish usuli doim o‘sib, rivojlanib bormoqda. Bu usul ko‘p qirrali tarmoqlararo tizimda katta ahamiyatga ega. Chunki masofadan uzatish bir boshqaruv bosqichidan ikkinchisiga axborotning o‘tishini tezlashtiradi va ma’lumotlami qayta ishlashga ketadigan umumiy vaqtni tejaydi. 3. Mashinali kodlashtirish. Mashinali kodlashtirish — bumashina tashuvchilariga axborotni kompyuterda qabul qilingan kodlarda yozish jarayonidir. Bunday axborotlarni kodlashtirish berilgan boshlangich hujjatlarni magnit disklarga o‘tkazish yoli bilan amalga oshiriladi, so‘ngra kompyuterga qayta ishlash uchun kiritiladi. 9 4. Iqtisodiy axborotlarni saqlash va yig‘ish. Iqtisodiyaxborotlarni saqlash va yig‘ish — axborotlardan ko‘p marta foydalanish, axborotlarni doimiy qo‘llash, boshlang‘ich ma’lumotlarni qayta ishlashgacha ularni to ‘plash kabi zaruriyatlaridan kelib chiqadi. Axborot, kompyuterlashtirish, hisoblash texnikasi, axborot texnologiyasi, modellash, ma’lumotlar manbayi, dasturlashtirish, shaxsiy kompyuterlar, dastur bilan ta’minlash va boshqa shu kabi ilmiy tushunchalar jamiyatni axborotlashtirishning eng muhim xususiyatlarini ifoda etadi. Axborot — ijtimoiy, tabiiy fanlarning, tafakkur ilmining taraqqiyoti natijasida yuzaga kelgan bilim va ma’lumotlar, kishilaming amaliy faoliyati davomida to‘plagan tajribalari majmuyi, demak inson axborot oqimi ichida yashar ekan, turlituman voqea, hodisalar va jarayonlaming bir-biriga aloqadorligini, o‘zaro munosabati mohiyatini tahlil etish, mushohada va mulohaza qilib ko‘rish, tabiat va jamiyatning rivojlanish qonunlari qanday amal qilayotganligini anglab yetish maqsadida ko‘pdan ko‘p so‘zlarga, dalil va raqamlarga murojaat qiladi. Axborot tufayli nazariyot amaliyot bilan birlashadi. Axborot texnologiyalari boshqarish jarayonlarini aks ettiruvchi axborotlar bilan ishlash jarayonlarini bajaradi. Axborot texnologiyalarini o‘rganish uch qismdan iborat: 1. Axborot texnologiyalarini tashkil qilishning nazariy asoslari o‘rganiladi, bunda asosiy e’tibor axborot tizimini yaratish tamoyillari, rivojlantirish bosqichlari, iqtisodiy axborotning xususiyatlari, tuzilishi va qayta ishlash jarayonlariga qaratilgan. 2. Axborot texnologiyalari vositalari: hisoblash texnikasining tuzilishi, foydalanish usullari, matematik va dasturiy ta’minoti va uning faoliyatini belgilovchi lingvistik erganomik va umumiy ta’minotlarni o‘rganadi. 3. Boshqarish subyekti faoliyatiga taalluqli bo‘lgan iqtisodiy masalalami yechish yo‘llari o‘rganiladi. Axborot texnologiyalari rivojlanishining birinchi bosqichi
Abstract: Hozirda deyarli barcha sohaning elektron nashrlari mavjud. Lekin
hammasini ham foydali deya olmaymiz. Ma’lumot undan foydalanilgandagina
kerakli bo’lishi mumkin. Shunday ekan elektron darsliklar tayyorlashda ham ushbu
jihatga e’tibor qaratish zarur bo’ladi. Ayni paytda yangi axborot tеxnologiyalari
sohasida gipеrmedia tizimlarini qo’llash rivojlanib bormoqda.
Bunday tеxnologiyalar asosida an'anaviy o’quv matnini yanada takomillashtirilgan
o’quv matеriali asosida kеngaytirish va chuqurlashtirish hamda kurslar va
animatsion lavhalardan foydalanish yo’li bilan almashtirish g’oyasi yotadi. Bunda u
yoki bu holda ajratib bеrilgan matn lavhalari orasida o’zaro bog’anish tugunlari
barpo etiladi. Mutaxassislarning ta'rifiga ko’ra, gipеrmatn inson intеllеktining katta
xajmdagi axborotni esda saqlash kobiliyatini va mazkur axborotlar ichidan
kommunikatsiya (muloqot) va tafakkur jarayonlarini assotsiatsiyalash yo’li bilan
qidiruv ishlarini olib borishni imitatsiya (o’zida aks) qiladi. Boshqacha qilib
aytganda, gipеrmatn murakkab darajada tashkil etilgan o’quv matеriallari tizimi
bo’lib, ko’plab statistik va dinamik axborotlarni o’zida mujassamlashtiradi hamda
umumlashgan tarmoq tuzilishiga ega bo’ladi. Bunda axborot lavhalari ahamiyatini
matn, grafik, sxеma, vidеolavha, ijrochi dastur va animatsiya (qarakatli jarayon)lar
o’ynaydi. Matnlar esa, o’z navbatida, yanada kichik matnchalardan tashkil topib,
ular «matryoshka» («qo’g’irchoq ichida qo’g’irchoq») ko’g’irchog’i kabi ko’p
marta ichma-ich joylashishlari mumkin. Bir matndan ikkinchisiga o’tish (chiqarish)
EDning tarkibiga kiruvchi ma'lum munosabat orqali amalga oshiriladi. Matnlar
orasidagi o’zaro bog’lanishlardan tashqari matn va vidеolavhalar, matn va ijrochi
dastur hamda matn va animatsion effеktlar orasida ham bog’lanishlar mavjud
bo’lishi zarur. Bu bog’lanishlar ham ma'lum nisbatlar to’plamida kеltirilgan
nisbatlar ko’rinishida bеrilgan bo’ladi. Biz gilеrmatnlarni graf-daraxt ko’rinishida
tasvirlashimiz mumkin, bunda matnlarning lavhalari, grafik tasvirlar, vidеolavhalar,
ijrochi dasturlar va animatsiyalar doirachalar (graf tugunlari) ko’rinishida, ular
596
asosidagi munosabatlar esa, mos doirachalarni tutashtiruvchi yoylar shaklida
ifodalanadi. Shuni alohida qayd etish lozimki, gipеrmatnlardan foydalanishning
samaradorligi ko’p jixatdan bog’lanishi mumkin bo’lgan axborotlarning uslubiy
nuqtai nazardan maqsadga muvofiqligiga bog’iq bo’ladi. Chunonchi, nisbatlar
to’plami har bir elеmеntga hos bo’lgan aniq vazifalarning muayyanlashtirilishi,
ularning muqobillik darajalari bilan haraktеrlanadi. Matnlar lavhalarida izox talab
etuvchi («kalit») so’zlar, tushunchalar, matnning boshqa parchalari, jumladan,
vidеolavhalar bilan bog’langanligini ko’rsatish maqsadida alohida rang bilan
ajratilgan (yoxud tagiga chizilgan) holda bеrilishi mumkin. Shunday qilib,
gipеrmatn tizimidan foydalanuvchilar graf tugunlari bo’ylab «sayohat»ga chiqib,
uning uchlaridan mos axborot bo’lagini, yoylaridan esa, foydalanish tartibini
aniqlashlari mumkin. Foydalanuvchining axborot lavhalari bo’ylab bunday
«sayohati» navigatsiya dеyiladi. Gipеrmatn tizimi, kitobni varaqlagan kabi yoxud
kitobning mundarijasi bo’yicha (boblar, paragraflar va bеtlarni) iеrarxik kuzatish
singari, matnlarni kеtma-kеt qarab chiqish, shuningdеk, oldindan ma'lum bog’lanish
«yo’llari» bo’yicha ixtiyoriy yo’nalishda navigatsiya qilish imkonlarini bеradi .
Xulosa qilib aytganda, navigatsiya, ma'lumotlar bazasi mazmunini tadqiq
qilish yoki zaruriy axborot bilan aniqlangan tugunlarning biridan ikkinchisiga o’tish
xarakati jarayonini tavsiflaydi. Bunday murakkab shaxobchali tuzilma navigatsiya
bilan bog’liq ayrim muammolarni vujudga kеltirishi tabiiy. Xususan, gipеrmatnli
xujjatni o’qish uchun har bir tugundagi matn yoxud boshqa axborot lavhalarining
mazmunini bilishning o’zi еtarli bo’lmay, yo’ldan adashmagan va chalkashmagan
holda, mazkur xujjat bo’ylab to’g’ri navigatsiya qilish lozim bo’ladi. O’quv
qo’llanma yoki darslik uchun mo’ljallangan elеktron kitoblarni yaratish maqsadida
gipеrmatn tizimlarini qo’llashning aloxida xususiyatlari mavjud. Bular ichida eng
muhimi foydalanuvchi (elеktron kitob o’quvchisi) elеktron qo’llanmada kеltirilgan
asosiy o’quv matеrialining mazmunidan uzoqlashmasligi lozim, ya'ni u faqat
gipеrmatn tizimi bo’ylab navigatsiya qilmogi kеrak. Bu esa, o’z navbatida,
navigatsiya jarayonida matnning asosiy lavha uchun bog’lanishlar sonini, ma'lum
darajada chеgaralashni taqozo qiladi. Uslubyyot nuqtai nazaridan, ma'lum
597
paragrafdan kеyingilariga chiqish, undan oldingi paragraflarga chiqishdan farqli
o’ularoq, alohida bog’lanishlar bilan bеrilgani ma'qul bo’ladi. Bu ED dan birinchi
marta foydalanuvchilar uchun qator qulayliklar yaratadi.
Gipеrmatn xujjatlarini ishlab chiqishda ushbu instrumеntal vositalar: Microsoft
Front-Page (HTML-Hyper Text Markup Language), Alliare Home Site (HTML),
Microsoft Power Point, Microsoft Word va boshqalardan foydalaniladi. Stratеgik
illyustratsion o’quv matеriallarini (turli manzaralar)ni yaratishda rastorli yoki
vеktorli rasmlar bilan ishlovchi dasturlardan foydalanish zarur bo’ladi. Ularga Corel
Draw, Corel Xara, Corel Photo Paint, Adobe Photo Shop, Adobe Illustrator va
boshqalar kiradi. Dinamik illyustratsion o’quv matеriallari roliklarini yaratishda esa,
ularni tuzish uchun maxsus muharrirlar va quyidagi Web-animatorlardan
foydalaniladi: Disreet 3D Studio MAX, Alais Wave Front, Maya, Light Wave, Soft
Image 3d, Adobe Image Ready, Gif Animator, Macromedia Flash, Adobe Premier
va boshqalardan foydalaniladi . Tovush bilan kеchadigan yozuvlar va tovushni taxrir
qilish Sonic Foundry Sound Forge, Wave Lab, Sound Recorder va boshqa dasturlar
yordamida amalga oshiriladi.
Ma'lumotlar bazasidan foydalanish zarurati tug’ilganda, Microsoft Excel kabi
ma'lumotlar bazasi yordamga chaqiriladi. Elеktron darslik yohud o’quv qo’llanma
uchun illyustrativ matеriallarni yaratishda, shuningdеk, skanеrlar, vidеoushlash va
yig’ish platalari, tovush platalari kabi apparatli vositalardan foydalaniladi. Matnli
protsеssorlar va maxsus dasturlar yordamida elеktron darsliklarni yaratishda,
o’quvchida undan qisman foydalana olmaslik bilan bog’liq muammolar tugilishi
ham tabiiy. Gap shundaki, foydalanuvchi darslikni yaratish dasturiga ega bo’lishi
zarur bo’ladi. Shuningdеk, darslikni INTЕRNЕT tarmog’iga joylashtirish bilan
bog’liq muammo ham tug’iladi. HTML gipеrmatn xujjatlaridan foydalanishda
bunday muammolar tug’ilmaydi, chunki HTML-INTERNET tizimining gipеrmatnli
tili hisoblanadi va HTML xujjatlarini o’qish dasturi Microsoft Windows opеratsion
tizimi tarkibiga kiradi. Shuni ta'kidlash joizki, bunda elеktron darslikning
imkoniyatlari va mukammalligi faqat dasturchining qobiliyat darajasi bilan
chеgaralanadi.
598
Ishning maqsadi: Elektron ta’lim resurs yaratish xaqida tushunchalar va
yaratish uchun kerak bo‘ladigan texnik kurilmalar, kompyuterlarda elektron ta’lim
resurs yaratish uchun zaruriy dasturiy taminot bilan tanishish kabi tushunchalarga
ega bo‘lish. Instrumental tizimlardan foydalanib o‘z o‘quv predmeti bo‘yicha
elektron ta’lim resurslarini yaratiщni o‘rganish.
Amaliy tajriba ishini bajarishda zaruriy vositalar va axborot manbalari
ta’minoti:
- Har bir tinglovchi uchun ishchi kompyuter;
- Courselab dasturi
I. ASOSIY NAZARIY QISM
1. Elektron ta’lim resurslari haqida. Insoniyat faoliyatining aksariyat
jabhalarini kompyutersiz tasavvur qilish qiyin. Faoliyatning eng tez o‘zgaruvchan
dinamik turi bo‘lgan ta’lim ham ushbu jaraѐndan chetda qolmadi. Bu holatda
kompyuter bilan muloqotni osonlashtirish, uning e’tiborini tortish, qiziqtirish uchun
ma’lumotingizni boshqalarga qanday qilib eng qulay va samarali tarzda yetkazish
mumkinligi to‘g‘risida savol tug‘iladi.
Multimedia texnologiyalari (multi – ko‘p, media – muhit) – bir vaqtning
o‘zida ma’lumot taqdim etishning bir nechta usullaridan foydalanishga imkon beradi
: matn, tasvir, audio va video.
Multimediali texnologiyaning eng muhim xususiyati interfaollik – axborot
muhiti ishlashida foydalanuvchi ta’sir o‘tkaza olishga qodirligi xisoblanadi.
So‘nggi yillar davomida ko‘plab multimediali dasturiy maxsulotlar yaratildi
va yaratilmoqda: ensiklopediyalar, o‘rgatuvchi dasturlar, kompyuter taqdimotlari va
boshqa.
Multimediali elektron ta’lim resurslarini yaratish muallifning mahorati,
tajribasi va fantaziyasiga bog‘liq.
Multimediali elektron ta’lim resurslarini yaratishning usullarini shartli
ravishda ikki qismga ajratish mumkin.
- Dasturlash tillaridan foydalangan holda (ko‘p mehnat talab
qilinadi)
599
- Instrumental tizimlardan foydalanish.
2. Courselab dasturi imkoniyatlari. Elektron o‘quv kurslari
taxrirlagichi CourseLab imkoniyatlari.
Boshlang‘ich shartlar
CourseLab - bu kuchli va shu bilan birga foydalanuvchiga oddiy bo‘lgan,
internet tarmog‘ida masofaviy ta’lim ta’lim tizimida, kompakt disk ѐki boshqa
tashuvchilarda foydalanishga mo‘ljallangan interaktiv o‘quv materiallari (elektron
kurslar) ni yaratish vositasidir.
CourseLabning imkoniyatlari:
WYSIWYG – prinsipi asosida o‘quv materiallarini yaratish va taxrirlash,
―’’Nima ko‘rsangiz natija shunday bo‘ladi'';
O‘quv materiali muallifidan ingliz ѐki qanakadir bir dasturlash tilini bilish
talab qilinmaydi;
Ob’ektli ѐndoshish – amalda har qanday murakkab bo‘lgan o‘quv
materiallarini bolalar kubiklaridek oson tuzishga imkon yaratadi;
Ssenariylardan foydalanish murakkab ko‘p ob’ektli o‘zaro bog‘likliklarni
ancha soddalashtirish imkonini beradi;
Mexanizm o‘z ichiga test tuzishni ham oladi;
Foydalanuvchi tomonidan yaratilgan ochiq kodli interfeys va shablonlar
kutubxonasini oson kengaytirishga imkon beradi;
Kursga Macromedia® Flash®, Shockwave®, Java®, turli xil formatdagi
videolardan iborat bo‘lgan har qanday Rich-mediani kiritish imkoniyatining borligi;
Tovushni baravar birga olib borilishini kiritish va sinxronizatsiyalash oddiy
mexanizmining mavjudligi;
Microsoft® PowerPoint® formatidagi taqdimotli o‘quv materialini import
qilish imkoniyati;
Xarakatlarni tavsiflashning oddiy tili;
Tahrirlagich tajribali foydalanuvchining to‘g‘ridan to‘g‘ri JavaScript ning
qo‘shimcha imkoniyatlaridan foydalanishni taqdim qiladi;
600
Elektron o‘quv kursini namoyish qilishda JavaScript ning mavjudligini talab
qilmaydi.
Websoft CourseLab masofaviy ta’limda qanday o‘rin egallaydi?
Elektron o‘quv kursi boshidan ohirigacha Websoft CourseLab tahrirlagichida ishlab
chiqilishi mumkin. Tayѐr o‘quv kursi kursning tuzilmasi haqidagi ma’lumotlar
saqlanadigan mahsus fayllar yaratish ѐrdamida masofaviy ta’lim tizimida import
qilinishi mumkin.
Yangi loyihani yaratish fayl menyusi ѐrdamida ѐki bosh sahifadan yangi loyiha
oynasini ochish orqali amalga oshiriladi. Fayl menyusi orqali Fayl – >Sozdat –
>Kurs
Yangi loyiha oynasida loyiha nomi, shablonlarini tanlash va qaerga
saqlanishini ko‘rsatish kerak.
Biz kerakli oynalarga ma’lumotlarni kiritamiz va Dalee tugmasini bosamiz.
Natijada oyna hosil bo‘ladi.
Bu oynada ma’qul topilgan shablon olinadi Dalee tugmasini bosamiz va
oyna ochiladi. Ochilgan oynada loyihaning xususiyatlari ko‘rsatiladi, Gotovo
tugmasini bosamiz.
Avvalo biz yarataѐtgandasturimizning ―''master'' ini tayѐrlaymiz.
Ssenariy asosida tayѐrlangan ob’ektlarni va dastur qismi ko‘rsatilgan oynaga
kiritamiz va shu faylda saqlanadi. O‘quv materiali kiritiladi va taxrirlanadi. Ayrim
dialog va interaktiv mashqlarni bajarish uchun maxsus algoritm tuziladi.
Courselab tizimida tayѐrlangan kursni MOODLE tizimiga o‘rnatish mumkin
(CDO formatida).
Kurs formatini berish Dasturiy ta’minotni yaratishda qo‘llanilgan tizimda
quyidagi imkoniyatlar jamlangan: o‘quv materiallarini yaratish va taxrirlash, nima
ko‘rinsa, natijada shunga ega bo‘ladi; O‘quv materiali muallifidan bir dasturlash tili
talab qilinmaydi; ob’ektli ѐndoshish – amalda har qanday murakkab bo‘lgan o‘quv
materiallarini bolalar kubikidek oson tuzishga imkon yaratadi;
Courselab instrumental tizimi asosida o‘quv-metodik majmualarni yaratish qulay
va maqsadga muvofiqdir. Ta’lim jaraѐnini individuallashtirish va differensiyalash,
601
talabaning o‘quv faoliyatini o‘zi nazorat qilishini to‘g‘ri yo‘naltirish, kompyuterning
xisoblash imkoniyatlaridan foydalanish tufayli o‘quv vaqtini tejash, o‘quv
materiallarini vizuallashtirish, hodisa va jaraѐnlarni modellashtirish, ularni
imitatsiya qilishi, turli pedagogik vaziyatlarda optimal qaror qabul qilish malakasini
shakllantirish kabi imkoniyatlarni beradi.
Tahrirlash oynasi. «Yangi kurs» masturi tugallanishi bilan tahrirlash oynasi
quyidagicha ko‘rinishga ega bo‘ladi.
Tahrirlash oynasi Tahrirlash oynasi har biri muayyan topshiriqni bajarish uchun
xizmat qiladigan panellarga bo‘lingan.
«Kurs» paneli
Tahrirlash oynasining chap tomonida «Kurs» paneli joylashgan. «Kurs»
panelida o‘quv kursining mundarijasi ko‘rsatiladi. O‘quv kursi masofaviy ta’lim
tizimida ochilganda huddi shu mundarija ko‘rinadi.
Mundarija kurs nomi, bo‘limlar va modullar nomlaridan tuzilgan bo‘ladi.
«Kurs» panelidagi kontekstli menyudan modul hosil qilish masturini ishga tushirish,
yangi bo‘lim hosil qilish, mundarija elementlarini nomlash va ochish mumkin.
4. Courselab dasturida elektron ta’lim resurslarini yaratish
Yangi o‘quv kursi hosil qilish.
CourseLab dasturi ishga tushiriladi. «Sozdat novыx kurs» («yangi kurs
yaratish») murojaati tanlanadi
Masterning keyingi oynasi:
Kurs nomi beriladi,
Kurs papkasi nomi beriladi,
Papka hosil bo‘lish joyi tanlanadi va «Dalee» («keyingi» ) tugmasi bosiladi.
Masterning keyingi sahifasi :
Birinchi modul nomi kiritiladi,
uning uchun bezak shablon kiritiladi va «Dalee» tugmasi bosiladi.
Kurs nomi, kurs papkasi nomi beriladi, papka hosil bo‘lish joyi tanlanadi.
Amalda kurs bitta modul bilan yaratiladi. Birinchi modul nomi kiritiladi, uning
602
uchun bezak shablon tanlanadi. Hosil qilingan kursga qancha zarur bo‘lsa shuncha
modul qo‘shish mumkin.
Kurs hosil qilindi. «Novыy kurs» masteri ishini tugallash uchun «Zakrыt»
tugmasi bosiladi.
Modulni tahrirlash
Modulni tahrirlash o‘z ichiga quyidagilarni oladi:
Zastavkani tahrirlash
Slayd-masterini tahrirlash
Slaydlarni tahrirlash
Dastlabki ko‘rish
Slaydlar qo‘shish
Zastavkani tahrirlash
Zastavkani tahrirlash rejimiga o‘tish uchun menyudan Vid -> Zastavka
buyrug‘idan, ѐki slaydlar panelidan tezkor o‘tish tugmasidan . Agar lozim bo‘lsa
zastavkada rasmlarni almashtirish, logotiplar qo‘yish, modul nomi qo‘yish, modulni
ko‘rsatishni oldindan habar beradigan ko‘rsatmalar qo‘yish va h.k. mumkin. Zarur
bo‘lganda modulni ishga tushirish tugmalarini tashqi ko‘rinishini o‘zgartirish
mumkin.
Slaydlar masterini tahrirlash
Slaydlar masterini tahrirlash rejimiga o‘tish uchun menyudan Vid - > Master
buyrug‘i, ѐki slaydlar panelida tezkor o‘tish tugmasidan foydalaniladi. Agar lozim
bo‘lsa, slaydlar masterida rasmni o‘zgartirish, logotiplar qo‘yish, modul nomini
kiritish va h.k. lar mumkin.
Slaydlarni tahrirlash Oddiy slaydni tahrirlash rejimiga o‘tish uchun
menyudan Vid -> Obыchniy buyrug‘idan, ѐki slaydlar panelidan tezkor o‘tish
603
tugmasidan foydalaniladi. Slaydni tahrirlash jaraѐnida quyidagilarni o‘zgartirish
mumkin:
Slayd nomi
Slayd masteriga bog‘lab qo‘yish
Slayd tarkibi
Keyingi slaydga o‘tish
Slayd nomi
Slayd nomida (sarlovha) bu slayd atalgan mavzu aks ettiriladi. Slayd nomi
slaydning har bir kadrida namoѐn bo‘ladi. Bundan tashqari, bu nom modul
mundarijasida qatnashadi, hattoki bu nom slaydning o‘zida ko‘rinmasa ham.
Slayd tarkibi
Kadrga rasmlar, matn va ob’ektlar kiritish mumkin, buning uchun menyudan
Vstavka -> Risunok, Vstavka -> Nadpis va Vstavka -> Ob’ekt> ѐki instrumentlar
panelidan mos tugmani bosish kerak. Murakkab ob’ektlar shuningdek bevosita
kutubxona ob’ektlaridan tanlangan ob’ektga sichqoncha tugmasini ikki marta bosish
bilan ѐki ishchi doiraga olib o‘tkazish usuli bilan qo‘yilishi mumkin. Ob’ektlar
Ob’ekt – CourseLab dasturida bazaviy element. Xilma xil ob’ektlardan foydalanish
va ular o‘rtasida aloqani shakllantirish bilan har qanday murakkablikdagi o‘quv
modulini qurish mumkin. Kadrlarga joylashtiriladigan ob’ektlar qanday shaklda
bo‘lmasin o‘lchamini o‘zgartirish mumkin bo‘lgan sohada joylashadi. CourseLab
o‘quv modulini qurish uchun ikkita asosiy tipdan foydalaniladi: ichki va murakkab.
Ichki ob’ektlar - bu baxzaviy ob’ektlar bo‘lib, ko‘pincha CourseLab dasturini o‘zini
ham qurishda foydalaniladi. Aslida, faqatgina bu ob’ektlardan foydalangan holda
mukammal o‘quv modulini yaratish mumkin. Ular qatoriga quyidagilar kiradi:
Matn va jadval;
Rasmlar ;
Madomiki, bu ob’ektlar ko‘p ishlatiladi, bunday ob’ektlarni qo‘yish
mexanizmi soddalashtirilgan – ularni tahrirlagich menyusidagi mos buyruqlar orqali
604
qo‘yish mumkin, ularni qo‘yish tugmalari esa instrumentlar paneliga qo‘yilgan.
Murakkab ob’ektlar – CourseLab ga ochiq ob’ektli interfeys orqali yuklanadigan,
ob’ektlar kutubxonasidagi qolgan barcha ob’ektlar. Dasturiy ta’minot ishini
namoyish qilishda shuningdek maxsus kursor ob’ektidan foydalanish mumkin.
Tashqi elementlar;
savollar;
Qalqib chiqadigan oynalar;
Izohli lavhalar;
dizayn elementlar;
zastavkalar;
media – ob’ektlar;
navigatsiya;
personajlar;
ro‘yhatlar;
testlar;
simulyatsiya;
Forma elementlari.
Savollar
Bir tanlovli savollar;
Ko‘p tanlovli savollar;
Variantlar tartiblashtiriladigan savollar;
Son kiritiladigan savollar;
Matn kiritiladigan savollar;
Juftli moslangan savollar.
Bir tanlovli savol (multiple choice) ta’lim oluvchiga javob sifatida bir nechta
taklif qilingan variantlardan birini faqat birini tanlashga imkon beradi. Elektron
605
o‘quv-metodik majmua resurslarini yaratish uchun bugungi kunda ko‘plab
instrumental dasturlar mavjud.
1. Taqdimotlarni yaratish texnologiyalari.
Power point daturi
Mutimediali taqdimot – bugungi kunda axborot taqdim etishning yagona va eng
zamonaviy shakli hisoblanadi. Bu matnli ma'lumotlar, rasmlar, slayd-shou, diktor
jo‘rligidagi ovoz bilan boyitilgan, videoparcha va animatsiya, uch o‘lchamli grafika
tarzidagi dasturiy ta'minot bo‘lishi mumkin. Taqdimotning ma'lumot taqdim
etishning boshqa shakllaridan asosiy farqi ularning mazmunan boyitilganligi va
interfaolligidir, ya'ni belgilangan shaklda o‘zgarishga moyilligi va foydalanuvchi
faoliyatiga munosabatini bildirishidir. Bundan tashqari, taqdimot Sizning saytingiz
kaliti ham bo‘lishi mumkin. Ya'ni Internetga chiqish imkoniyati mavjud bo‘lgan
paytda sichqonchani bir martagina bosish orqali taqdimotni ko‘rib, kompaniya
saytidan eng yangi ma'lumotni olish mumkin. Multimediali texnologiyaning eng
muhim xususiyati interfaolik – axborot muhiti ishlashida foydalanuvchiga ta'sir
o‘tkaza olishga qodirligi hisoblanadi. So‘nggi yillar davomida ko‘plab multimediali
dasturiy mahsulotlar yaratildi va yaratilmoqda: ensiklopediyalar, o‘rgatuvchi
dasturlar, kompyuter taqdimotlari va boshqalar. Kompyuter taqdimotlari
(Kompyuter vositasida tayyorlangan taqdimotlar) Ma'ruza, doklad yoki boshqa
chiqishlarda odatda ko‘rgazmali namoyish etish vositasi sifatida plakatlar,
qo‘llanma, laboratoriya tajribalaridan foydalaniladi. Bu maqsadda diaproyektorlar,
kodoskoplar, grafik tasvirlarni ekranda namoyish etuvchi slaydlardan foydalaniladi.
Kompyuter va multimediali proyektorning paydo bo‘lishi ma'ro’zachi nutqini ovoz,
video va animatsiya jo‘rligida sifatli tashkil etishning barcha zaruriy jihatlarini
o‘zida mujassam qilgan ko‘rgazmali materiallarni taqdimot sifatida tayyorlash va
namoyish etishga imkon berdi. Taqdimot nima uchun samarali So‘nggi o‘n yillik
dunyoda kompyuter revolyutsiyasi davri bo‘ldi. Kompyuterlar asosli ravishda
hayotimizga kirib keldi. Insoniyat faoliyatining aksariyat jabhalarini kompyutersiz
tasavvur qilish qiyin. Faoliyatning eng tez o‘zgaruvchan dinamik turi bo‘lgan biznes
ham ushbu jarayondan chetda qolmadi. Bu holatda kompyuter bilan muloqotni
osonlashtirish, uning e'tiborini tortish, qiziqtirish uchun ma'lumotingizni
boshqalarga qanday qilib eng qulay va samarali tarzda yetkazish mumkinligi
to‘g‘risida savol tug‘iladi. Ma'lumki, inson ma'lumotning ko‘p qismini ko‘rish
(~80%) va eshitish (~15%) organlari orqali qabul qiladi (bu avvaldan aniqlangan va
kino hamda televideniyeda undan samarali foydalaniladi). Multimediali
texnologiyalar ushbu muhim sezgi organlarining bir vaqtda ishlashiga yordam
606
beradi. Dinamik vizual ketma-ketlik (slayd-shou, animatsiya, video)ni ovozli tarzda
namoyish etish orqali insonlarning e'tiborini ko‘proq jalb qilamiz. Shundan kelib
chiqib, multimediali texnologiyalar axborotni maksimal samarali tarzda taqdim
etishga imkon beradi. Videodan farqli ravishda multimediali texnologiyalar
axborotlarni boshqarishga imkon beradi, ya'ni interfaol bo‘lishi mumkin.
Multimediali taqdimot ma'lumotni to‘g‘ridan to‘g‘ri qabul qilishni ta'minlaydi.
Foydalanuvchi taqdim etilayotgan barcha ma'lumotlarni ko‘radi va o‘zini qiziqtirgan
qismlaridan foydalana oladi. Ma'lumotni qabul qilish katta mehnat va vaqt talab
qilmaydi. Ma'lumot taqdim etishning boshqa shakllaridan farqli ravishda
multimediali taqdimot bir necha o‘n minglab sahifa matn, minglab rasm va tasvirlar,
bir necha soatga cho‘ziladigan audio va video yozuvlar, animatsiya va uch o‘lchamli
grafikalarni o‘z ichiga olgan bo‘lishiga qaramay, ko‘paytirish xarajatlarining
kamligini va saqlash muddatining o’zoqligini ta'minlaydi.
Foydali Maslahat:
Taqdimotni ishlab chiqishda, slayddagi materialning asosiy va qo'shimcha
qismlarga bo'linishini hisobga olish kerak. matn yoki ob'ekt, rang, maxsus effektlar,
ekranda ko'rinishi tartibi hajmini: Bosh slayd namoyish ajratilgan bo'lishi kerak, u
ma'no asosiy yuk ko'tarib ketayotgan edi. Qo'shimcha materiallar slide asosiy
g'oyasini ta'kidlash uchun mo'ljallangan. Slaydning "o'qilishi" kabi bir daqiqaga
alohida e'tibor bering. Turli xil narsalar uchun turli shrift o'lchamlari tavsiya etiladi.
Diagrammadagi oqi 20-24, matn, to'plamlar va unvonlari, jadvaldagi ma'lumotlar -
- 18-22 yaxshi nomi slayd samolardan shrift hajmini 22-28, kichik shrift va
ma'lumotlar belgilaridan yozish uchun. Sarlavha, kalit so'zlarni ta'kidlash uchun
qalin yoki ifodalangan shriftdan foydalaning. Ikkilamchi axborot va sharhlarni
tayyorlash uchun - kursiv. - bir slayd olti so'zlar - olti chiziqlar ketma-ket: moddiy
o'quvchilar idrok yaxshilash uchun "olti tamoyiliga" haqida unutmang. Barcha
taqdimot slaydlarida bitta sarlavhaning harfini kiriting. Taqdimotni xonaning har
qanday masofasidan yaxshi o'qishi uchun matn ochiq shriftda yaxshiroq yoziladi.
Ular Arial, Bookman Old Style, Calibri, Tahoma, Times New Roman, Verdana
shriftlari bo'lishi mumkin. Slayda juda ko'p matnli materialni olmang. Shu sababli,
tinglovchilarning his-tuyg'usi diqqatni jamlashni buzadi.
POWERPOINT DASTURI
Kundalik hayotimizda biz ko’pchilik hodisalar bilan tanishamiz bular inson ongida
turlicha aks etishi bilan farqlanadi. Butun borliq atrofimizni o’rab turgan olamning
ongimizdagi aksi bu axborot sanaladi. Inson hamisha ko’rganlarini eslab qolishga
va yoddan chiqarmaslikka harakat qiladi. Buning uchun esa u turli hil yo’llarni
o’ylab topdi va rivojlantirdi. Hozirgi electron hisoblash texnikalari rivojlangan
davirda buning yo’li juda osonlashib qolga. Electron qurilmalar va shu maqsadga
yo’naltirilgan vositalar bunda kata yordam beradi. Aynan shunday maqsaddagi
607
ishlar uchun ham Microsoft Office kompaniyasi Power Point dadasturini ishlab
chiqargan. Bu dastur yuqorida aytib o’tganimizdek turli hil grafik ko’rinishdagi
axborotlar bilan, video multimediya fayillari bilan ishlash imkoniyatini beradi.
Aynan shu dastur orqali biz ofis dasturlarining boshqalarida uchramaydigan
imkoniyatlarga ega bo’lamiz. Power Point dadasturi rasm va multimediya fayllari
bilan ishlash imkoniyatidan tashqari ularni namoyish etishda ham katta
imkoniyatlarga ega. Power Point 2013 dadasturini ishga tushirish uchun huddi
boshqa ofis dasturlari singari Windows 8 muhitida ham «Пуск» menyusidan
foydalaniladi. Bundan tashqari ish stolining bo’sh joyida sichqoncha o’ng tugmasi
bir marta bosiladi. Hosil bo’lgan menyudan «Создат» bo’limi tanlanadi.
Natijada Power Point 2013ning sarlovha eskisini tanlash oynasi hosil bo’ladi. U
boshqa oldingi ofis dasturlaridan farqli ravishda quydagicha ko’rinishda bo’ladi.
Hosil bo’lgan oynaning chap tomoniga e’tibor bering bu yerda dastlab yuqorida
dastur nomi va foydalanuvchi joriy holatgacha foydalangan hujjatlar ro’yhati
joylashadi. Oynaning asosiy qismida esa Power Point dasturining foydalanuvchiga
takil etayotgan hujjat yaratiladigan dizaynlar eskizlari namoyon bo’lgan. Bulardan
foydalanuvchi o’ziga maqul bo’lgan dizaynni tanlaydi va natijada Power Point
dasturining quydagi ishchi sohasi namoyon bo’ladi.
608
Endi asosiy oynadagi elementlar bilan tanishamiz. Oynaning eng yuqori qismida
dasturning nomi, joriy oyna raqami va oynani tartibga solib turish elemantlari
joylashadi. Asosiy menyu bu 9ta funksiyadan iborat menyulardan iborat.
Asosiy manyuning yordamida foydalanuvchi menyu yordamida bajariladigan
barcha funksiyalarni amalga oshirish mumkin. Ishch oynasi asosan ikki qisimdan
iborat bo’ladi. Oynaning chap tomoni bu ishlanayotgan taqdimot strukturalarining
nomayon bo’lishini ko’rish mumkin. O’ng tomonida esa yaratilayotgan
taqdimotning joriy slaydi joylashadi. Taqdimot sozlamalarini foydalanuvchi o’ziga
moslash uchun turli imkoniyatlarga ega buning uchun foydalanuvchi buyruqlar
bo’limidan bo’limi tanlanadi. Hosil bo’lgan menyudan
Endi esa dasturning asosiy imkoniyati bo’lmish taqdimot yaratish bilan tanishsak.
Taqdimot yaratishning asosida albatta slaydlardan foydalaniladi. Ular tekst, grafik,
ovozli va videa malumot ko’rinishida bo;lishi mumkin. Yangi taqdimot yaratish
uchun quydagi amallar
609
Menyuda dasturning kerakli eskisi tanlanadi va natijada uning maketini tanlash
mulaqot ynasi ochiladi. Bu oynaning chetlaridagi o’tkazish tugmalari yordamida
keying yoki oldingi maketlarni ko’rish imkoniyati bor. Maketnng pastki qismi
strelkalari esa maket holatini tanlaydi va o’zgartiradi. Misol uchun yuqoridagi
maketning bir nechta shakli ham mavjud. Maketning rasimli ko’rinishlari ham
mavjud bo’lib ular foydalanuvchi hoxishiga ko’ra almashtirilishi mumkin.
Natijada ishchi sohada tanlangan maket hosil bo’ladi. Foydalanuvchi bu buyruqni
klaviaturadan “Ctrl+N” kombinatsiyasi orqali ham hosil qilishi mumkin. Slaydlar
bilan turli amallarni bajarish mumkin. Yaratilayotgan taqdimot strukturalarini
o’zgartirish unga yangi slayd qo’shish va mavjud slaydlarni olib tahlash
imkoniyatlari ham mavjud. Bu amallarni quydagicha bajaramiz. Taqdimot
strukturasini o’zgartirish uchun uning joylashuv o’rniga sichqoncha k’rsatgichi olib
boriladi va chap tugmasi bir marta bosilib turgan holda struktura ichidagi
o’zgartirishimiz kerak bo’lgan joyga olib boriladi, kerakli joyga olib kelgach
tugmacha qo’yib yuboriladi, natijada ushbu slayd o’rni tanlangan joyga almashib
joylashadi. Strukturalar qatoriga yangi slayd qo’shish va mavjudlarini olib tashlash
quydagi tartibda amalga oshiriladi. Slayd qo’shish- sichqoncha kursori aynan slayd
|
