O‘zbekiston respublikasi oliy va o‘rta ìaxsus ta’LIÌ vazirligi

136
davomi
Ko‘rsatkichlar
Ayollar
Erkaklar
maksimal ish
Leykotsitlar konsentratsiyasi (ming/mm
3
):
tinchlik holati
maksimal ish
Gemoglobinning konsentratsiyasi (g%):
tinchlik holati
maksimal ish
Gematokrit (%):
tinchlik holati
maksimal ish
Arterial qonda O
2
miqdori (ml/100 ml):
tinchlik holati
maksimal ish
Son venasidagi qonda O
2
miqdori (ml/100 ml):
tinchlik holati
maksimal ish
O‘ng yurak oldida aralash venoz qondagi O
2
miqdori (ml/100 ml):
tinchlik holati
maksimal ish
Tizimli AVF-O
2
(ml/100 ml):
tinchlik holati
maksimal ish
5,0
7,0
15,0
14,0
15,4
42,0
45,0
16,8
17,7
9,0
3,0
12,0
6,2
4,8
11,5
5,9
7,0
15,0
16,0
17,6
47,0
50,0
19,0
20,0
9,0
3,0
14,0
6,0
5,0
14,0
Balog‘atga yetgunga qadar, qiz bolalar va o‘g‘il bolalar qonidagi
gemoglobinning konsentratsiyasi deyarli bir xil. Ayollarda, bu ko‘r-
satkich, erkaklarnikiga nisbatan o‘rtacha 10—15% pastroq. Shuning
uchun, ayollarda qonning kislorod sig‘imi va mos ravishda, O
2
ni
arterial qondagi miqdori kam. Maksimal aerob ish paytida, ishlayot-
gan mushaklardan oqib chiqadigan arterial qonda O
2
miqdori, xuddi
aralash venoz qondagi kabi, ayollar va erkaklarda taxminan bir xil.
Shunday qilib, ayollarda maksimal tizimli AVF-O
2
, erkaklarnikiga
nisbatan kamroq, bu, oxir-oqibatda, qonda gemoglobin konsentrat-
siyasining ancha pastligi bilan bog‘liq.
Erkaklar bilan taqqoslaganda, ayollarda sirkulatsiya qiladigan
qonnig hajmi hamda yurakning umumiy hajmi kichik bo‘ladi:
o‘rtacha, mos ravishda, 600 va 800 ml atrofida, tana vazniga nisbatan
9 va 12 ml/kg. Bu shuni ko‘rsatadiki, ayollarda yurak bo‘shliqlarining
(me’dachalarining) kattaligi, erkaklarnikiga nisbatan kichik bo‘ladi.

137
Buning barchasi, ayollarda erkaklarga nisbatan, maksimal sistolik hajm
ham kam bo‘lishiga olib keladi. U, mashq qilmagan ayollarda o‘rtacha
90 ml ni, mashq qilmagan erkaklarda 120 ml ni tashkil qiladi.
Mashq qilmagan ayollarda maksimal YUQCH, mashq qilmagan
erkaklarga nisbatan ancha katta bo‘ladi: mos ravishda 205 va
200 zarba/min. Lekin u, kamaygan sistolik hajmni kompensatsiya
qilmaydi, shuning uchun, mashq qilmagan ayollarda yurakdan
qonning maksimal chiqishi mashq qilmagan erkaklarga nisbatan
ancha past bo‘ladi: o‘rtacha, 18 va 24 
l
/min. Shunday qilib, ayollar-
da kamaytirilgan hajmda yurakdan qonning maksimal haydalishi,
erkaklarnikiga nisbatan kamaygan sistolik hajm bilan limitlangan bo‘ladi.
Bir necha hafta va oylar davomida chidamlilikni tizimli mashq
qilish, MKI ning juda katta o‘sishini vujudga keltirishi mumkin
(ilgari mashq qilmagan ayollarda 25—30% gacha). Shu bilan birga,
MKI ning nisbiy o‘sishi bilan, uning dastlabki darajasi o‘rtasida
qaytar o‘zaro bo‘glanish kuzatiladi: dastlabki MKI qanchalik past
bo‘lsa, trenirovka jarayonida, u, shunchalik ko‘p ortadi. Ushbu
ma’lumotlarga qaraganda, maksimal aerob imkoniyatlarni mashq
qilishlik ayollar va erkaklarda, umuman olganda bir xil, erkaklarga
nisbatan ayollarda mashq qilish samaralarining individual variativligi
kattaroq bo‘lsa ham absolut o‘sishlar kam.
Submaksimal aerob ishchanlik
. Bir xildagi maksimal bo‘lmagan
aerob yuklamani (bir xil tezlikda O
2
ning qabuli) erkaklar va ayollar
tomonidan bajarilishi paytida, ayollarda fiziologik siljish kattaroq,
chunki ayol organizmiga nisbiy fiziologik yuklama ko‘proq (MKI %
ko‘proq) tushadi. Lekin, yurak-qon tomir tizimini, hattoki bir xildagi
nisbiy yuklamani (teng foizli MKI da) bajarishga moslashishi, ayollar
va erkaklarda bir xil emas.
Erkaklarga nisbatan ayollar qonida gemoglobin miqdori kam bo‘lgan-
ligi tufayli, bir xildagi absolut va nisbiy aerob yuklamalarni bajarish
paytida, ularda AVF-O
2
ham kam. Shundan kelib chiqqan holda,
ayollarning yuragi, xuddi erkaklarnikidagidek miqdordagi kislorodni
tashish uchun, ko‘p miqdorda qon haydashi shart. Aerob sharoitda qabul
qilinadigan O
2
ning har bir litriga, yurakdan qon chiqishining hajmi
ayollarda, erkaklarga nisbatan o‘rtacha 10—15% katta bo‘ladi.
Ayollarda, kamaygan sistolik hajm tufayli, yurakdan qon haydali-
shining ortishi, erkaklarga nisbatan ko‘proq darajada YUQCH ning
o‘sishi hisobiga sodir bo‘ladi. Hattoki, bir xil nisbiy aerob yuklama
paytida, ayollarning YUQCH, erkaklarga nisbatan o‘rtacha 10 zarba/min
ga ko‘proq bo‘ladi. Bir xildagi absolut aerob yuklamani bajarish
paytida, YUQCH dagi farq 20—40 zarba/min ni tashkil qiladi. Bir
xildagi submaksimal aerob ishni bajarish paytida, xuddi erkaklardagi

138
kabi, mashq qilgan ayollarning YUQCH, mashq qilmaganlarga
nisbatan pastroq bo‘ladi.
Ayollar va erkaklarda, bir xildagi ishning energetik qiymatini
taqqoslash paytida, bir necha omillarni ayniqsa, bir xil mashqlarni
bajarish texnikasidagi farqlar tufayli, bir xil bo‘lishi mumkin
bo‘lmagan ishning mexanik samaradorligini hisobga olish kerak.
Chidamlilikni mashq qilishdan keyingi fiziologik o‘zgarishlar
.
Yuqoridagilardan kelib chiqqan holda, ayollarda chidamlilikni mashq
qilish vujudga kelgan fiziologik o‘zgarishlar, umuman olganda,
erkaklarnikiga o‘xshash bo‘ladi. «Barqaror holat»da bir xildagi (stan-
dart) maksimal bo‘lmagan aerob ishni bajarish paytida, ko‘rsatkich-
larni chidamlilikni mashq qilishgacha va undan keyingi ma’lum
davrida taqqoslash quyidagilarni ko‘rsatadi.
1. Kislorod iste’moli tezligi o‘zgarmaydi (ayrim paytlarda kichik
pasayish an’anasi bilan). 2. O‘pka ventilatsiyasi kamayadi. 3. Yurak-
dan qon haydash o‘zgarmaydi. 4. YUQCH pasayadi. 5. Sistolik hajm
ortadi. 6. AVF-O
2
o‘zgarmaydi yoki yengil pasayadi. 7. Qonda
laktatning konsentratsiyasi kamayadi.
Mashq qilgandan keyingi maksimal ko‘rsatkichlar (maksimal aerob
ish paytida ro‘yxatga olinadigan), mashq qilishdan avvalgilaridan farq
qiladi: 1. MKI ortadi. 2. Maksimal o‘pka ventilatsiyasi ortadi.
3. Yurakdan qon chiqishi maksimal ortadi. 4. Maksimal YUQCH
birmuncha pasayadi. 5. Maksimal sistolik hajm ortadi. 6. Maksimal
AVF-O
2
ortadi. 7. Qonda laktatning maksimal konsentratsiyasi ortadi.
Bu ko‘rsatkichlarning barchasi, aerob oksidlanishning ortishidan
dalolat beradi. Uning asosida — ayollar organizmining kislorod tashish
imkoniyatlarini va energiya mahsulotlarini ishlab chiqishning oksid-
lanish jarayonlarida kislorodni utilizatsiya qiluvchi skelet mushakla-
rining aerob imkoniyatlarining kuchayishi yotadi. Kamroq darajada
bo‘lsa ham, xuddi erkaklarnikidagi kabi, chidamlilikni mashq qilish
natijasida, ayollarda: mushak mitoxondriyalarining soni va hajmi
ortadi; aerob (oksidlanish) metabolizmining spetsifik fermentlarining
miqdori va faolligi ortadi; mushaklardagi asosiy energetik substrat-
larning (glikogen va triglitserid) miqdori oshadi; mushaklarning
uglevodlarni va ayniqsa, yog‘larni oksidlash xususiyati yaxshilanadi.
6.4. Hayz ko‘rish sikli va jismoniy ishchanlik
Jinsiy balog‘atga yetish paytida, sog‘lom ayolning tuxumdoni va
bachadonida, uni homiladorlikka tayyorlaydigan murakkab o‘zga-
rishlar sodir bo‘ladi. Ushbu, muhim biologik ahamiyatga ega, davriy
qaytariladigan o‘zgarishlar — hayz ko‘rish (hayz sikli) deb
nomlanadi.

139
Hayz ko‘rish reproduktiv tizimning barcha bo‘g‘inlarida siklik
o‘zgarishlar bilan tavsiflanadi. Demak, 
hayz ko‘rish sikli
deganda,
jinsiy balog‘atga yetish davrida ayollarning butun orgaizmida sodir
bo‘ladigan davriy, har oylik o‘zgarishlar tushuniladi. Ushbu 
siklning
davomiyligi
deb, bitta hayz ko‘rishning birinchi kunidan, to ikkinchi
hayz ko‘rishning birinchi kuniga qadar bo‘lgan davrga aytiladi.
Birinchi hayz ko‘rish (menarxe) o‘rtacha 13 yoshda (11—15
yoshda) boshlanadi. Undan keyin birinchi 2—3 yil ichida, hayz
ko‘rish sikli davriy bo‘lmaydi, kuchli va og‘ir kechadi. Vaqt o‘tishi
bilan ushbu buzilish o‘tib ketadi. Normal hayz ko‘rish siklining
tavsiflari 6.2-jadvalda keltirilgan.
6.2-jadval
Normal hayz ko‘rish siklining tavsiflari 
(V. I. Dubrovskiy, 2005)
Hayz ko‘rishning davomiyligi va
qon yo‘qotish
O‘rtacha
qiymatlar
Yol qo‘yilishi mumkin
bo‘lgan tebranishlar
Hayz ko‘rish siklining davomiyligi
Hayz ko‘rishning davomiyligi
Qon yo‘qotish
26—28 kun
3—5 kun
30—50 ml
21—35 kun
2—7 kun
20—80 ml
Hayz ko‘rish sikli davomida qon aylanishida, termoregulatsiyada
va moddalar almashinuvida to‘lqinsimon o‘zgarishlar (6.1-rasm)
sodir bo‘ladi. Ushbu o‘zgarishlar asab tizimi funksiyalarining
fiziologik tebranishlari bilan bog‘liq.
6.1-rasm
. 
Ayollar organizmidagi muhim hayotiy jarayonlar kuchayishining
egri chizig‘i (AB) («hayz ko‘rish to‘lqini») 
(V. I. Dubrovskiy)
.

140
Ayollarda turli tizimlarning fiziologik holati va jismoniy ishchan-
lik, umuman olganda, hayz ko‘rish siklining fazalari bilan bog‘langan
bo‘ladi. Shu bilan birga, jismoniy yuklamalar ham uning o‘tishiga ta’sir
ko‘rsatishi mumkin. Juda katta individual variatsiyalar paytida, hayz
ko‘rish sikli davomida fiziologik o‘zgarishlarning xarakteri va jadalligida
eng tipiklarini, ko‘pincha qaytariladiganlarini ajratish mumkin. Shuning
uchun, muhim funksiyalarning to‘lqinsimon ozgarishlarni mashq qilish
hamda musobaqalarda ishtirok etish paytida hisobga olish zarur.
Hayz ko‘rish siklining o‘rtasidayoq, qonda eritrotsitlar, gemoglo-
bin, leykotsit va trombotsitlarning konsentratsiyasi hamda oqsillar
kamaya boshlaydi, bu, tanada tuzlar va suvning ushlanib qolishi bilan
chaqirilgan birmuncha gemodulatsiya (qon plazmasi hajmining ortishi)
bilan bog‘liq. Sportchi ayollarda hayz ko‘rishning bevosita
boshlanishidan oldin qonda eritrotsitlar va gemoglobinning miqdori
ortadi. Hayz ko‘rish kunlarida eritrotsitlar va gemoglobinning yo‘qo-
tilishi sodir bo‘ladi va bu, qonning kislorod sig‘imining pasayishiga
olib keladi, chunki uning darajasi qon yo‘qotish hajmiga bog‘liq. Ushbu
fazada, trombotsitlar sonining kamayishi va fibrinolitik tizim faolligining
pasayishi oqibati sifatidagi qonning quyilishi darajasi kamayadi. Qon
yo‘qotishlar, eritropoezning keyinchalik kuchayishi uchun, kuchli
fiziologik qo‘zg‘atuvchi bo‘lib xizmat qiladi. Hayz ko‘rish siklining
taxminan o‘rtalarida, qonning kislorodli sig‘imi maksimumga yetadi.
Hayz ko‘rish fazasidan oldin va hayz ko‘rish fazasida asosiy
almashinuv va tana harorati pasaygan bo‘ladi. Hayz ko‘rish fazasida,
siklning boshqa fazalariga nisbatan, mushak ishi paytida ter ajralishi
ertaroq boshlanadi. Bunday samara, ter ajralishiga tormozlovchi
ta’sir ko‘rsatadigan esterogenlar (ayollar jinsiy gormoni) miqdorining
pasayishi bilan bog‘liq bo‘lsa kerak. Shuning uchun, hayz ko‘rish
vaqtida, mushak ishchanligi tashqi muhitning yuqori haroratiga juda
sezuvchan bo‘lishi mumkin.
Hayz ko‘rish sikli davomida, anaerob energetik tizimlar sig‘imla-
rining ko‘rsatkichi sifatidagi MKI yoki O
2
qarzida hech qanday
sezilarli o‘zgarishlar sodir bo‘lmaydi. Bitta aerob yuklamaning o‘ziga
pulsli reaksiya birmuncha o‘zgarishi mumkin. Hattoki, pulsli
reaksiyaning yoki kislorod iste’moli tezligining o‘zgarishlari bo‘lma-
ganda ham, hayz ko‘rish sikli davridagi jismoniy yuklama, subyektiv
ravishda ancha og‘ir jarayon sifatida qabul qilinadi. Shuning uchun,
hayz ko‘rish siklini jismoniy ishchanlikka ta’siri, ko‘pincha ayollar-
ning ruxiy holatiga bog‘liq.
Maksimal ixtiyoriy mushak kuchi, hayz ko‘rish sikli boshlanishidan
bir necha kun oldin ko‘pincha pasayadi va hayz ko‘rishning barcha
kunlarida shundayligicha qoladi. Odatda, hayz ko‘rish sikli sport

141
ishchanligiga sezilarli darajada ta’sir qilmaydi. Lekin, katta individual
variatsiyalar mavjud. Sport turi ma’lum ahamiyatga ega. Hayz ko‘rish
sikli sprinterlarning ishchanligiga kamroq ta’sir ko‘rsatsa, chidamlilikni
mashq qilayotgan sportchi ayollarning ishchanligiga eng katta ta’sir
ko‘rsatadi. Hayz ko‘rish davrida voleybolchi, basketbolchi,
gimnastikachi ayollarning ishchanlik qobiliyati, odatda, normadagidan
past, lekin, chidamlilikni mashq qilishga ixtisoslashgan sportchi
ayollarda nisbatan yuqori. Jadal sport trenirovkalari va musobaqalarda
ishtirok etish, hayz ko‘rish siklining boshlanish muddatlariga va uning
o‘tish xarakteriga birmuncha ta’sir ko‘rsatishi mumkin.
Hayz ko‘rish siklining gigiyenasi
. Odatda hayz ko‘rishning
davomiyligi 3—7 kunni tashkil qiladi. Hayz ko‘rish tabiiy hodisa,
lekin bu davrda organizmda kuzatiladigan o‘zgarishlar, gigiyenaning
ayrim qoidalariga rioya qilishni talab qiladi. Birinchidan, toliqishni,
sovuqqotishni, isib ketishni, katta jismoniy yuklamalarning oldini
olish kerak. Hayz ko‘rishdan oldin va hayz ko‘rish paytida, tos a’zo-
lariga qon kelishini kuchayishining oldini olish maqsadida achchiq
narsa iste’mol qilish, spirtli ichimliklar ichish, saunaga (hammomga)
kirish mumkin emas, chunki bu a’zolarga qonning ko‘p kelishi qon
yo‘qotishni kuchaytiradi. Hayz ko‘rish paytida, shilliq pardaning
funksional qatlamini ajralishi sodir bo‘ladi, bachadonda «yallig‘-
langan yuza» hosil bo‘ladi va mikroblarning kirishiga, kasallik kelib
chiqirishiga sabab bo‘lishi mumkin. Bu davrda, iliq dush qabul qilish
maqsadga muvofiq. Hayz ko‘rish paytida mashq qilishni to‘xtatish
yoki jismoniy yuklamalarni kam pasaytirish masalalarini, alohida
har bir holatda tibbiyot xodimi hal qiladi!
Nazorat uchun savollar
1. Yugurish masofalarida va suzishda ayollarning rekord natijalari
erkaklarga nisbatan qancha farq qiladi?
2. Ayollar va erkaklarda funksional ko‘rsatkichlarni taqqoslash paytida
nimalarni hisobga olish zarur?
3. Ayollarning kuch imkoniyatlari qanday?
4. Ayollarning tezlik-kuch imkoniyatlari qanday?
5. Ayollarning anaerob imkoniyatlari qanday?
6. Ayollarning aerob ishchanlik qobiliyati (chidamliligi) ni tushuntirib
bering.
7. Ayollarning kislorod tashish tizimining maksimal imkoniyatlari qanday?
8. Ayollarning submaksimal aerob ishchanligi qanday?
9. Ayollarda chidamlilikni mashq qilish natijasidagi fiziologik o‘zgarish-
larni ta’riflang.
10. Hayz ko‘rish sikli va jismoniy ishchanlik qanday o‘zgaradi?

142
VII BOB. MAKTAB YOSHIDAGI BOLALAR SPORT
MASHQLARINING FIZIOLOGIK XUSUSIYATLARI
Inson tug‘ilgandan, umrining oxiriga qadar (ontogenez) uzluksiz
rivojlana boradi (individual rivojlanish). Organizm hayoti davomida,
qonuniyatga asoslangan bir qator morfologik, biokimyoviy va funk-
sional (fiziologik) o‘zgarishlarga uchraydi.
7.1. Individual rivojlanish va yoshga oid davrlar
Individual rivojlanish
. Ontogenez, nasliy omillarning ta’siri bilan
belgilanadi va ota-onalar genining o‘zaro ta’siri natijasida aniqlanadi.
Individual rivojlanishning genetik dasturi tashqi muhitning ma’lum
bir sharoitlarida amalga oshiriladi. Ontogenezning turli davrlarida
genetik axborotning va tashqi muhitning ta’siri bir xil bo‘lmaydi.
Masalan, hayotning birinchi yillarida tashqi muhitning ta’siri,
keyingi yillardagiga nisbatan o‘ta kuchli bo‘ladi.
Rivojlanayotgan organizm a’zolari va tizimlarining shakllanishi
geteroxron (bir vaqtda emas) sodir bo‘ladi: ularning bir xillari
ertaroq, boshqalari esa — kechroq rivojlanadi. Masalan, morfologik
jihatdan bosh miya va orqa miya ilk bolalik davrida jadal o‘sadi va
10—12 yoshga kelib, yakuniy kattaliklarga yetadi. Jinsiy a’zolarning
shakllanishi esa, 10—12 yoshga qadar nisbatan sust, 12—14 yoshga
kelib esa — tez rivojlanadi.
Insonning individual rivojlanishi davrida ikkita o‘zaro bog‘liq
jarayon uzluksiz mukammallashadi: assimilatsiya (o‘zlashtirish,
yaratish) va dissimilatsiya (buzish, parchalash). Rivojlanishning turli
bosqichlarida ushbu jarayonlarning o‘rtasidagi nisbat o‘zgaradi.
Organizmning o‘sishi va shakllanishi davrida assimilatsiya kuchli
bo‘ladi. Oqsillarning kuchli sintezi kuzatiladi, katta yoshdagilarda
nisbatan yuqori energiya sarflanadi.
Individual rivojlanishining turli bosqichlarida, funksiyalarni ney-
rogumoral boshqarish xususiyati o‘zgaradi. Masalan, ilk bosqichlarda
yurak-qon tomir tizimini simpatik boshqarish mexanizmi ustun
bo‘lib, u, nisbiy tinchlik sharoitida ancha katta YUQCH namoyon

143
qiladi. Yosh kattalashgan sari asabning ta’siri kuchayadi, bu, xusu-
san, yurak qisqarishlari ritmining susayishida ko‘rinadi.
Odamning rivojlanishiga harakatlar, jismoniy mashqlar katta
ta’sir ko‘rsatadi. Harakatning yetishmasligi, harakat faolligining
cheklanishlari (gipokineziya) organizmning shakllanishiga salbiy
ta’sir ko‘rsatadi. Organizm turli tizimlarining faoliyati, ayniqsa
bolalik davrida to‘g‘ridan to‘g‘ri skelet mushaklarining faolligiga
bog‘liq. Harakat faolligi moddalar va energiya almashinuvining,
organizm funksiyalari va tizimlarining mukammallashuviga va uning
ishchanligiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi.
Mehnatga tayyorlashda harakat faolligining roli juda katta. Kishi
yangi harakatlarni o‘zlashtirish orqali, mehnat va sport faoliyatida
zarur bo‘lgan mushaklar ishini, murakkab harakatlarni boshqarishni
o‘rganadi.
Harakat faolligi, tashqi muhitdan sensor tizimlar orqali kelib tu-
shadigan axborotlarni o‘zlashtirishga yordam beradi. Ushbu axborot,
nafaqat jismoniy va aqliy ishchanlikni oshirish uchun, balki insonni
shaxs sifatida shakllanishi uchun ham ahamiyatga ega.
Yoshga oid davrlar
. Maktabgacha va maktab yoshi quyidagi yosh
davrlariga bo‘linadi: 1) chaqaloqlik davri — 1 yoshgacha; 2) ilk
bolalik davri — 1 yoshdan to 3 yoshgacha; 3) maktabgacha yoki
birinchi bolalik davri — 4 yoshdan to 6—7 yoshgacha; 4) kichik
maktab yoshi yoki ikkinchi bolalik davri — 6—7 yoshdan to 12
yoshgacha (o‘g‘il bolalar 12 yoshgacha, qiz bolalar 11 yoshgacha);
5) o‘rta maktab yoshi yoki o‘spirinlik davri — 12 dan to 15
yoshgacha (o‘g‘il bolalar 12—15 yoshgacha, qiz bolalar 11—15
yoshgacha); 6) katta maktab yoshdagi davr — 16 dan to 18
yoshgacha.
Individual rivojlanishni ancha aniq baholash uchun, kalendar
(pasportdagi) yosh bilan birga, biologik yoshni ham hisobga olish
tavsiya qilinadi. Bu, har bir organizm uchun, faqat unga xos
rivojlanish xususiyati bilan bog‘liq. Aynan shuning uchun, biologik
rivojlanishning alohida yosh davrlarini muddati, har doim ham
kalendar yosh bilan to‘g‘ri kelmaydi. Inson biologik yoshi majmuaviy
ko‘rsatkichlar bo‘yicha baholanadi: jismoniy rivojlanish (bo‘yi, vazni
va h.k), skeletining suyaklanish muddatlari («suyakli yosh», jinsiy
balog‘atga yetish darajasi va b.
Haqiqiy yoshni aniq tavsiflashni yanada murakkablashtiradigan
omil bo‘lib, akseleratsiya jarayoni hisoblanadi. Ushbu jarayon
quyidagi asosiy xususiyatlari bilan tavsiflanadi: jismoniy rivojlanish
jarayonining tezligi; ancha erta jinsiy balog‘atga yetishi; gavda
kattaliklarining ortishi.

144
Akselerat, ya’ni tez rivojlanadigan bolalar bilan birgalikda, sust
rivojlanadigan retardant bolalar ham bor, ular jismoniy va jinsiy
rivojlanishida orqada qoladi. Shuning uchun, ko‘pincha, bitta
kalendar yosh, biologik jihatdan har xil bolalar kontingentini
birlashtiradi.
Jismoniy tarbiya va sport jarayonlarida, shug‘ullanuvchilarning
nafaqat kalendar yoshini, balki biologik yoshini ham, ularning in-
dividual rivojlanishi xususiyatlarini ham hisobga olish zarur.
7.2. Harakatlarning rivojlanishi va harakat (jismoniy)
sifatlarining shakllanishi
Organizmning rivojlanishida harakatlarning roli juda katta, ular
insonning ko‘pchilik funksiyalarini shakllanishiga yordam beradi.
Evolutsiya jarayonida yuzaga kelgan motor va vegetativ funksiya-
larning o‘zaro aloqasi, motor-visseral reflekslarning mexanizmi
bo‘yicha ontogenez davomida moddalar va energiya almashinuvini
ta’minlaydi.
Harakat apparati.
Bolalarning rivojlanishi jarayonida skeletning
suyaklanishi, ya’ni tog‘ay to‘qimalarini suyakka aylanishi sodir bo‘-
ladi, bu, uning turli qismlarida turli vaqtda sodir bo‘ladi. Rivojla-
nish suyaklarning uzunligiga va eniga o‘sishi, ularning kimyoviy
tarkibining o‘zgarishi (kalsiy, fosfor va magniy tuzlarining miqdori
ortadi), mustahkamligining oshishi bilan tavsiflanadi. Suyaklarning
ichida qon yaratuvchi a’zo joylashgan. Yosh kattalashgan sari qon
hosil qilish jarayoni sodir bo‘ladi.
Suyak to‘qimasining rivojlanishi ko‘p darajada mushak to‘qima-
sining o‘sishiga bog‘liq. Bolalarning mushaklari kattalarnikidan
ancha farq qiladi. Yosh kattalashgan sari mushaklarning massasi
ortadi. Lekin, bu jarayon bir tekis o‘tmaydi: birinchi 15 yil davomida
9% ga, keyingi 2—3 yil davomida esa — 12% ga ortadi. Har bir
mushak yoki mushaklar guruhi ham, bir tekis rivojlanmaydi. Oyoq
mushaklari eng katta sur’at bilan o‘sadi, eng kichkina sur'at bilan
qo‘llarning mushaklari o‘sadi. Bukuvchi mushaklarning o‘sish sur’ati
rostlovchi mushaklarning rivojlanishidan tez bo‘ladi. O‘z funksiyasini
ilgariroq boshlaydigan mushaklarning vazni, ayniqsa tez ortadi va
ancha ko‘proq yuklangan hisoblanadi.
Asosiy harakatlarning tavsifi.
Bola hayotining birinchi kunlarida,
yangi harakatlarning shakllanishi sodir bo‘ladi. Bunda, harakat
tizimini boshqa sensor tizimlar (ko‘rish, eshitish, vestibular va h.k.)
bilan o‘zaro ta’siri katta ahamiyatga ega.

145
Yurish
. Murakkab harakat ko‘nikmasi bo‘lgan yurishni o‘rganish,
hayotning ikkinchi yili davomida sodir bo‘ladi. Yosh kattalashgan
sari yurish stabillashadi: qadamning uzunligi kattalashadi, yurish
paytidagi gavdaning harakatlanish sur’ati va tebranishlari kamayadi.
Yugurish
. Bola ikki yoshga to‘lgandan keyin unda yugurishning
elementlari paydo bo‘la boshlaydi. Yugurish harakatining ko‘nikmasi,
uchish fazasining kattalashuvi va tayanchning davomiyligining
kamayishi tufayli mukammallashadi. Bolaning uch yoshidan to 10
yoshigacha, uchish fazasi ikki martadan ortiq kattalashadi. Qadam-
ning uzunligini va yugurish sur’atining o‘zgarishlari, yosh kattalash-
gan sari yugurish tezligini belgilaydi — maksimal tezlik ortadi. Bir
vaqtning o‘zida, qisqa masofalarga yugurish yakunida tezlikning
pasayishi kuzatiladi. Yugurishning maksimal tezligi 10—11 yoshli
bolalarda 5,37 m/s, 14—15 yoshli bolalarda 6,07 m/s, 17—18 yoshli
bolalarda 8,08 m/s bo‘ladi.
Yugurishning yuqori tezligini ushlab turish 7—8 yoshli bolalarda,
o‘spirinlar va o‘spirinlarnikiga qaraganda kamroq rivojlangan. Sport
trenirovkasi yugurishning maksimal tezligini ortishiga va masofada
katta tezlikni ushlab turish qobiliyatiga ko‘maklashadi.
Sakrashlar
. Sakrash, harakatlarning ancha kuchli va chaqqon
bo‘lishini talab qiladigan murakkab harakat ko‘nikmasi sifatida,
hayotning faqat uchinchi yilida shakllanadi. Yosh kattalashgan sari,
mushaklar muvofiqlashuvining ortishi, mushak kuchini va
chaqqonlikning rivojlanishi tufayli sakrashdagi natijalar o‘sadi. Bu
o‘sish, bir vaqtda sodir bo‘lmaydi. Sakrash natijalarining eng katta
o‘sishi o‘g‘il bolalarda 13 yoshgacha, qiz bolalarda 12—13 yoshgacha
kuzatiladi. Keyingi yillarda (17—18 yoshgacha), u susayadi.
Joyida turib yuqoriga sakrashning yoshga oid tahlili shuni
ko‘rsatadiki, 8 yoshdan 10 yoshgacha natijalarning yillik o‘sishi
o‘rtacha 2 sm ni tashkil qiladi. Eng katta o‘sish — 4,3 sm 10
yoshdan 13 yoshgacha aniqlangan. Sport trenirovkasi, sakrashlarda
natijalarning ortishiga ko‘maklashadi. O‘spirin sportchilarda, eng
jadal o‘sish 13—14 yoshdan, to 15—16 yoshgacha aniqlangan.
Keyingi yosh davrlarida (17—18 yoshda) o‘sish sur’atlari susayadi.
Harakat turlarining rivojlanishi.
Harakat turlarining (kuchni,
chaqqonlikni, chidamlilikni, epchillikni, egiluvchanlikni) rivojlanishi
bilan harakat ko‘nikmalarining shakllanishi o‘rtasida o‘zaro yaqin
aloqa mavjud. Yangi harakatlarni o‘zlashtirish harakat sifatlarini
mukammallashtirish bilan birga o‘tadi. Har xil harakatlar, kishining
harakat apparatiga tanlab ta’sir qiladi va shuning uchun, alohida
mushaklar va mushaklar guruhini turli darajada rivojlantiradi.
Ontogenezda harakat sifatlarining shakllanishi notekis va getero-
xron sodir bo‘ladi va organizmning bir qator tizimlarining rivojla-
10 — 
Sh. I. Allamuratov

146
nishiga bog‘liq. Masalan, chidamlilikni chakllantirish, ko‘proq dara-
jada qon tashish, nafas va yurak-qon tomir tizimlarining o‘zaro
yo‘lga qo‘yilgan faoliyati bilan, mushak kuchining rivojlanishi esa,
suyak va mushak to‘qimalarining o‘sishi bilan, mushak ishini
boshqarish qobiliyatini shakllantirish bilan yaqindan bog‘liq. Har
bir yosh uchun, harakat sifatlarining ma’lum bir darajasi xosdir.
Kuch, chaqqonlik va chidamlilikda eng katta natijalar har xil
muddatlarda erishiladi.
Tizimli mashq qilish harakat sifatlarining rivojlanishini tezlash-
tiradi, lekin ularning o‘sishi, turli yoshga oid davrlarda bir xil emas.
Kuch
. Mushak kuchining maksimal unumdorligini, izometrik
kuchlanish paytida ilk bor 4—5 yoshda o‘lchash mumkin. Qo‘l
kaftini bukuvchi va rostlovchi mushaklarning maksimal ixtiyoriy
kuchi (MIK) o‘rtacha, mos ravishda, 5,22 va 4,61 kg ni, sonniki —
6,0 va 7,9 kg, tananiki — 8,17 va 14,65 kg ni tashkil qiladi.
Yosh kattalashgan sari, alohida mushaklar kuchining notekis
rivojlanishi sodir bo‘ladi. Sonning bukuvchi mushaklarida, 12—16
yoshda MIK ning o‘sishi, boldir va tovonning rostlovchi mushakla-
rinikiga qaraganda yuqoriroq bo‘ladi (7.1-jadval).
7.1-jadval
Yoshga bog‘liq ravishda mushakning maksimal ixtiyoriy kuchi (kg)
(Ya. M. Kots)
Yoshi
Sonning
rostlovchilari
Boldirning
rostlovchilari
Tovonning
rostlovchilari
12
13
14
15
16
62
74
85
96
106
24
31
37
41
44
39
49
55
59
68
Har bir yosh davrida, turli mushaklar MIK ning nisbati (to-
pografiyasi) o‘zgaradi, o‘ziga xos mushak ko‘rinishi shakllanadi.
Mushaklarning MIK ortishi 8 dan to 10 yoshgacha, nisbatan bir
tekis sodir bo‘ladi. Uning o‘sish sur’ati 11 yoshga kelib ortadi.
MIK ning eng jadal o‘sishi 13—14 dan, to 16—17 yoshgacha davrda
aniqlangan. Uning o‘sish sur’ati keyingi yillarda (18—20 yoshgacha)
susayadi. Ancha yirik mushaklarda MIK birmuncha davomliroq
o‘sadi. Katta odamlar uchun xarakterli bo‘lgan mushaklar kuchi
topografiyasining shakllanishi 16—17 yoshga kelib yakunlanadi.

147
Akseleratsiya tufayli, hozirgi vaqtda, alohida mushak guruhlari
kuchining ancha erta rivojlanishi an’anasi kuzatilmoqda.
Absolut MIK ning o‘sishi bilan birga, nisbiy MIK ham ortadi (tana
massasining 1 kg ga). Nisbiy kuch rivojlanishining eng yuqori sur’ati
6—7 dan, to 9—11 yoshgacha, ayrim mushaklar (tanani rostlovchilar,
tovonni bukuvchilar) uchun esa — 13—14 yoshgacha sodir bo‘ladi.
Chaqqonlik
. Sport mashqlarini bajarish paytida, qoidaga binoan,
chaqqonlikning majmuaviy namoyon bo‘lishi aniqlangan. Masalan,
sprinter yugurishidagi natija startdagi harakat reaksiyasining vaqtiga,
yakka harakatlarning tezligiga va qadamning chastotasiga (sur’atiga)
bog‘liq.
Alohida harakat reaksiyasining vaqtini, ilk bor 2—3 yoshda —
0,50—0,90 s aniqlash mumkin. Lekin, 2—3 yoshdayoq, u, 0,30—
0,40 s gacha pasayadi, 13—14 yoshga kelib esa, kattalarning
ko‘rsatkichlariga (0,11—0,25 s) yaqinlashadi. Yosh kattalashgan sari,
harakat reaksiyasining o‘zgarishi notekis sodir bo‘ladi. Uning vaqti
9—11 yoshgacha tez kamayadi, keyingi yillarda esa, ayniqsa 12—
14 yoshda sust kamayadi.
Mashq qilish harakat reaksiyasi tezligining yaxshilanishiga yordam
beradi. Tizimli mashq qilish ta’siri ostida reaksiya vaqtining eng ko‘p
susayayishi, 9—12 yoshdagi bolalarda aniqlangan. Ushbu yoshda
mashq qilayotgan bolalarning, mashq qilmaydigan bolalardan
ustunligi, ayniqsa katta. Agar, bu vaqtda chaqqonlik rivojlantirilmasa,
yuzaga kelgan orqada qolishni keyingi yillarda yo‘qotish qiyin bo‘ladi.
Organizmning rivojlanishi jarayonida yakka harakatlarning tezligi
ortadi. U, 13—14 yoshga kelib kattalarning ko‘rsatkichlariga yaqin-
lashadi, uning pasayishi 16—17 yoshda, 20—30 yoshga kelib esa,
birmuncha ortishi kuzatiladi. Yosh sportchilarda yakka harakat-
larning tezligi yaxshiroq rivojlangan. 13—14 yoshga kelib, mashq
qilmaydigan bolalarnikiga nisbatan ularning aniq ustunligi kuzatiladi
va u, keyingi yosh davrlarida saqlanadi. Yakka harakatlar tezligining
eng katta samarasi 9—13 yoshda aniqlangan.
Tezlikning muhim komponenti — harakatlarning chastotasi
(sur’ati) hisoblanadi. Tirsak bo‘g‘imidagi harakatlarning maksimal
chastotasi (10 s davomida), 4 yoshdan to 17 yoshgacha 3,3—3,7
marta ortadi. Veloergometrda pedallarni aylantirishning maksimal
chastotasi 11—12 yoshdagi bolalarda o‘rtacha 20 ni tashkil qiladi,
keyinchalik ortadi va 18—20 yoshga kelib 33 ga teng bo‘ladi.
Kuch va chaqqonlikning rivojlanishidagi o‘zaro aloqa tezlik-kuch
mashqlarida yetarlicha to‘liq namoyon bo‘ladi, masalan, balandlikka
va uzunlikka sakrashlarda. Sakrashlardagi natijalarning eng katta
o‘sishi 12 yoshdan 13 yoshga qadar kuzatiladi (7.2-jadval).

148
7.2-jadval
Yoshga bog‘liq holda o‘g‘il bolalarda tezlik-kuch mashq
natijalari (sm) 
(Ya. M. Kots)
Yoshi
Yuqoriga sakrash (ikkala
oyoq bilan depsingan
holda)
Uzunlikka
sakrash
Uchtalik sakrash
(joyida turib)
12
13
14
15
16
35
38
40
42
44
171
185
194
201
211
517
560
591
615
636
Shunday qilib, tezlik-kuch mashqlarining ma’lumotlari bo‘yicha
ham, turli yosh davrlarida notekis o‘sish kuzatiladi.
Chidamlilik
. Chidamlilikning yoshga oid o‘zgarishlari, mushaklar
turli guruhlarining, masalan, qo‘l kaftlarining, bilak sohasining,
sonning bukuvchi statik kuchlanishlari to‘la o‘rganilgan. Turli mu-
shak guruhlari kuchlanishlarining davomiyligi bir xil emas va bir
vaqtda ortmaydi. 8 yoshdan to 11 yoshgacha tanani rostlovchi mu-
shaklar eng katta chidamliligi bilan tavsiflanadi, 11—14 yoshda boldir
mushaklarining chidamliligi ancha oshadi, 13—14 yoshda esa — bilak
sohasi va tananing bukuvchi va rostlovchi mushaklarining statik
chidamliligi birmuncha kamayadi.
Organizm rivojlangan sari, gimnastik gavda asosiy holatining ushlab
turish vaqti ortadi. Yosh kattalashgan sari, chidamlilikka qaratilgan
kuchli dinamik mashqlarni bajarish paytida ishchanlik ortadi. Veloer-
gometrda mashq bajarganda, ishning quvvati 8—9 yoshdagilarda
509 kgm/min dan, katta yoshdagilarda 2710 kgm/min gacha ortadi
(7.3-jadval). Turli yosh davrlarida chidamlilik notekis rivojlanadi.
Aerob quvvatli mashqlarda chidamlilikning oshishi 15—16 yoshdan
to 17—18 yoshgacha eng ko‘p o‘sishi aniqlangan. Anaerob mashq-
larda, ish davomiyligining ancha katta ortishi 10—12 yoshdan to
13—14 yoshgacha davom etadi.
Yosh sportchilar, nafaqat yuqori chidamliligi bilan, balki uni
yoshga qarab ancha katta o‘sishi bilan ham tavsiflanadi. Suzish bilan
shug‘ullanadigan qiz bolalarda, 8 yoshdan to 15 yoshgacha, veloer-
gometrda mashq bajarganda ishchanlik 3 marta ortadi, o‘g‘il
bolalarda esa — 3,4 marta. Bunda, o‘spirin sportchilarning yoshi
va sport bilan shug‘ullanish staji qanchalik katta bo‘lsa, ular sport
bilan shug‘ullanmaganlardan shunchalik ajralib turadi.

149
7.3-jadval
Veloergometrda ishlash quvvatining yoshga oid o‘zgarishlari
(Ya. M. Kots)
Yoshi
Quvvat, kgm/min
8—9
10—11
13
14
15—16
22
509
745
916
1045
1219
2710
Epchillik
. Organizm rivojlangan sari epchillik notekis o‘zgaradi.
Masalan, rostlanish paytida umurtqa pog‘onasining harakatchanligi
o‘g‘il bolalarda 7 yoshdan to 17 yoshgacha, qiz bolalarda esa — 7
yoshdan to 12 yoshgacha ortadi. Uning o‘sishi, ancha katta
yoshlarda pasayadi. Bukish paytida umurtqa pog‘onasining harakat-
chanligi 7—10 yoshdagi o‘g‘il bolalarda ancha ortadi, 11—13 yoshda
esa pasayadi. Egiluvchanlikning yuqori ko‘rsatkichlari o‘g‘il bolalarda
15 yoshda, qiz bolalarda esa — 14 yoshda kuzatiladi. Faol harakatlar
paytida egiluvchanlik, passiv paytdagiga qaraganda ancha kam
bo‘ladi.
7.3. O‘spirin yoshdagi sportchilarning fiziologik holati
Bolalar va o‘spirin yoshdagi sportchi sifatida mukammallash-
tirishning xarakterli o‘ziga xosligi shundan iboratki, ularda harakat
va vegetativ funksiyalarning rivojlanishi, ishchanlik qobiliyatining
oshishi, organizmning o‘sishi va shakllanishi jarayonlari hali tugal-
lanmagan fonda sodir bo‘ladi. Shuning uchun, yosh sportchi
tayyorgarligini juda tezlashtirish, tor doiradagi jismoniy mashqlarni
qo‘llash, trenirovka yuklamalarini erta va o‘ta kuchaytirib yuborish
alohida xavf tug‘diradi.
Sport ishchanligining yoshga oid xususiyatlari
. Organizm
rivojlangan sari, uning jismoniy ishchanlik qobiliyati ortadi. Bu,
hattoki nisbatan uncha katta bo‘lmagan yosh diapazonida ham,
sportda harakatlar tezligining ortishi, yugurish, suzish, eshkak eshish
va hokazolarning davomiyligi va jadalligini ortishi bilan ifodalanadi
(7.4-jadval); veloergometrda ishlash paytida yosh kattalashgan sari
ishning quvvati ortadi (7.3-jadvalga qarang).

150
7.4-jadval
O‘spirin yoshdagilarda 200 m masofada baydarkada maksimal
eshkak eshish vaqtidagi ishchanlik va kislorodga talabi
(V. S. Mishenko, 1969)
Yoshi
Ko‘rsatkichlar
13
14
15 — 16
Eshkak eshish vaqti (s)
Daqiqadagi eshishlar soni
Kislorod talabi, ml/min
Ml/kgomin
70,7 
±
0,5
81,3 
±
0,4
3360 
±
40
62,4 
±
0,3
66,0 
±
0,6
82,0 
±
0,6
3562 
±
48
64,0 
±
0,4
61,5 
±
0,6
93,0 
±
0,7
4070 
±
60
68,0 
±
0,45
Sport trenirovkasi jismoniy ishchanlikni o‘sishiga yordam beradi.
Yosh sportchilar, sport bilan shug‘ullanmaydiganlarga nisbatan, katta
ishchanlikni ko‘rsatadilar. Bunda, yosh sportchilar qanchalik katta
bo‘lsalar, sport bilan shug‘ullanish stajlari qanchalik katta bo‘lsa, ular
bilan sport bilan shug‘ullanmaganlarning o‘rtasidagi farqlar shunchalik
katta bo‘ladi. Veloergometrdagi mashqlar paytida, 8—9 yoshdagi
sportchilar 3874 kgm ga teng, o‘sha yoshdagi sport bilan shug‘ul-
lanmaganlar esa — 3684 kgm ga teng ishni bajarganligi aniqlangan.
Qizlar (sport bilan shug‘ullanganlari ham shug‘ullanmaganlari ham),
o‘g‘il bolalarga nisbatan kam ishchanlikni ko‘rsatganlar. Bunda, yosh
sportchi qizlar va mashq qilmagan qizlar o‘rtasidagi ishchanlikdagi
farqlar katta darajada ifodalangan (7.5-jadval).
7.5-jadval
Sport bilan shug‘ullanadigan (I) va shug‘ullanmaydigan (II)
o‘g‘il bolalar (O‘) va qiz bolalarning (Q) ishchanligi
(S. B. Tixvinskiy, 1972)
Yoshi
Ko‘rsatkichlar
Guruh
8—9
10—11
12—13
14—15
Erishilgan ish
quvvati (Vt)
O‘ I
II
Q I
II
142,1
140,6
145,0
116,0
171,6
161,7
148,6
137,0
195,7
162,0
184,1
152,9
248,4
210,7
227,7
168,6
Summar ish
(kgm)
O‘ I
II
Q I
II
3874
3684
3645
2610
5105
4721
4632
3408
8402
4938
6712
4592
12973
8486
10749
5175

151
davomi
Yoshi, yil
Ko‘rsatkichlar
Guruh
8—9
10—11
12—13
14—15
MKI (ml/min)
O‘ I
II
Q I
II
1492
1535
1337
1022
1714
1657
1533
1277
2221
1698
1974
1509
2703
2299
2221
1722
Ishchanlikning ortishi va yosh kattalashgan sari chidamlilikka
qaratilgan mashqlarga adaptatsiya bo‘lishning yaxshilanishi, aerob
ish unumdorligining o‘sishi va xususan, MKI ga ko‘proq bog‘liq.
Bunda, yosh sportchilarda, sport bilan shug‘ullanish staji ortgan sari,
MKI eng katta darajada namoyon bo‘ladi.
Bolalar va o‘spirinlarning organizmi, nafaqat kichik aerob, balki
kichik anaerob ishchanlik bilan ham tavsiflanadi. Bu, ayniqsa,
energiya mahsulotlarini ishlab chiqish paytida, anaerob jarayonlar
katta rol o‘ynaydigan, anaerob quvvatga ega mashqlarda ishchanlik
qobiliyatini ma’lum bir darajada chegaralaydi. Anaerob ish
unumdorligining ko‘rsatkichlaridan biri bo‘lib, maksimal kislorod
qarzi kattaligi xizmat qiladi, u, yosh kattalashgan sari ortadi. Shu
bilan birga, bolalarda kislorod qarzi, kislorod talabining katta foizini
tashkil qiladi. Ularda, kislorod qarzining ham tez (alaktat), ham
sust (laktatli) fraksiyalarining kattaligi kichkinaroq. Kislorod qarz-
dorligining ushbu komponentlarini maksimal kattaliklari 20—30
yoshda ko‘rsatiladi.
Yosh kattalashgan sari, organizmning anaerob imkoniyatlarining
ortishini qonda sut kislotasi konsentratsiyasining o‘zgarishlaridan
bilish mumkin. Maksimal jadallikdagi mashqlar paytida, 7—8 yashar
bolalar qonida sut kislotasining miqdori 80 mg% gacha ortadi, 14—
15 yoshdagilarda — 100 mg% gacha, yoshi kattalarda esa — 112 mg%
gacha. Ushbu ma’lumotlar, bolalar va o‘spirinlar, yoshi katta odam-
larga nisbatan, anaerob sharoitlarda ishlash qobiliyati pastroq ekan-
ligini ko‘rsatadi.
Mushak faoliyatini energiya bilan ta’minlashning aerob va
anaerob mexanizmlarining shakllanishi turli muddatlarda sodir bo‘la-
di. Anaerob imkoniyatlar kechroq rivojlanadi.
Sport faoliyati paytida organizm holati dinamikasining yoshga oid
xususiyatlari
. Oldingi boblarda aytilganidek, sport faoliyati jarayo-
nida, organizmning fiziologik holatida, bir-birini o‘rnini almash-
tiradigan bir nechta davrlar ko‘rsatiladi: start holati, ishga kirishish,
barqaror holat, toliqish va tiklanish.

152
Yosh sportchilarda, har xil funksiyalarini 
startdan oldingi shartli
reflektorli o‘zgarishlari, kattalarnikiga nisbatan ancha ifodalangan
bo‘lishi mumkin. Bajarilishi lozim bo‘lgan mushak faoliyati
to‘g‘risidagi so‘zli axborot, bolalarda YUQCH va AB ni sezilarli
o‘zgartiradi. Bunda, sportchilar funksiyasining ishdan oldingi
o‘zgarishlari, sport bilan shug‘ullanmaydiganlarga nisbatan ancha
katta bo‘ladi.
Bolalarda ishga kirishish davri kattalarnikiga qaraganda birmun-
cha qisqa bo‘ladi. Masalan, qisqa masofalarga yugurish paytida, 7—
14 yoshdagi bolalarda maksimal tezlik 5-soniyada erishiladi, 17—
18 yoshdagi o‘spirinlarda esa — 6-soniyada. Lekin, bu vaqt ichida
o‘spirinlar kattaroq tezlikka erishadilar va kattaroq masofani bosib
o‘tadilar. Chidamlilikka qaratilgan mashqlarda (suzish, veloergo-
metrni «haydash», ishchanlikning, yurak-qon tomir va nafas tizim-
larining ayrim ko‘rsatkichlari bolalarda ertaroq stabillashadi.
Ishga kirishish davridan keyin 
barqaror holat
yuzaga keladi.
Barqaror holatni ushlab turish qobiliyati yoshga bog‘liq. Bolalar,
kattalarga nisbatan barqaror holatni kamroq ushlab tura oladilar.
Ular, kislorod iste’molining maksimal darajasiga tezroq yetishadilar,
lekin bu darajani ushlab turishda kattalardan orqada qoladilar.
O‘spirinlarda barqaror holatning ancha qisqa davri — gipokse-
miyaning, kattalarnikiga nisbatan ancha shiddatli rivojlanishi bilan
birga o‘tadi. Bu, kuchaygan mushak faoliyati paytida, o‘spirinlarda
funksiyalar muvofiqlashuvining buzilishi natijasi hisoblanadi.
Toliqish
jarayonlarining xarakteri ham yoshga bog‘liq. Toliqish
davrida, bolalarda ishchanlik, harakatlarning tezlik kattalarnikiga
nisbatan ko‘proq darajada pasayadi. Kislorod qarzdorligi ancha past
bo‘lgan sharoitlarda, organizm ichki muhitidagi kichkina o‘zgarishlar
paytida, bolalar ishni to‘xtatishga majburdirlar.
Yosh sportchilarda toliqish, harakatlar muvofiqlashuvining
harakat va vegetativ funksiyalarning ancha katta buzilishlarida
(masalan, nafas va harakat o‘rtasida muvofiqlashuvning buzilishida)
ham namoyon bo‘ladi.
Jismoniy yuklamadan keyin tiklanish jarayonlarining xarakteriga
ham yoshning ta’siri bor. Uzoq muddat davom etmagan, ko‘proq
anaerob mashqlardan keyin ishchanlikni, vegetativ funksiyalarni,
kislorod qarzdorligini yo‘q qilishni tiklash, kattalarnikiga nisbatan
bolalarda ancha qisqa muddatlarda sodir bo‘ladi. Jadal mashqlardan
keyin tiklanish jarayonlari notekis xarakterga ega. Avvaliga, ular tez
o‘tadi, keyin esa susayadi. Yosh kattalashgandan keyin (11 dan 20
yoshgacha), chidamlilik va katta ishni bajarish imkoniyatining ortishi
bilan, tiklanish muddati ortadi.

153
Uzoq muddatga cho‘zilmagan mashqlardan keyin, bolalarda
tiklanishning ancha tez sodir bo‘lishi, ularga kattalarning oldida
ustunlik bermaydi. Gap shundaki, uzoq muddat davom etadigan
va toliqtiradigan mashqlar paytida, mashqlarni ko‘p marta qaytarish
paytida, bolalarda tiklanish jarayonlari, kattalarnikiga nisbatan sust
o‘tadi. Masalan, 50 km ga velopoygadan keyin, 16—18 yoshdagi
sportchilarda AB 6—24 soat ichida tiklanadi, yoshi katta sportchi-
larda esa — 3—4 soatda. Yosh velosipedchilarda 25 km ga poygadan
keyin tiklanish jarayonlarining davomiyligi, xuddi kattalar 50 km
ga poygada qatnashganidan keyingi muddatga teng.
Sport oriyentatsiyasi va uning fiziologik mezonlari.
Zamonaviy
sportning xarakterli xususiyati — iqtidorli yoshlarni izlash, ilmiy
asoslangan sport oriyentatsiyasini tashkil qilish hisoblanadi.
Sportning har xil turlari, gavdaning tuzilishiga, alohida harakat
sifatlarining rivojlanish darajasiga, organizmning funksional
imkoniyatlariga o‘ziga xos talablarni qo‘yadi. Masalan, sport yutuq-
larining chegaralari, ko‘proq sportchining morfologik xususiyatlari
bilan belgilanadi. Ularni, sport oriyentatsiyasi paytida hisobga olish
zarur, chunki gavda tuzilishining ayrim tavsiflari mashq qilish natija-
sida kuchsiz o‘zgaradi.
Chidamlilik sifati ustun hisoblangan bir qator sport turlarida,
aerob ish unumdorligiga katta talablar qo‘yiladi. V. B. Shvarsning
ma’lumotlariga qaraganda, MKI kattaligi 80% genetik omillarga
bog‘liq va faqat 20% tashqi muhitning, xususan mashq qilishning
ta’siriga bog‘liq. Shuning uchun, yosh sportchilarning MKI ni
aniqlash, chidamlilik mashqlaridagi, ularning kelajakdagi natijalarini
prognoz qilish uchun ishlatilishi mumkin.
O‘rta masofalarga yuguruvchi ko‘pchilik taniqli sportchilar,
kislorod yetishmovchiligini yengishning yuqori rivojlangan qobiliyatiga
ega ekanligi bilan ajralib turadi. Ular, kamroq yuqori darajali
sportchilarning ko‘rsatkichlariga nisbatan, 2—3 marotaba katta bo‘lgan
gipoksemik va giperkapnik o‘zgarishlarga chidaydilar. Shuning uchun,
sport faoliyatining anaerob turlarida, kislorod yetishmovchiligini
engish qobiliyatini baholash, sportchilarni tanlashning ishonchli
mezoni bo‘lishi mumkin. Baholashning eng oddiy usuli — gipoksemik
sinab ko‘rish (nafasni ushlab turish, berk bo‘shliqda nafas olish, gaz
aralashmalari bilan nafas olish va h.k.), ancha murakkab usuli —
maksimal kislorod qarzini aniqlash.
Sportning ayrim turlarida (og‘ir atletika, kurash, gimnastika,
yengil atletik uloqtirishlar) sport natijalari, ma’lum bir mushak
guruhlari kuchini rivojlanishining darajasi bilan ancha ko‘proq
belgilanadi.

154
Qisqa masofalarga yuguruvchi sportchilarni tezlik-kuch tayyor-
garligi ko‘rsatkichi — 0,1 soniyadagi kuch impulsi hisoblanadi. U,
qisqa muddatda sportchi tomonidan katta kuchlanishlarni namoyon
qilish qobiliyatini tavsiflaydi va sprinterning maxsus tayyorgarlik
darajasini nazorat qilish uchun test sifatida ishlatilishi mumkin. Yosh
kattalashib, sportchi mukammalashgan sari, kuch impulsining
kattaligi ortadi.
Chaqqonlik va tezlik-kuch sifatlarini kishining harakat qobiliyat-
larini konservativ ko‘rinishidan biri, deb hisoblashadi. Masalan, yengil
atletik sakrashlarda depsinish vaqti, sportchining yoshiga va uning
malakasiga kam bog‘liq. Ancha katta «keskin kuchlanishi» bilan ajralib
turadigan yosh sportchilar, ushbu sifatlarni keyingi tayyorgarlik
jarayonlarida ham saqlab qoladi. Shuning uchun, sakrashning
depsinish fazasida kuchni konsentratsiya qilish qobiliyati, sportning
ushbu turi bilan shug‘ullanishga potensial imkoniyatlarni ijobiy
prognoz qilish uchun mezon sifatida qaraladi.
Genetik omilning ahamiyatinini tan olgan holda, tashqi mu-
hitning rolini pasaytirish kerak emas. Genetik axborot, agar har bir
yosh davrida, muhitning ma’lum bir sharoitlari bilan optimal o‘zaro
harakatda bo‘lgandagina amalga oshirilishi mumkin. Pedagogik
ta’sirning aksentlari, sportchining ushbu yoshi davridagi individual
anatomo-fiziologik xususiyatlari bilan to‘g‘ri kelganda sport jihatdan
mukammallashish samaradorligi ancha yuqori bo‘lishi aniqlangan.
Organizm rivojlanishining turli davrlarida, muhitning ma’lum bir
omilining ta’siri bir xil emas. Har bir davr uchun, eng katta samara
beradigan kuchli ta’sir qiluvchi omillarning «o‘z majmuasi» xarak-
terlidir.
Yoshi 12—16 da bo‘lgan sportchilarda harakat sifatlarining
rivojlanishi, nafaqat uning pasportdagi yoshi, balki biologik yoshiga
ham bog‘liq bo‘ladi. Bir xil pasport yoshidagi bolalar rivojlanishining
har xil sur’atlari, ularning haqiqiy qobiliyatlari to‘g‘risida trenerning
fikrini chalg‘itishi mumkin. Bolalik va o‘spirinlik yillarida yuqori
sport natijalariga erishish sport iqtidorligi bilan emas, balki ancha
erta biologik yetilishning genetik muddatlari bilan belgilanishi
mumkin. Shunday qilib, sportda tanlash paytida, akselerat bolalarga
aksent qilish har doim ham maqsadga muvofiq bo‘lmaydi. Individual
rivojlanishining sur’ati sust bo‘lgan o‘spirinlarning ham potensial
qobiliyati yuqori bo‘ladi, lekin kechroq yuzaga chiqishi mumkin.
Sport natijalari, bir tomondan, dastlabki natijalarning (yuvenil
ko‘rsatkichlar) darajasi bilan, ikkinchi tomondan — sportda
mukammallashish paytida ularning o‘sish sur’ati bilan belgilanadi.
O‘sish sur’ati har xil bo‘lganligi tufayli, yuvenil ko‘rsatkichlar bilan

155
erishilgan yakuniy yutuqlar (definitiv ko‘rsatkichlar) o‘rtasida har doim
ham moslik bo‘lmaydi. Shuning uchun, nafaqat yutuqlarning dastlabki
darajalarini, balki funksional imkoniyatlarning o‘sish sur’atlarini,
harakat sifatlarining rivojlanishini ham hisobga olish zarur. Yosh
suzuvchilar, yengil atletikachilarning 2—3 yil shug‘ullanganda erishgan
natijalari, ularning dastlabki boshlang‘ich natijalariga bog‘liq emasligi
aniqlangan. Demak, ushbu holatda, dastlabki sport natijasi emas, balki
funksional imkoniyatlari rivojlanishining individual sur’atlari definitiv
ko‘rsatkichlar bilan yuqori darajada o‘zaro bog‘liqdir.
Erishilgan sport yutuqlarining ancha yuqori o‘sish sur’ati —
differensiyalashgan sportda mukammallashish paytida, ya’ni sport
bilan shug‘ullanuvchilarning individual morfologik va funksional
ko‘rsatkichlarini, oliy asab faoliyati rivojlanishining xususiyatlarini
hisobga olgan holda, ularga saralab yondashish paytida kuzatiladi.
Individuallashtirish tamoyili harakat amalining keng spektriga ega.
Bo‘lg‘usi sportchini tarbiyalash — nafaqat maxsus jismoniy sifat-
larni individual rivojlantirish, balki shaxsni va bo‘lg‘usi sportchining
fe’l-atvorini shakllantirish hamdir.
Nazorat uchun savollar
1. Individual rivojlanish to‘g‘risida tushuncha bering.
2. Yoshga oid davrlarni ta’riflang.
3. Bolalarning harakat apparatini rivojlanishini ta’riflang.
4. Bolalarning asosiy harakatlarini (yurish, yugurish, sakrash) tavsiflab
bering.
5. Harakat sifatlarining rivojlanishi deganda nimani tushunasiz?
6. Bolalarda kuchning rivojlanishini ta’riflang.
7. Bolalarda chaqqonlikning rivojlanishini ta’riflang.
8. Bolalarda chidamlilikning rivojlanishini ta’riflang.
9. Bolalarda epchillikning rivojlanishini ta’riflang.
10. Sport ishchanligining yoshga oid xususiyatlari nimalardan iborat?
11. Sport faoliyati paytida organizm holati dinamikasining yoshga oid
xususiyatlari nimalardan iborat?
12. Sport oriyentatsiyasi va uning fiziologik mezonlari nimalardan iborat?

156
VIII BOB. JISMONIY TARBIYA VA SPORT BILAN
SHUG‘ULLANISHNING UMUMIY FIZIOLOGIK
QONUNIYATLARI (TAMOYILLARI)
Jismoniy tarbiya yoki sport bilan tizimli shug‘ullanish organizmni
jismoniy yuklamalarga adaptatsiyasini (o‘ziga xos moslashishini)
vujudga keltiradi. Bunday adaptatsiyaning asosida, mashq qilish
natijasida turli a’zolar va to‘qimalarda yuzaga keladigan morfologik,
metabolik va funksional o‘zgarishlar, asabli, gormonal va avtonom
darajada funksiyalarning hujayraviy boshqarilishini mukammallash-
tirish yotadi. Ushbu o‘zgarishlarning barchasi mashq qilish (treni-
rovka) samarasini belgilaydi. Ular, organizmning ma’lum (mashq
qilinayotgan) mushak faoliyatini amalga oshirishni ta’minlaydigan
turli-tuman funksiyalarini yaxshilanishida va oqibatda, shug‘ul-
lanuvchining jismoniy tayyorgarlik (mashq qilganlik) darajasini
yaxshilanishida, sport natijasining o‘sishida namoyon bo‘ladi. Mashq
qilish samarasini belgilovchi omillarni tahlil qilishda, quyidagi
fiziologik qonuniyatlar ajratiladi: 1) mashq qilishning asosiy
funksional samaralari; 2) mashq qilish samaralarining yuzaga kelishi
uchun bo‘sag‘a (kritik) yuklamalari; 3) mashq qilish samaralarining
o‘ziga xosligi; 4) mashq qilish samaralarining qaytarilishi; 5) mashq
qilish samaralarining kattaligini belgilovchi mashq qilish qobiliyati.
8.1. Mashq qilishning ikki asosiy funksional samaralari
Ma’lum bir turdagi jismoniy mashqlarni tizimli bajarish (tre-
nirovka) ikkita asosiy ijobiy funksional samaralarni yuzaga keltiradi:
1) butun organizmni to‘laligicha va uning, mashq qilishni
ta’minlaydigan yetakchi tizimlarining maksimal funksional imko-
niyatlarini kuchaytirishni;
2) mashq qilinayotgan mushak faoliyati turini bajarish paytida
butun organizmni to‘laligicha va uning a’zolari va tizimlari faoliyati-
ning samaradorligini (tejamkorligini) oshirish.
Birinchi samara to‘g‘risida, chegaraviy, maksimal testlarni
(mashqlarni) bajarish paytida namoyon bo‘ladigan maksimal ko‘rsat-
kichlarning o‘sishi dalolat beradi. Bu ko‘rsatkichlar, mushak faoliya-

157
tining ayni bu turini bajarish uchun muhim bo‘lgan, organizmning
joriy maksimal funksional imkoniyatlarida aks etadi. Masalan,
chidamlilikni mashq qilish samarasi to‘g‘risida organizmning
maksimal aerob imkoniyatlarining — maksimal aerob quvvatni va
maksimal aerob sig‘imni ortishi dalolat beradi.
Ikkinchi samara to‘g‘risida, standart maksimal bo‘lmagan yukla-
mani bajarish paytida, organizmning turli yetakchi a’zolari va
tizimlarining faoliyatidagi funksional siljishlarning kamayishi dalolat
beradi. Masalan, bir xildagi yuklamani bajarish paytida, mashq
qilganlarda mashq qilmaganga nisbatan yoki bir kishining o‘zida,
mashq qilishning ma’lum bir davridan keyin kamroq funksional
siljishlar (YUQCH da, o‘pka ventilatsiyasida, skelet mushaklarining
qisqarish faolligining miqdori va darajasida, tana haroratida, qonda
laktat, katexolaminlar va boshqa gormonlar konsentratsiyasida,
simpatik asab faolligida va h.k.) hamda ushbu yuklamani bajarish
paytida energiya sarflarini (masalan, kislorod iste’molining) pasayishi
kuzatiladi.
8.2. Mashq qilishning bo‘sag‘a yuklamalari
Har qanday tizimli jismoniy faollik ham mashq qilishilik sifatida
ko‘rilmaydi. Chunki, bir butun organizmning to‘laligicha va uning
alohida a’zolari va tizimlari funksional imkoniyatlarining ortishi, ya’ni
mashq qilishlik samarasi faqat shunday holatda yuzaga keladiki, unda
tizimli funksional mashq qilinadigan yuklamalar qandaydir bo‘sag‘a
yuklamaga yetishi yoki undan oshishi shart. Bunday bo‘sag‘a mashq
qilish yuklamasi, oldindan odatdagi (kundalik turmushdagi yoki odat
bo‘lib qolgan mashq qilishdagi) yuklamadan katta bo‘lishi kerak.
Shuning uchun, bo‘sag‘a yuklamalari tamoyilini, ko‘pincha progressiv
(ortib boradigan) 
ortiqcha yuklama
tamoyili sifatida belgilanadi.
Bo‘sag‘a mashq qilish yuklamalarini tanlashda, eng ahamiyatli qoida
shundan iboratki, ular, kishining (mashq uchun uni yetakchi
tizimlarining) joriy funksional imkoniyatlari bilan ma’lum bir moslikda
bo‘lishi kerak. Masalan, bitta mashq qilish yuklamasining o‘zi, kam
mashq qilgan kishi uchun bo‘sag‘a yoki bo‘sag‘a usti (mashq qildiruvchi)
yuklama bo‘lishi mumkin va yuqori darajada mashq qilgan kishi uchun
bo‘sag‘adan past va shu tufayli, samarasiz bo‘lishi mumkin. Shundan
kelib chiqqan holda, individuallashtirishning pedagogik tamoyili, ancha
katta darajada, bo‘sag‘a yuklamalarining fiziologik tamoyillariga suyanadi.
Pedagog (trener) mashq qilish yuklamasini belgilashda, jismoniy tarbiya
va sport bilan shug‘ullanuvchining fiziologik (funksional) imkoniyatlari
to‘g‘risida yetarlicha tushunchaga ega bo‘lishi shart.

158
Yuklamani oshirishda 
tadrijiylik
(asta-sekinlik) pedagogik tamoyili
ham, mohiyatiga ko‘ra, bo‘sag‘a yuklamalarining fiziologik tamoyili-
ning oqibatidir, chunki mashq qildiruvchi bo‘sag‘a yuklama, mashq
qilayotgan kishining funksional imkoniyatlarining ortishiga qarab,
asta-sekinlik bilan oshirilishi kerak.
Mashq qilishning turli vazifalarini (jismoniy tayyorgarlik darajasini
oshirish, sport natijalarini o‘stirish, salomatligini yaxshilash, kasallik
va jarohatdan keyin ishchanlik qobiliyaini tiklash va h.k.) hal qilish
uchun hamda turli yoshdagi, jinsdagi va funksional tayyorgarlik (mashq
qilganlik) darajasidagi odamlar uchun har xil bo‘sag‘a yuklamalari talab
qilinadi. Sport natijalarini oshirish maqsadida sportchilar tomonidan
qo‘llaniladigan nisbiy va ayniqsa, absolut bo‘sag‘a yuklamalari, salomat-
ligini yaxshilash maqsadida jismoniy tarbiya bilan shug‘ullanadiganlar
tomonidan qo‘llaniladiganlaridan ancha baland. Har xil bo‘sag‘a
yuklamalari, bir xil holatlarda funksional imkoniyatlarni (jismoniy
tayyorgarlikni) oshirish uchun va boshqa holatda, ularni erishilgan
darajada 
ushlab turish
uchun qo‘llaniladi.
Jismoniy yuklamalarning asosiy parametrlari — ularning 
jadal-
ligi, davomiyligi
va 
chastotasi
hisoblanadi hamda ular birgalikda
yuklamaning hajmini belgilaydi. Ushbu parametrlarning har biri,
mashq qilish samarasi kattaligini belgilashda mustaqil rol o‘ynasa
ham, lekin ularning o‘zaro ta’siri shunchalik murakkabki, har
birining nisbiy rolini va bir-birini o‘rnini bosa olish darajasini
ajratishni hozirchalik imkoniyati yo‘q. Jismoniy yuklama har bir
parametrining roli, mashq qilish samarasi to‘g‘risida fikr yuritish
mumkin bo‘lgan ko‘rsatkichlarni tanlashga ancha ko‘proq bog‘liq.
Bo‘sag‘a jismoniy yuklamalar parametrlarining nisbiy ahamiyati
mashq qilish turlariga (kuch, tezlik-kuch, chidamlilikka qaratilgan,
texnik yoki o‘yin) va xarakteriga (uzluksiz siklik yoki qaytariluvchi-
intervalli) ham bog‘liq.
Mashq qilish yuklamalarining jadalligi.
Chidamlilikni mashq qilish
jarayonida global siklik mashqlarni bajarish paytida, yuklamalar jadalligini
aniqlashning bir nechta fiziologik usullari mavjud. Bevosita aniqlash usuli,
kislorod iste’moli tezligini absolut (
l
/min) yoki nisbiy (%MKI) yoki
metabolik ekvivalent birliklarida (MET) o‘lchashdan iborat. Qolgan
barcha usullar bilvosita hisoblanadi. Ular, aerob yuklamaning jadalligi
bilan uni bajarish vaqtidagi fiziologik ko‘rsatkichlar o‘rtasidagi ma’lum
bir bog‘liqlikka asoslangan. Bunday ko‘rsatkichlar sifatida eng ko‘p
ishlatiladiganlari YUQCH va anaerob bo‘sag‘a. Ko‘proq o‘rganilganligi
va soddaligi tufayli, ko‘pincha YUQCH ishlatiladi.
Mashq qilish yuklamalarining jadalligini YUQCH bo‘yicha aniqlash.
Mashq qilish yuklamalarining jadalligini YUQCH bo‘yicha aniqlashning
asosida, ular o‘rtasidagi bevosita aloqa yotadi: aerob siklik yuklama

159
qanchalik katta bo‘lsa, YUQCH shunchalik katta bo‘ladi. Turli
yoshdagi, jinsdagi va jismoniy tayyorgarlik darajasi har xil bo‘lgan
kishilarda fiziologik yuklama jadalligini aniqlash uchun, YUQCH
larining nisbiy ko‘rsatkichlaridan foydalanish ancha to‘g‘ri bo‘ladi.
Odatda, bunday ko‘rsatkichlarning ikkitasidan — nisbiy ishchi YUQCH
yoki YUQCH ning nisbiy ishchi o‘sishidan — bittasi ishlatiladi.
Nisbiy ishchi YUQCH (%YUQCH
maks
) — bu, foizlarda ifodalangan
YUQCH ning yuklama vaqtidagi, ya’ni ishchi YUQCH ni (YUQCH
ish
)
bu kishi uchun maksimal YUQCH ga (YUQCH
maks
) nisbati:
ish
maks
maks
YUQCH
YUQCH
YUQCH
100%
=
´
YUQCH ning nisbiy ishchi o‘sishi. Ayni ko‘rsatkichni aniqlash
uchun pulsli ishchi zaxirani (YUQCH
zax
) bilish zarur, ya’ni YUQCH
maks
bilan ushbu kishida to‘liq tinch holatidagi YUQCH (YUQCH
th
)
o‘rtasidagi farqni bilish zarur: YUQCH
zax
=
YUQCH
maks
— YUQCH
th
.
Masalan, YUQCH
maks
=
200 zarba/min, YUQCH
th
=
70 zarba/min
bo‘lgan kishida YUQCH
zax
130 zarba/min ni tashkil qiladi. YUQCH
zax
va YUQCH
th
o‘rtasidagi farq YUQCH ning ishchi o‘sishi (YUQCH
io‘
)
deb ataladi. YUQCH ning nisbiy ishchi o‘sishi (YUQCH
nio‘
) — bu,
foizlarda ifodalangan YUQCH
io‘
ni YUQCH
zax
ga nisbatidir:
=
´
io‘
nio‘
zax
YUQCH
YUQCH
YUQCH
100%
Agar, bu misolda YUQCH
isx
=
160 zarba/min ni tashkil qilgan
bo‘lsa, shundan kelib chiqqan holda, YUQCH
io‘
=
90 zarba/min ga
(160—70) teng bo‘ladi, bundan kelib chiqadiki YUQCH
nio‘
deyarli
70% ni tashkil qiladi
90
130
100%
´
Mashq qilish yuklamalari jadalligini YUQCH bo‘yicha aniqlash
paytida uchta ko‘rsatkich ishlatiladi: bo‘sag‘a, cho‘qqi va o‘rtacha
YUQCH. Bo‘sag‘a YUQCH — bu, eng past YUQCH (jadallik) bo‘-
lib, undan past bo‘lganda mashq qilganlik samarasi yuzaga kelmaydi.
Cho‘qqi YUQCH — bu, eng yuqori YUQCH (jadallik) bo‘lib, unga
erishish mumkin, lekin mashq qilish jarayonida oshib ketmasligi
lozim. O‘rtacha YUQCH — bu, ushbu trenirovka mashg‘uloti yukla-
masining o‘rtacha jadalligiga to‘g‘ri keladi.

160
Jismoniy tarbiya bilan shug‘ullanayotgan sog‘lom yosh ayollar
va yosh erkaklar uchun mashq qilish yuklamalarini aniqlash paytida,
8.1-jadvalda keltirilgan YUQCH ning nisbiy ko‘rsatkichlariga taya-
nish mumkin.
8.1-jadval
Chidamlilikni mashq qilish uchun YUQCH ning taxminiy nisbiy
ko‘rsatkichlari 
(Ya. M. Kots)
Ko‘rsatkichlar
Nisbiy YUQCH, %
YUQCH ning nisbiy
ishchi o‘sishi, %
Bo‘sag‘a YUQCH
Cho‘qqi YUQCH
O‘rtacha YUQCH
75
95
85—95
60
90
80—90
Masalan, maksimal YUQCH 200 zarba/min ga teng bo‘lgan
o‘spirinda, bo‘sag‘a, cho‘qqi va o‘rtacha mashq qilish YUQCH, mos
ravishda, 150 zarba/min (200 dan 75%), 190 zarba/min (200 dan 95%)
va 170—190 zarba/min (200 dan 85—95%)ni tashkil qilishi shart.
Odamning funksional tayyorgarlik darajasi qanchalik past bo‘lsa,
mashq qilish yuklamasining jadalligi (absolut va nisbiy) yana ham
past bo‘lishi kerak: trenirovka mashg‘ulotlari kislorod iste’moli
tezlikning (%MKI) va YUQCH ning (%YUQCH
maks
yoki YUQCH
nio‘
)
ancha past nisbiy darajalarida o‘tishi lozim.
Yugurish bilan shug‘ullanishni MKI 50—60% yoki YUQCH
maks
60—70% darajada bo‘lganda boshlash tavsiya qilinadi. Bu holatda,
YUQCH bo‘yicha mashq qilish yuklamasini aniqlashning oddiy
formulasi: 180 — yoshi (yillarda). Mashq qilganlik darajasi o‘sgan
sari, yuklamaning nisbiy jadalligi sekin-asta MKI 80—85% gacha
(YUQCHmaks 95% gacha) ortishi zarur.
Mashq qilish yuklamasi jadalligining boshqa pulsli ko‘rsatkichi,
bu, YUQCH
th
va YUQCH
nio‘
ning summasi.
Bu holatda, mashq qilish YUQCH ni hisoblash quyidagicha amal-
ga oshiriladi. Yosh odamda YUQCH
th
70 zarba/min, YUQCH
maks
200 zarba/min, YUQCH
zax
130 zarba/min (200—70)ni tashkil qilsin.
Mashq qilish uchun tavsiya qilinadigan YUQCH
nio‘
— 60%. Shundan
kelib chiqqan holda, YUQCH ning absolut ishchi o‘sishi 62 zarba/min
ni tashkil qilishi lozim (130 dan 60%), bundan tavsiya qilinadigan mashq
qilish YUQCH quyidagigi teng bo‘lishi kerak: YUQCH
th
+
YUQCH
nio‘
,
ya’ni 132 zarba/min (70
+
62).
Har xil yoshdagi odamlar uchun YUQCH
nio‘
bo‘yicha hisoblangan
mashq qilish YUQCH ning taxminiy kattaliklari 8.2-jadvalda keltirilgan.

161
8.2-jadval
Har xil yoshdagilar uchun mashq qilish YUQCH ning taxminiy
kattaliklari 
(Ya. M. Kots)
Yoshi
YUQC
H
ma
ks
,
mi
n
/z
arb
a
B
o
‘sag
‘a
YUQC
H:
6
0%
(YUQC
H
ma
ks
— 75)
+
75
C
h
o
‘q
qi YUQC
H:
9
0%
(Y
U
Q
C
H
ma
ks
—75) + 75
O‘
rt
ac
ha Y
UQC
H:
7
0%
(YUQC
H
ma
ks
— 75)
+
75
20—29
30—39
40—49
50—59
60—69
190
185
180
170
160
144
141
138
132
126
179
174
170
161
152
155
152
149
141
135
Mashq qilish yuklamasi jadalligini anaerob bo
‘
sag
‘
a (AB)
bo
‘
yicha aniqlash.
Yuklamaning jadalligini YUQCH bo‘yicha
aniqlash paytida, asosan yurak-qon tomir tizimiga (avvalambor,
yurakka) tushadigan kuchlanish to‘g‘risida tasavvurga ega bo‘lish
mumkin, AB esa ishchi mushaklardagi metabolizm bilan ancha
bog‘liq bo‘ladi. Shuning uchun, ushbu ko‘rsatkichlar o‘rtasida son
jihatdan bog‘lanish har doim ham kuzatilmaydi. Lekin, o‘rtacha
olganda 
AB
4
(4 mmol/
l
) YUQCH
si
YUQCH
maks
dan 70—90% ni
tashkil qilgan paytda va kislorod iste’molining nisbiy tezligi MKI dan
70% atrofida bo‘lgan paytida erishiladi. Shundan kelib chiqqan
holda, AB darajasidagi mashq qilish yuklamasi paytida YUQCH
ish
YUQCH
maks
dan 85% dan, yoki YUQCH
nio‘
dan 80%, yoki MKI dan
70% dan biroz oshishi kerak.
Mashq qilish yuklamalarining davomiyligi.
Mashq qilish
samarasini chaqirish uchun, mashq qilish yuklamasi yetarlicha davom
etishi zarur. Bu, trenirovka mashg‘ulotlarida alohida mashqlarning,
trenirovka mashg‘ulotining o‘zini va umumiy trenirovka siklining
davomiyligiga taalluqli. Bir tomondan, mashq qilish yuklamalarining
jadalligi va davomiyligi o‘rtasidagi aloqa va boshqa tomondan, mashq
qilish samarasi bilan aloqasi juda murakkabdir.
Mashq qilish yuklamasining bo‘sag‘a davomiyligi uning jadalli-
giga bog‘liq: ancha past jadallik paytida yuklama ancha uzoq mud-
datli bo‘lishi kerak.
11 — 
Sh. I. Allamuratov

162
Sezilarli darajadagi mashq qilish samarasini beradigan jismoniy
tarbiya bilan shug‘ullanishning umumiy bo‘sag‘a davomiyligi, aerob
mashq (chidamlilik) uchun 10—16 hafta, anaerob mashq (tezlik-
kuch) uchun — 8—10 haftani tashkil qiladi. Yugurish bilan shug‘ul-
lanishni yangi boshlayotganlarda, 2—3 oy mashq qilgandan keyin,
MKI 5—25% ga oshadi (dastlabki darajasiga bog‘liq holda), 2—3
yildan keyin esa, MKI 40% ga (45 dan to 65 ml/kg
⋅
min) oshishi
mumkin. Eng yuqori funksional ko‘rsatkichlarga erishish uchun
mashq qilishning optimal davomiyligi to‘g‘risida, hozircha, ularni
har xil guruhdagilarda, ya’ni bir necha oydan bir necha yilgacha
mashq qilayotgan sport bilan shug‘ullanmaganlarda va taniqli
sportchilarda taqqoslash orqali fikr yuritish mumkin. Lekin, bunday
taqqoslash, farq qaysi darajada mashq qilish davomiyligi (va rejim)
bilan va qay darajada nasliy belgilanganligi bilan aniqlash
imkoniyatini bermaydi.
Mashq qilish yuklamalarining chastotasi.
Mashq qilish
yuklamalarining chastotasi ham mashq qilish yuklamasining bosh-
qa parametrlari bilan o‘zaro murakkab aloqada bo‘ladi va mashq
qiluvchilarning turli kontingentlari, mashq qilishning maqsadlari va
turlari uchun bir xil emas. Jismoniy tarbiya bilan shug‘ullanishda
nisbatan qisqa bo‘lgan har kuni shug‘ullanish va haftasiga 2—3
martalik uzoq muddatli (lekin, ancha past jadallikdagi) mashqlar
bilan bir xil samaraga erishish mumkin. Jismoniy tarbiya bilan
shug‘ullanish chastotasini haftasiga 3 martadan ko‘proqqa oshirish,
MKI ning o‘sishiga nisbatan qo‘shimcha mashq qilish samarasini
bermaydi.
Chidamlilikni mashq qilish uchun mashg‘ulotlarning bo‘sag‘a
chastotasi — haftasiga 3—5 marta, tezlik-kuch mashqlari uchun —
haftasiga 3 marta. Mashq qilish yuklamalarining chastotasi va
davomiyligining ma’lum bir o‘zaro almashishi mavjud, xususan,
MKI o‘sishiga nisbatan (8.1, 
C
-rasmga qarang).
Mashq qilish yuklamalarining hajmi.
Yuqorida aytilganidek,
mashq qilish yuklamalarining jadalligi, davomiyligi va chastotasi
birgalikda, uning hajmini belgilaydi. Agar, jadallik bo‘sag‘a katta-
ligiga yetsa yoki undan oshsa, unda umumiy hajm mashq qilish
samarasining ortishi uchun muhim omil bo‘lib xizmat qiladi (8.1,
A,
B
-rasmga qarang). Umuman olganda, trenirovka mashg‘uloti
(yuklama hajmi) qanchalik tez-tez va uzoq muddat davom etsa,
ularning mashq qilish samarasi shunchalik yuqori bo‘ladi. Bu, ayniq-
sa, chidamlilikni mashq qilish uchun to‘g‘ri keladi.
Jismoniy tarbiya bilan shug‘ullanadigan kishilarda, jismoniy
tayyorgarlik darajasining ortishi mashq qilishning ikkita rejimi payti-

163
da o‘xshash (agar, umumiy energetik resurslari bir xil bo‘lsa) —
past jadallikda uzoq davom etganda va yuqori jadallikda uncha katta
bo‘lmagan davomiylikda. Umumiy energetik qiymati bir xil bo‘lgan
paytda (energiya sarflanishi bir xil bo‘lganda), mashq qilish natijalari
qo‘llanilayotgan siklik mashqlarga (yugurish, yurish, suzish va h.k.)
kam bog‘liq bo‘ladi. MKI ning oshishi, xususan, mashq qilish
yuklamalarining jadalligi, chastotasi va davomiyligiga, ya’ni ularning
umumiy hajmiga to‘g‘ridan to‘g‘ri bog‘liq bo‘ladi va har xil rejimlar
paytida o‘rtacha 5 dan 25% gacha o‘zgarib turadi.
8.1-rasm
. 
Mashq qilish samarasining trenirovka rejimiga bog‘liqligi:
A
— mashq qilish (veloergometrda) yuklamasining hajmi har xil bo‘lgan,
taxminan bir xildagi to‘rtta guruhdagilar ishchanligining o‘sishi; 
B
— mashq
qilish yuklamalari chastotasi va davomiyligining fiziologik mashq qilish
samaralariga kombinirlashgan ta’siri; 
C
— mashq qilish yuklamalari chastotasi
va davomiyligining MKI ga ta’siri; 
D
— MKI o‘sishining mashq qilish
yuklamasi jadalligiga bog‘liqligi (MKI dan% da aniqlanadi) 
(Ya. M. Kots)
.

164
Shu bilan birga, mashq qilish yuklamasi va mashq qilish samarasi
o‘rtasida chiziqli aloqa bo‘lmaydi. Masalan, bir haftada umumiy
hajmi 2 soat bo‘lgan mashg‘ulotlar, MKI ni 0,4 
l
/min ga orttirishi
mumkin. Yuklamaning umumiy hajmini bir haftada 4 soatga
oshirish, MKI ni ikki martaga (0,8 
l
/min ga) emas, balki atigi 0,5—
0,6 
l
/min ga orttiradi.
8.3. Mashq qilish samaralarining o‘ziga xosligi
Bitta mashqni tizimli bajarish (trenirovka) organizmning 
o‘ziga
xos adaptatsiyasini
chaqiradi va u, trenirovka qilinayotgan mashqni
bajarishni ancha mukammallashtirishni ta’minlaydi. Bunday adap-
tatsiya, 
o‘ziga xos mashq qilish samaralarida
— trenirovka qilinayot-
gan mashqning samarasini (sport natijasini) eng katta ortishida va
uni tejamkor bajarilishida namoyon bo‘ladi. Shundan kelib
chiqadiki, mashq qilish dasturlari shunday tuzilishi lozimki, ular
bu mashqni yoki ayni turdagi jismoniy (sport) faoliyatini bajarish
uchun zarur bo‘lgan o‘ziga xos fiziologik qobiliyatni rivojlantirsin
(mashq qilishning o‘ziga xosligi tamoyili).
Mashq qilish samarasining o‘ziga xosligi bo‘sag‘a yuklamalari
tamoyili bilan ko‘proq bog‘liq. Masala shundaki, mashq qilish
samaralari, faqatgina ushbu mashqni bajarish uchun yetakchi bo‘lgan
a’zolar, tizimlar va mexanizmlarga nisbatan namoyon bo‘ladi. Mos
ravishda, mashq qilish samaralarining o‘ziga xosligi yetakchi jismoniy
(harakatlar) sifatlar, yetakchi energetik tizimlarni, trenirovka qili-
nayotgan mashqni bajarishda ishtirok etayotgan mushak guruhla-
rining harakatlarini muvofiqlashtirish, tarkibi va faollik darajasini
mukammallashtirishidagi ishtiroki darajasini oshirishdagi ustunligida
yoki faqat unga bog‘liq holda kuzatiladi.
Og‘ir jismoniy mashqlar orasida, bir-biriga funksional talab-
larining xarakteri — yetakchi harakat sifatlari va energetik tizimi,
harakatlarni muvofiqlashtirishi, ishtirok etayotgan mushak guruh-
larining tarkibi bo‘yicha o‘xshash mashqlarni ajratish mumkin. Bu
holatda, o‘xshash (u yoki bu belgisi bo‘yicha) mashqlarni trenirovka
qilinadigan sifatda qo‘llash, o‘xshash 
umumiy mashq qilish samarasini
chaqirishi mumkin.
Lekin, jismoniy mashqlarni bajarish, organizmga qanchalik
yuqori funksional talablarni qo‘ysa, fiziologik reaksiyalarning o‘ziga
xosligi va mashq qilish natijasida ularning o‘ziga xos adaptatsiyasi
shunchalik katta namoyon bo‘ladi. Shuning uchun, sog‘lomlashtirish
maqsadidagi jismoniy tarbiya mashg‘ulotlarida va sport trenirov-
kasining boshlang‘ich davrlarida, umumiy mashq qilish (umumiy

165
rivojlantiruvchi mashqlar) samarasini vujudga keltiradigan turli
xildagi o‘xshash mashqlar keng ishlatilishi mumkin. Sport natijalarini
keyinchalik yuqoriga ko‘tarish uchun funksional talablar (funksional
tayyorgarlik) ortgan sari, mashq qilishning o‘ziga xosli tamoyili
ko‘proq darajada hisobga olinishi zarur. Yuqori sport mahorati dara-
jasida eng katta mashq qilish samarasi, ushbu sport turi (muso-
baqalashuv) uchun asosiy hisoblangan sport mashqlarini trenirovka
qilish paytida erishiladi.
Harakat ko
‘
nikmasiga (sport texnikasiga) nisbatan mashq qilish
samaralarining o
‘
ziga xosligi.
Har qanday sport mashqini bajarish,
mushak faoliyatining o‘ziga xos xususiyatlari — ularning o‘ziga xos
to‘plami, faollik darajasi, qo‘shilishi va to‘xtashining vaqtli ketma-
ketligi bilan tavsiflanadi. Bu xususiyatlarning barchasi, harakatlarni
boshqarishning o‘ziga xos markaziy-asabli dasturini amalga oshirish
bilan belgilanadi. Ushbu dastur, mashq qilish jarayonida sekin-asta
mukammallashtiriladi va u, trenirovka qilinayotgan mashqni bajarish
texnikasini (natija va tejamkorlikni) yuqori saviyada olib borishga
yordam beradi.
Harakat ko‘nikmasining (uni bajarish texnikasining) mukammal-
lashtirilishiga ko‘proq bog‘liq bo‘lgan yuqori sport natijalariga va
mashqni bajarishdagi yuqori tejamkorlikka erishish to‘g‘risida gap
yuritilganda, trenirovka qilinadigan mashqlarni tanlash paytida, bosh
rolni mashq qilish samarasining o‘ziga xosligi tamoyili o‘ynashi
kerak. Harakat ko‘nikmasiga (sport texnikasiga) nisbatan eng katta
mashq qilish samarasi, asosiy trenirovka qilinadigan, deb hisoblangan
mashqni bajarishda erishiladi.
Yetakchi jismoniy (harakat) sifatga nisbatan mashq qilish
samaralarining o
‘
ziga xosligi.
Bu holatni eng yorqin namoyon qiladigan
misol bo‘lib, mushak kuchini mashq qilish chidamlilikka kam ta’sir
ko‘rsatishi, chidamlilikni mashq qilish esa, odatda mushak kuchini
o‘zgartirmasligi fakti xizmat qiladi. Tezlik-kuch yo‘nalishidagi mashq
qilishlik sportchining tezlik-kuch imkoniyatlarini juda oshiradi va
chidamlilikni namoyon qilishga yordam beradigan tizimlar va
mexanizmlarni kam darajada rivojlantiradi yoki umuman
rivojlantirmaydi. Chidamlilikni mashq qilish, buning teskarisi, mushak
quvvatini namoyon qilish uchun mas'ul bo‘lgan tizimlar va
mexanizmlarga kam ta’sir qilgan holda uning ortishini vujudga keltiradi.
Mua’yan jismoniy (harakat) sifatni rivojlantirish uchun, mashq
qilinayotgan sifatning rivojlanish darajasiga mas’ul bo‘lgan va shu
tufayli, uni eng samarali rivojlanishiga yordam beradigan fiziologik
tizimlar va mexanizmlarni eng yuqori darajada yuklaydigan, o‘ziga
xos trenirovka mashqlari va rejimlari ishlatilishi zarur. Xususan, turli

166
mashqlarni bajarish, ish bajarayotgan mushaklarning uchta asosiy
energetik tizimlaridan har xil darajada foydalanadi va ularni mos
ravishda yuklaydi.
Faol mushak guruhlari tarkibiga nisbatan mashq qilish
samaralarining o
‘
ziga xosligi.
Bu holat, asosiy mashq qilinayotgan
mushak guruhlaridan foydalangan holda mashqlarni bajarish paytida
eng katta funksional ko‘rsatkichlar va eng katta tejamkorlik namoyon
bo‘lishi bilan kuzatiladi. Malakali sportchilarda, eng yuqori MKI
o‘ziga xos (musobaqalashuv) mashqlarini bajarish paytida ro‘yxatga
olinadi. Mashq qilmaganlarda, eng yuqori MKI tredbanda yugurish
paytida, eshkak eshuvchilarda — eshkak eshish paytida, velosiped-
chilarda — oyoq veloergometrida ishlash paytida, konkida yuguruv-
chilarda — konkida yugurish paytida ro‘yxatga olinadi. Mashq
qilmaganlarda, tredbanda yugurish paytidagiga nisbatan, suzish paytida
MKI past bo‘ladi. Suzuvchilarning malakasi qanchalik yuqori bo‘lsa,
uning suzishdagi MKI yugurish paytidagi MKI ga yaqin bo‘ladi.
Mashq qilish samaralarining o‘ziga xosligi, bir qator holatlarda
(bir qator ko‘rsatkichlar bilan) faol mushak massasining nafaqat tarkibi
bilan, balki hajmi bilan ham aniqlanadi. Bu, chidamlilikka qaratilgan
mashqlarga nisbatan, ayniqsa yaxshi ko‘rinadi. Aynan shu bilan, nima
sababdan ko‘p miqdordagi mushak guruhlarining faol ishtiroki bilan
bog‘liq bo‘lgan yugurish mashqi, veloergometrda yoki suzishdagi
mashqlarga nisbatan ancha samarali ekanligi tushuntiriladi.
Tashqi muhitning har xil sharoitlarida namoyon bo
‘
ladigan mashq
qilish samaralarining o
‘
ziga xosligi.
Mashq qilish tashqi muhitning
ma’lum bir (o‘ziga xos) sharoitlarida sodir bo‘ladi. Mos ravishda,
mashq qilayotgan organizmdagi adaptatsion o‘zgarishlar ham, uni
ushbu tashqi muhit sharoitlariga eng optimal moslashuvini ta’min-
laydi. Chidamlilikni past tekislik sharoitlarida mashq qilish jarayo-
nida rivojlanadigan o‘ziga xos adaptatsion o‘zgarishlar, chidamlilikni,
aynan shu, o‘ziga xos sharoitlarda ortishiga ko‘maklashadi va
shuning uchun, baland joylardagi gipoksik sharoitlarga yuqori daraja-
dagi chidamlilikni ta’minlash uchun optimal yoki hattoki adekvat
ham hisoblanmaydi. Bu, xususan, nima sababdan yuqori darajada
mashq qilgan sportchilar, mashq qilmaganlar bilan taqqoslaganda,
gipoksik sharoitlarga alohida chidamlilik qobiliyatiga ega emasligini
tushuntiradi. Tashqi muhitning gipoksik sharoitlarida uzoq muddat
bo‘lish esa, buning aksi, mashq qilayotganlar organizmida shunday
adaptatsion o‘zgarishlarning paydo bo‘lishiga olib keladiki, ular,
ushbu o‘ziga xos sharoitlarda uning ishchanlik qobiliyatini oshishiga
yordam beradi. Shu bilan birga, balandlikda mashq qilgan sport-
chidagi bunday akklimatizatsion moslashishlar, unga, past tekislik-

167
dagi o‘ziga xos mavjud sharoitlarda ish bajarganida ustunlik
bermaydi.
Harorati neytral sharoitlarda mashq qilish, o‘ziga xos harorat
adaptatsiyasini to‘liq o‘rnini bosa olmaydi: maxsus akklimatizatsiyasiz,
issiq va havo namligi baland muhitda sportchining mashq qilish
samarasi (funksional tayyorgarlik, sport natijasi), uning tayyorgarligi
doimiy ravishda o‘tkazilgan neytral sharoitlardagiga nisbatan past
bo‘ladi.
Buning barchasi, sportchining tayyorgarligi, aynan musobaqalar
o‘tkaziladigan sharoitlarga o‘tkazilishi maqsadga muvofiq ekanligini
bildiradi.
8.4. Mashq qilish samaralarining qaytarilishi
Mashq qilish samaralarining bunday xususiyati, ularni mashq
qilish yuklamalarini bo‘sag‘adan past darajadan pasayishi paytida
sekin-asta kamayishi yoki mashq qilish to‘liq to‘xtatilgan paytida
umuman yo‘qolishida (detrenirovka samarasi) namoyon bo‘ladi.
Mashq qilish yuklamalari oshirilgandan keyin yoki trenirovka
mashg‘ulotlari yangitdan boshlab yuborilgandan keyin, ijobiy mashq
qilish samaralari yangitdan paydo bo‘ladi. Tizimli ravishda jismoniy
tarbiya bilan shug‘ullanadigan kishilarda, ishchanlik qobiliyatining
sezilarli pasayishi detrenirovkaning ikkinchi haftasidan keyinoq
ko‘rinadi, 3—8 oydan keyin esa, jismoniy tayyorgalik darajasi mashq
qilishni boshlashdan oldingi darajagacha pasayadi. Mashq qiliish
samaralari, mashq qilish to‘xtatilgandan keyingi birinchi davrda yoki
mashq qilish yuklamalari keskin kamaytirilganda, ayniqsa, tez
kamayadi. Oldingi mashq qilish natijasida erishilgan kislorod tashish
tizimi faoliyatidagi funksional ko‘rsatkichlarning o‘sishi, dastlabki
1—3 oy ichida yarmigacha kamayadi. Uncha uzoq muddat bo‘lma-
gan davrda jismoniy tarbiya bilan shug‘ullanayotganlarda, ijobiy
mashq qilish samaralarining ko‘p detrenirovkaning 1—2 oyida yo‘q
bo‘ladi. Hattoki, yuqori darajada mashq qilgan sportchilarda ham,
mashq qilishlar o‘rtasidagi qisqa tanaffuslar (masalan, jarohat
olganligi tufayli) jismoniy ishchanlik qobiliyatining sezilarli pasayi-
shiga olib keladi.
Detrenirovkaning salbiy samaralarida, nafaqat uning davomiyligi,
balki gipokineziyaning darajasi ham sezilarli rol o‘ynaydi: detrenirovka
davrida odamning umumiy harakat faolligi qanchalik yuqori bo‘lsa,
mashq qilish samaralari shunchalik sust va past bo‘ladi.
Mashq qilish samaralarining qaytarilish xususiyati, yuklamalarning
yetarli (bo‘sag‘a yoki bo‘sag‘a usti) jadalligi bilan doimiy trenirovka

168
mashg‘ulotlarining zarurligini talab qiladi. Bu xususiyat — muhim
biologik omil bo‘lib, mashq qilishning qaytariluvchanligi va tizimli-
ligining pedagogik tamoyili asosida yotadi. Ushbu tamoyilning amalga
oshirilishi paytida (mashq qilish rejimini aniqlashda), mashq qilishning
maqsadlarini hisobga olish kerak, chunki mashq qilish samaralarini
saqlash uchun, mashq qilish samaralarini oshirish uchun zarur bo‘lgan
mashq qilish yuklamalaridan kamroq yuklamalar yetarlidir.
8.5. Mashq qilish qobiliyati
Mashq qilish qobiliyati — bu, tirik organizmni tizimli mashq
qilishi natijasida, o‘z funksional imkoniyatlarini o‘zgartirish xusu-
siyatidir. U, kishining jismoniy mashq bajarishni idrok qilishini,
uning o‘ziga xos tizimli jismoniy mashq ta’siri ostida o‘ziga xos
funksional imkoniyatlarini oshirish qobiliyatini tavsiflaydi. Mashq
qilish qobiliyati son jihatdan (mashq qilishlik qobiliyatining darajasi),
mashq qilish samaralarining kattaligi bilan baholanishi mumkin: ular,
bu mashq qilishga javoban qanchalik katta bo‘lsa, unga mos ravish-
da, mashq qilishlik qobiliyati shuncha yuqori bo‘ladi.
Mashq qilish qobiliyati har xil yoshdagi va jinsdagi odamlarda
ancha farq qiladi: bitta mashqning o‘zi ularda har xil samara beradi.
Bir xil yoshga va jinsga mansub guruhlar orasida ham, mashq qilish-
lik qobiliyatining katta individual variatsiyalari mavjud.
Mashq qilish qobiliyati, xuddi mashq qilish samaralari kabi o‘ziga
xosdir. Masalan, ayrim kishilar kuch mashqlari paytida yuqori
darajadagi mashq qilishlik qobiliyatini namoyon qilishlari, lekin
chidamlilikni mashq qilish paytida esa, u qobiliyat ko‘rinmasligi
mumkin. Boshqalari, aksincha, chidamlilikni mashq qilishni yuqori
darajada idrok qiladilar, lekin kuch mashqlariga javoban mushak
kuchlari katta o‘sishga imkoniyati yo‘q.
Bir xil mashq qilish, turli odamlarda, nafaqat mashq qilishlik
qobiliyatidagi farqlari tufayli har xil samaralar berishi mumkin.
Biron-bir sifatni (ma’lum bir mashqda sport natijasini oshirish)
mashq qilishning bitta usuli bir xil odamlar uchun, mashq qilish-
ning boshqa usuli — boshqa odamlar uchun samarali bo‘lishi
mumkin. Shundan kelib chiqqan holda, bir xildagi mashq qilishni
qo‘llash, turli odamlarda, ushbu jismoniy faoliyat turiga har xil
darajada mashq qilishlik qobiliyatini ko‘rsatishi mumkin.
Bir xil yosh-jinsdagilar guruhida, mashq qilishlik qobiliyatining
darajasi, funksional ko‘rsatkichlarning (sport natijasining) dastlabki
(mashq qilishdan oldingi) darajasi bilan ko‘proq belgilanadi.
Organizmning turli a’zolari, tizimlari, mexanizmlarining funksional

169
imkoniyatlarini va butun organizmning funksional tayyorgarligini
(mashq qilishlik qobiliyatini) tavsiflovchi har xil ko‘rsatkichlar, mashq
qilish ta’siri ostida turlicha o‘zgaradi. Lekin, umumiy qoida shundan
iboratki, ushbu ko‘rsatkichlarning o‘zgarishi, ularning dastlabki
(mashq qilishidan oldingi) darajasi qancha past bo‘lsa, shuncha katta
bo‘ladi. Kishining mashq qilish qobiliyat darajasi, uning mashq
qilganlik (funksional tayyorgarligi) darajasi qancha past bo‘lsa,
shunchalik katta bo‘ladi.
Mashq qilish samaralari rivojlanishining kattaligi va tezligi
bo‘yicha mashq qilish qobiliyatining to‘rtta varianti ajratiladi:
1. 
Yuqori tez mashq qilishlik qobiliyati:
katta samaralar berib, ular
tizimli mashq qilishning boshlang‘ich davrida eng tez o‘sadi, keyin
esa kam (asimptotik) o‘zgaradi, sekin-asta «to‘yinish darajasiga
(maksimal mumkin bo‘lgan mashq qilish samarasiga) yaqinlashadi.
2. 
Yuqori sust mashq qilish qobiliyati:
sekin-asta, sust o‘sadigan
yuqori mashq qilish samaralari.
3. 
Past tez mashq qilish qobiliyati:
uncha katta bo‘lmagan mashq
qilish samaralari bo‘lib, ular tez o‘sadi va tizimli mashq qilishning
nisbatan qisqa davridan keyinoq namoyon bo‘ladi, undan so‘ng esa
kam o‘zgaradi.
4. 
Past sust mashq qilish qobiliyati:
uncha katta bo‘lmagan mashq
qilish samaralari bo‘lib, ular tizimli mashq qilish jarayonida sust o‘sadi.
Yuqorida aytilganidek, mashq qilishlik qobiliyat darajasi, organizm
fiziologik funksiyalarining dastlabki darajasiga ko‘proq bog‘liq. Ushbu
daraja odamning turmush tarzi bilan, xususan jismoniy faollik darajasi,
ovqatlanish xarakteri, bajariladigan mashqlar bilan belgilanadi. Lekin,
odamning funksional imkoniyatlarini hamda mashq qilish ta’siri ostida
ularni mumkin bo‘lgan maksimal o‘zgarishi darajasini, ya’ni mashq
qilish qobiliyatini aniqlashda genotip (nasliy belgilangan genetik
omillar) katta rol o‘ynaydi.
Turli fiziologik funksiyalar darajasini aniqlashda nasliylikning roli
bir xil emas. Avvalambor, kishining bir qator funksional ko‘rsat-
kichlari, ayni darajada, gavdaning kattaliklari va shakliga, uning
alohida bo‘g‘inlariga va ayrim ichki a’zolarining (masalan, yurak,
o‘pka, aortasining diametri va h.k.) kattaliklariga bog‘liq. Ko‘pchilik
antropometrik va morfologik belgilar genetik nazorat ostida bo‘ladi
va shuning uchun, ular bilan bog‘langan funksional tavsiflarni nasliy
belgilanishini oldindan hal qiladi.
Tashqi nafas funksiyalari, ayni darajada, genetik jihatdan
oldindan belgilangan. Bu, tashqi nafasning quyidagi ko‘rsatkichlariga
taalluqli: o‘pkaning umumiy sig‘imi, qoldiq va zaxira hajmi,
o‘pkaning hayotiy sig‘imi (8.2, 
B
-rasm). Nafas chastotasi hamda

170
o‘pkaning nisbiy hajmi va sig‘imini (tana massasiga nisbatan) geno-
tipga bog‘liqligi aniqlanmagan. Shu bilan birga, nafasni ushlab turish
davomiyligi, tashqi nafasni gipoksiyaga reaksiyasining xususiyatlari
genetik omillarning ancha sezilarli ta’siri ostida bo‘ladi.
Yurak-qon tomir tizimining funksiyalari nasliy omillarning
shubhasiz (lekin, turli ko‘rsatkichlar uchun bir xil bo‘lmagan)
ta’sirini ko‘rsata oladi. Tinch holatdagi YUQCH bu ta’sirga uncha
uchramaydi, mashq qilmaganlarda tinch holatidagi YUQCH
8.2-rasm
. 
Kishining funksional imkoniyatlari darajasini nasliy omillarga
bog‘liqligi (V. Klissuras va b.):
A
— mono- va dizigotali egizaklarda MKI taqqoslash; 
B
— mono- va
dizigotali egizaklarda, nasliylik koeffitsiyenti (N) bilan aniqlanadigan
funksional imkoniyatlari o‘rtasidagi farq.

171
60 zarba/min bo‘lsa ham, qoidaga binoan, nasliy belgilangan.
Maksimal YUQCH jinsi va yoshi uchun farqsiz ravishda, nasliy
oldindan hal qilingan bo‘ladi (nasliylik koeffitsiyenti 0,9).
Yurakdan qonning oqishi va qonning sistolik hajmi kattaliklariga
genetik omillarning ta’siri sezilarli emas, qandaydir nasliy. Nasliy
omillar, yurakning chap me'dachasini yo‘g‘onligini (massasini) va
yurakning tomirlar tarmog‘i (kapillarizatsiyasi) xususiyatlarini,
koronar arteriya devorining yo‘g‘onligini, ularni miokardning
devorlarida taqsimlanishini yuqori darajada belgilaydi.
Tinch sharoitlarda arterial bosim darajasining nasliy bog‘liqligi
to‘g‘risidagi ma’lumotlar har xil. Ayrim ma’lumotlar bo‘yicha,
arterial bosimi normal bo‘lgan odamlarda umumiy genetik samara
sistolik bosimga nisbatan 50—60% ni va diastolik bosimga nisbatan
40% ni tashkil qiladi.
Mushaklar kompozitsiyasi,
ya’ni ularda sust va tez tolalarning
nisbati, genetik jihatdan oldindan hal qilingan. Nasliylik koeffitsiyenti,
sust (yoki tez) tolalar foizi uchun erkaklarda 0,99 ga va ayollarda
0,92 ga teng. Shu bilan birga, tez mushak tolalarining ikkita tipcha-
larini (II-A va II-B) foizli nisbati bunday «qarindoshlik» o‘xshashlikka
ega emas, bu, ularni muhit omillarining, xususan mashq qilish natija-
sida, o‘zaro o‘rin almashishi mumkinligini ko‘rsatadi.
Mitoxondriyalarning soni, kattaliklari va nisbiy tarkibi, mushak
fermentlarining faolligi genotipga kam bog‘liq yoki umuman bog‘liq
emas va muhit ta’sirlariga (mashq qilishga) o‘ta sezgir bo‘ladi.
Absolut ko‘rsatkichlarda (nyutonlarda) ifodalangan 
mushak kuchi,
nasliy omillarga kam bog‘liq. Shu bilan birga, nisbiy «umumiy kuch»
(tana massasiga) ancha yuqori nasliy koeffitsiyentga (0,6) ega, bu,
ushbu funksional belgini genetik mexanizmlar bilan ma’lum bir
belgilanganligi to‘g‘risida dalolat beradi.
Mushak quvvati,
genotipga juda katta bog‘liqligini ko‘rsatadi. Tez
mushak tolalari tarkibining, nisbiy mushak kuchining, harakat
reaksiyasi tezligining, harakatlarning maksimal chastotasi va
tezlikning, maksimal anaerob quvvatlarning va laktatsid energetik
tizim sig‘imining genetik belgilanganligi, kishining tezlik-kuch
qobiliyatlarining tug‘ma xarakterini ko‘proqda belgilaydi.
Maksimal aerob quvvat
(kislorodni maksimal qabuli) eng katta
darajada nasliy belgilanadi (8.2-rasm). MKI ning yuqori
ko‘rsatkichlari, nafaqat yuqori darajada mashq qilgan sport turining
chidamlilikka qaratilgan vakillarida, balki sport bilan muntazam
shug‘ullanmagan bir qator kishilarda ham ro‘yxatga olinadi. MKI
ning tug‘ma oldindan hal qilinganligi (erkaklarda 93,4% ga va
erkaklar bilan ayollarda birgalikda 95,9% ga) yosh va jinsning

172
ta’siriga kam uchraydi. Submaksimal aerob ishchanlik qobiliyati ham
ko‘proq darajada genetik omil bilan belgilanadi.
Organizmning aerob (kislorod tashish) imkoniyatlarining ortishini,
sust mushak tolalarining katta miqdorda bo‘lishini belgilovchi ko‘p
fiziologik omillar va mexanizmlarning MKI ni yuqori bo‘lishini
genetik belgilanganligi, chidamlilikni namoyon qilishni talab qiladi-
gan sport turlarida yuqori natijalarga erishishda organizmning katta
imkoniyatlarini oldindan hal qiladi.
Mashq qobiliyati darajasini aniqlashda nasliylikning rolini
inkor qilib
bo‘lmaydi. Turli genotipli kishilarda bir xil mashqlar, har xil mashq
qilishga imkon beradi, ya’ni organizmning mashq qilishga sezuvchanligi
(mashq qilishlik qobiliyati) ko‘p darajada genotipga bog‘liq.
Hisoblashlar shuni ko‘rsatadiki, chidamlilikni mashq qilish ta’siri
ostida MKI ning o‘sishidagi individual variativlik 50% atrofida
mashq qiluvchilarning genetik xususiyatlari bilan belgilanadi, bunda
20—30% gina MKI ning dastlabki (mashq qilishdan oldingi) dara-
jasiga bog‘liq.
Nasliylik ham, kishining umumiy jismoniy faolligi darajasiga ta’sir
qiladi. Mashq qilish samaralarining o‘sish chegarasi har bir odamda
nasliy belgilangan bo‘ladi. Hattoki tizimli jadal jismoniy mashq qilish
ham, genotip tomonidan belgilangan organizmning funksional
imkoniyatlarini chegaradan ortiqcha oshira olmaydi. Shuning uchun,
genetik omillar, yuqori sport natijalarini bashorat qilish va erishishda
hal qiluvchi hisoblanadi. Tabiiy, genetik belgilangan aerob imkoniyat-
lar, muhitning (mashq qilishning) ta’siriga qaramasdan yetarlicha
mustahkam bo‘lishi mumkin. Xususan, MKI o‘sishining chegaralari,
individual genotip tomonidan limitlangan bo‘lsa kerak, shu tufayli
hech qanday mashq qilish ushbu to‘siqdan o‘ta olmaydi.
Nasliy omillarning ta’siri, ma’lum bir tashqi sharoitlarda, xususan,
jismoniy mashq qilish jarayonida namoyon bo‘ladi. Boshqacha
aytganda, nasliy va muhit omillari o‘zaro harakat qiladi. Bayon
qilingandan shu narsa kelib chiqadiki, taniqli sportchilar, organizmning
o‘ziga xos yuqori funksional imkoniyatlarini va uning yuqori mashq
qilish qobiliyatini belgilaydigan, noyob genotipga egadirlar.
Nazorat uchun savollar
1. Jismoniy yuklamalar adaptatsiyaning asosida nimalar yotadi?
2. Mashq qilish (trenirovka) samarasini nimalar belgilaydi?
3. Mashq qilish samarasini belgilovchi omillarni tahlil qilishda qanday
fiziologik qonuniyatlar ajratiladi?
4. Mashq qilishning asosiy funksional samaralarini ta’riflang.

173
5. Mashq qilishning bo‘sag‘a yuklamasi deganda nimani tushunasiz?
6. Ortiqcha yuklama tamoyili nimadan iborat?
7. Individuallashtirishning pedagogik tamoyili nimalarga suyanadi?
8. Yuklamani oshirishda tadrijiylik (asta-sekinlik) pedagogik tamoyilining
mohiyati qanday?
9. Bo‘sag‘a yuklamalari nima maqsadda qo‘llaniladi?
10. Jismoniy yuklamalarning asosiy parametrlarini ayting.
11. Yuklamalar jadalligini aniqlashning qanday fiziologik usullari mavjud?
12. Mashq qilish yuklamalarining jadalligini YUQCH bo‘yicha aniqlash-
ning mohiyati nimadan iborat?
13. Mashq qilish yuklamalarining jadalligini YUQCH bo‘yicha aniqlashga
misol keltiring.
14. Mashq qilish yuklamasi jadalligini anaerob bo‘sag‘a (AB) bo‘yicha
aniqlash mohiyati nimadan iborat?
15. Mashq qilish yuklamalarining davomiyligi deganda nimani tushunasiz?
16. Mashq qilish yuklamalarining chastotasi deganda nimani tushunasiz?
17. Mashq qilish yuklamalarining hajmi deganda nimani tushunasiz?
18. Mashq qilishning o‘ziga xosligi deganda nimani tushunasiz?
19. O‘ziga xos adaptatsiya, o‘ziga xos mashq qilish samarasi, umumiy mashq
qilish samarasi nimadan iborat?
20. Harakat ko‘nikmasiga (sport texnikasiga) nisbatan mashq qilish sama-
ralarining o‘ziga xosligi nimalardan iborat?
21. Yetakchi jismoniy (harakat) sifatga nisbatan mashq qilish samarala-
rining o‘ziga xosligi nimalardan iborat?
22. Faol mushak guruhlari tarkibiga nisbatan mashq qilish samaralarining
o‘ziga xosligi nimalardan iborat?
23. Tashqi muhitning har xil sharoitlari paytida namoyon bo‘ladigan mashq
qilish samaralarining o‘ziga xosligi nimalardan iborat?
24. Mashq qilishlik qobiliyati deganda nimani tushunasiz?
25. Mashq qilishlik qobiliyatining o‘ziga xosligi nimadan iborat?
26. Odamlarning mashq qilishlik qobiliyatidagi farqlarni ta’riflang.
27. Mashq qilish samaralari rivojlanishining kattaligi va tezlik bo‘yicha
mashq qilishlik qobiliyatining variantlarini ta’riflang.
28. Turli fiziologik funksiyalar darajasini aniqlashda nasliylikning roli ni-
malardan iborat?
29. Mashq qilishlik qobiliyati darajasini aniqlashda nasliylikning roli ni-
malardan iborat?

174
IX BOB. AYRIM SPORT TURLARINING
FIZIOLOGIK TAVSIFLARI
Jismoniy tarbiya va sport, shug‘ullanuvchilarga ta’sir ko‘rsatish
vositalari va shakllarining turli-tumanligi bilan namoyon bo‘ladi.
Jismoniy tarbiya va sportning maqsadi va mazmuni, vositalari
va shakllari, tarqalishi va samaradorligini tashqi muhit, kundalik
turmush, ovqatlanish, yosh va jins bilan o‘zaro bog‘liq holda ko‘rib
chiqish lozim.
Jismoniy tarbiya va sport hayotining subyektiv aspektlarini o‘z ichiga
oladi va shuning uchun, alohida har bir kishi va umuman jamiyatning
sog‘lom turmush tarzini shakllantirishning tarkibiy qismi hisoblanadi.
Jismoniy tarbiya va sport bilan shug‘ullanish paytida yuzaga
keladigan funksional, biokimyoviy va morfofunksional o‘zgarishlar
turlichadir. Turli jismoniy mashqlar kishining tizimlari va a’zolariga
bir xil ta’sir ko‘rsatmaydi, bu, jismoniy yuklama, tashqi muhit,
shug‘ullanuvchilarning yoshi va funksional holati bilan bog‘liq.
Jismoniy tarbiya va sport bilan yoshi va salomatligining holatini
hisobga olgan holda to‘g‘ri va tizimli shug‘ullanish foyda keltiradi,
ayniqsa, asosiy tamoyillarga rioya qilinganda, ya’ni ketma-ketlik,
jismoniy yuklamalarning tizimliligi va ongli boshqarilishi (dozalash-
tirish) bundan mustasno emas.
9.1. Sportning siklik turlari
Sportning siklik turlariga (harakatlariga) yugurish, yurish, suzish,
eshish, velosport, chang‘i poygasi, konkida yugurish va boshqalar kiradi.
Ularning barchasi, harakatlarida ham va energiya sarfida ham bir qator
umumiy xarakterga ega. Sportning siklik turlari, qoidaga binoan, yurak-
qon tomir, nafas tizimlarining bir qator kasalliklarini oldini olish hamda
davolash maqsadida sog‘lomlashtirish dasturlariga kiritiladi.
Eng kam kuch sarflash yo‘li bilan eng yaxshi natijalarga erishish
uchun, an'anaviy bo‘lmagan umumiy jismoniy gimnastik mashqlar
emas, balki mushaklarning katta guruhlarini uzluksiz ishlashini talab
qiladigan mashqlar tanlanadi, masalan, chang‘i sporti, kross, yugu-

175
rish, suzish va b. Ish jarayonida qancha kam mushaklar ishtirok
etsa, mashq qilish samarasi shuncha past bo‘ladi.
Siklik harakatlarning umumiyligi quyidagilardan iborat: bitta
siklda mavjud bo‘lgan harakatlarning barcha fazalari qolganlarida
ham bir xil ketma-ketlikda bo‘ladi. Sikllar bir-biridan ajralmaydi.
Siklik harakatlarning fiziologik asosi rolini harakatning ritmik
zanjirli refleksi bajaradi, uning kelib chiqishi shartli reflektorli va
avtomatik ravishda ushlab turiladi. Siklik harakatlarning ko‘pchilik
qismi tabiiy lokomotsiyalardan (harakatlardan) iborat yoki ularga
asoslangan. Siklik harakatlardagi asosiy o‘zgaruvchan kattaliklar bo‘lib,
bajarilayotgan ishning quvvati va davomiyligi hisoblanadi. Quvvat,
harakat sikllarining chastotasi, harakatlarning amplitudasi va kuchi
bilan aniqlanadi.
Ishning chegaraviy davomiyligini uning quvvatiga yoki ko‘chish
tezligiga bog‘liqligi, barcha siklik harakatlar uchun umumiy hisoblanadi.
Sport yurishi
. Yurishning fiziologik bazisi — qadam refleksidir. Sport
yurishidagi harakat sikllari qo‘shqadamdan iborat bo‘lib, sportchining
bir tayanchli va ikki tayanchli holatining ikkitadan davrini o‘z ichiga
oladi. Tez yurayotgan sportchi qo‘llarining harakatlari oyoqlarining
harakatlari bilan qat’iy uyg‘un bo‘ladi va kesishish xarakteriga ega.
Musobaqalar erkaklar o‘rtasida 20 va 50 km, ayollar o‘rtasida
5—10 km masofalarda o‘tkaziladi.
Harakatlarning yuqori sur’ati xarakterlidir (daqiqasiga 100 dan
to 160 qadamgacha). Tayanchsiz fazaning bo‘lmasligi, harakatlarni
boshqaruvchi asab markazlarida qo‘zg‘alish jarayonlarining ustunli-
giga olib keladi.
Sport yurishi mo‘tadil jadallikdagi, nisbatan katta bo‘lmagan
tezlikdagi ish hisoblanadi. Tez yuruvchilarda, chang‘i poygachilari yoki
yuguruvchi stayerlarnikiga nisbatan, mushaklarining tonusi yuqoriroq,
mushaklar relaksatsiyasi (bo‘shashishi) kamroq ifodalangan bo‘ladi.
Sport yurishi paytida energiya sarfi ancha baland: 5 km masofada 300—
400 kkal va 50 km masofada 3000 kkal dan ortiq. Erkaklarda maksimal
kislorod iste’moli (MKI) — 71 ml/min/kg. Nafas olish chastotasi va
o‘pka ventilatsiyasi sportchining sur’atiga va funksional tayyorgarligiga
bog‘liq va 30—60 eks/min va undan ko‘pni va 60—90 
l
/min ni tashkil
qiladi; kislorod iste’moli — 3—6 
l
/min va undan ko‘p. Yurak-qon
tomir tizimining funksiyasi: yurish paytida yurak qisqarishlari chastotasi
— 130 dan to 160 zarba/min va undan ortiq. Qonning laktati (sut
kislotasi) 12 mmol/
l
gacha ortadi. Ayrim hollarda anemiya ko‘rinadi,
ayniqsa, hajmi bo‘yicha katta yuklamalar bajarilganda.
Yugurish
— kardiorespirator tizimini mashq qildirish uchun asosiy
va eng samarali jismoniy mashq hisoblanadi. Yugurish, chidamlilik

176
va tezlik kabi jismoniy sifatlarni rivojlantirishga katta darajada ko‘-
maklashadi. Yugurish musobaqalari 60 km dan to marofon (42 km
195 m) yugurishlarigacha bo‘lgan masofalarda o‘tkaziladi. Masofalar
qisqa, o‘rtacha va uzun kabilarga ajratiladi. Masofaning uzunligiga
bog‘liq holda, bu, maksimal, submaksimal, katta va mo‘tadil jadal-
likdagi ish bo‘lishi mumkin.
Yugurish mashqlari, asab faoliyatining nisbatan bir xildagi dina-
mik stereotiplarini shakllantiradi va mustahkamlaydi. Bu masofa tekis
yoki to‘siqlar osha o‘tishiga, musobaqalarning xarakteriga bog‘liq
holda ko‘rish analizatorlariga va propriotseptiv retsepsiyaga talablar
qo‘yiladi.
Qisqa masofalarga yugurish paytida, sportchi anaerob rejimda,
uzun masofalarga yugurish paytida — aerob yoki aralash rejimda,
o‘rtacha masofalarga yugurish paytida esa — aralash yoki anaerob
rejimda ish bajaradi.
Mashqlar mushaklarning qo‘zg‘aluvchanligini va labilligini oshi-
radi. Masalan, xronaksiya (mushaklar labilligining bilvosita ko‘rsat-
kichi) — yuguruvchi sprinterlarda eng qisqa bo‘ladi.
Kortikal va plastik tonusdagi farq yuqori malakali sportchilarda
eng ko‘p ifodalanadi. Bu, mushaklarni bo‘shashtirishni (relaksatsiya-
sini) bilish qobiliyati. Toliqish paytida, sportchining mushaklarini
relaksatsiya qilish qobiliyati pasayadi.
Energiya sarflanishi turli masofalarda turlicha. Masofanig uzunli-
gini ortishi va uni bosib o‘tish sur’atini (tezlikni) ortishi bilan hamda
iqlim omillari va sportchining funksional holatiga bog‘liq holda
energiyaning sarflanishi ortadi. Qisqa masofalarga yugurish paytida
erkaklarda energiyaning sarflanishi 3700—4200 kkal va ayollarda
3200—3600 kkal ni tashkil qiladi. Uzoq masofalarga yuguruvchilarda,
mos ravishda 5000—5500 va 4200—4700 kkal ni tashkil qiladi.
Uzoq masofalarga yuguruvchilarda MKI (erkaklarda) — 80
ml/min/kg, ayollarda — 56 ml/min/kg. Ayollarda, erkaklarnikiga
nisbatan energiya sarflanishi 15—20% kam.
Qisqa masofalarga yugurish paytida o‘pka ventilatsiyasi, kislorodga
talab va kislorod qarzi uncha katta emas. O‘rtacha masofalarga
yugurish paytida, anaerob reaksiyalar aerob reaksiyalar bilan
uyg‘unlashadi va ishning yakunida kislorod qarzi to‘planadi. Uzoq
masofalarga yugurish paytida, aerob ish ustun bo‘ladi. Lekin, bunda
ham, kislorodga bo‘lgan talab to‘liq qanoatlantirilmaydi, natijada
kislorod qarzi ancha kattalashadi, ayniqsa, musobaqalashuv fao-
liyatida. Marafon yugurishda kislorod qarzi katta emas. Lekin,
masofani musobaqalashuv sur’atida o‘tish paytida, kislorodga shunday
katta ehtiyoj paydo seziladiki (5—6 
l
/min), hattoki kuchli yuguruvchi-

177
larda ham talab qoniqtirilmaydi. O‘pka ventilatsiyasi. O‘rtacha va
uzun masofalarga yuguruvchilarda ayniqsa katta (140—160 
l
/min).
O‘pkaning hayotiy sig‘imi (O‘HS) stayer yuguruvchilarda katta bo‘ladi
(4,5—6,5 
l
).
Tinch holatda stayer yuguruvchilarda yurak qisqarishlari chas-
totasining susayishi (bradikardiya) kuzatiladi. Yugurish paytida
YUQCH masofaga bog‘liq ravishda 150—200 zarba/min va undan
ortiq bo‘ladi. Arterial bosim (AB) me’yor atrofida, stayerlar uchun
gipotoniya xarakterlidir (sistolik bosim 105—120 mm.sim.ust va
diastolik bosim 55—65 mm.sim.ust).
Stayer yuguruvchilarda qizil qon ko‘rsatkichlari kam o‘zgaradi,
ayrim paytlarda anemiya kuzatiladi. Qonda laktatning konsent-
ratsiyasi, bosib o‘tiladigan masofaga bog‘liq ravishda, 6—8 mmol/
l
bo‘lishi mumkin. Ayrim paytlarda siydigi tarkibida oqsil aniqlanadi.
Velosiped sporti
. Velosiped haydash, masofaning uzunligiga bog‘liq
ravishda maksimal, submaksimal, katta va mo‘tadil jadallikdagi ishga
taalluqli bo‘ladi. Maksimal quvvatga ega ish, velosipedchi tomonidan
trekda 200 va 500 m masofada, submaksimal ish — 1000 m, katta
ish — 5000, 10000 va 20000 m, mo‘tadil ish — shosseda 100 km va
undan ortiq masofada bajariladi.
Poyga vaqtida, nafas olishdagi ayrim qiyinchiliklarga qaramasdan,
velopoygachilarning o‘pka ventilatsiyasi 60—120 va undan ko‘p 
l
/min,
kislorod iste’moli esa — 5 va undan ortiq 
l
/min ni tashkil qiladi.
Erkaklardagi MKI 75 ml/min/kg bo‘ladi.
Qonni kislorod bilan to‘yinish darajasi nafas olishning chastotasi
va chuqurligiga bevosita bog‘liq. Nafas olish ushlab turilganda (start,
spurt va b. paytida) qonning oksigenatsiyasi pasayadi.
Energiyaning sarflanishi erkaklarda 5400—6000 kkal, ayollarda —
4100—4600 kkal. Shosseda velosiped poygasi ishtirokchilarida
tinchlik holatida YUQCH o‘rtacha 45—50 zarba/min ni tashkil
qiladi, poyga paytida esa, YUQCH poyga sur’atiga, relyefga, iqlim
sharoitlariga, funksional tayyorgarlikka bog‘liq va 140—190 va undan
ortiq zarba/min ga yetishi mumkin. Spurt paytida, finishda YUQCH
200 va undan ortiq zarba/min ga yetishi mumkin. Velopoygachilarda
AB past (gipotoniya) bo‘ladi.
Qon ko‘rsatkichlari me’yor darajasida, ayrim paytlarda, bir necha
kunlik velopoygada ishtirok etadigan sportchilarda anemiya kuzati-
ladi va qonida oqsil aniqlanadi.
Eshkak eshish (akademik, kanoeda va baydarkada)
. Eshkak eshish
bilan har qanday yoshda shug‘ullanish mumkin, u, umumiy rivojlan-
tiruvchi mashqlar tuziga kiradi va bir vaqtning o‘zida faol dam olish-
ning yaxshi vositasi bo‘la oladi.
12 — 
Sh. I. Allamuratov

178
Eshkak eshuvchilarning harakatlari, muvofiqlashishi bo‘yicha
murakkab bo‘lib, o‘rindig‘ining harakatlanishi va akademik qayiqlar
turg‘unligining pastligi bilan bog‘liq. Bu holat, sportchini doimiy
ravishda muvozanatni ushlab turishga majbur qiladi, ayniqsa, bu
2, 4 va 8 o‘rinli qayiqlarda muhimdir.
Akademik eshkak eshish analizatorlarga, ayniqsa propriotseptiv,
vestibular, sezuvchi retseptorlar, periferik ko‘rish va eshitishga katta
talablar qo‘yadi.
Eshkak eshish skelet mushaklarining, ayniqsa orqa mushaklarining,
yuqori yelka kamarini, qorin va oyoqlar mushaklarining, ya’ni yirik
mushak massalarining rivojlanishiga ko‘maklashadi. Akademik eshkak
eshishda, summar energiya sarfi katta, erkaklarda — 5200—5600 kkal,
ayollarda — 4200—4800. Erkaklarda MKI 62 ml/min/kg.
Nafas olish chastotasi harakatlar ritmi bilan to‘g‘ri keladi va o‘r-
tacha 30—40 eks/min ga teng. Poyga jarayonida nafas olish o‘zga-
radi, masalan, finishda ortadi (tezlashadi). Eshkak eshuvchi uchun
ratsional nafas olish juda muhim.
Malakali eshkak eshuvchilarda o‘pka ventilatsiyasi 150 
l
/min gacha
yetadi, bunga nafas olish chuqurligini oshirish hisobiga erishiladi.
Ularning nafas mushaklari yaxshi rivojlangan. O‘HS erkaklarda 6 va
undan ortiq litr, ayollarda 4 va undan ortiq litrga yetishi mumkin.
Eshkak eshuvchining ishi, qoidaga binoan, anaerob rejimda o‘tadi.
Yuqori malakali sportchilarda kislorod iste’moli 5—5,5 
l
/min ga yetishi
mumkin. Kislorodga bo‘lgan talab (1500—200 m masofada), eshkak
eshish paytida o‘rtacha 50—60 litrni tashkil qiladi, kislorod qarzi
talabga nisbatan 20—30% ga teng. Tinchlik holatida YUQCH 40—
50 zarba/min, poyga vaqtida — 160—200 va undan ko‘p zarba/min
ga yetishi mumkin.
Eshkaklarni suvdan o‘tkazish paytida, eshkak eshuvchida qisqa
muddatli zo‘riqish yuzaga keladi va u, yurakning o‘ng me'da oldi
bo‘limiga venoz qonning kelib tushishini qiyinlashtiradi va shu bilan,
yurakning ishini birmuncha og‘irlashtiradi. Zo‘riqish venoz bosimning
ortishiga ham olib keladi. Jadal mashq qilishlar (musobaqalar) va
sovugandan (sovqotgandan) keyin, ayniqsa bahor va kuz oylarida,
sportchilarning siydigida oqsil mavjudligi kuzatilishi mumkin.
Suzish
. Suzish sportning to‘rtta turi mavjud: erkin suzish (krol),
orqada suzish, brass, batterflyay. Musobaqalar masofasi 50 dan to 1500
metrgacha. Suzish masofasi 50, 100, 200 m bo‘lganda submaksimal
jadallikdagi, 400, 800, 1500 m bo‘lganda — katta jadallikdagi, dengizda
15, 25 km bo‘lganda — mo‘tadil jadallikdagi ish bajariladi.
Suzish, harorati 25,5—28,5°C bo‘lgan suvda amalga oshirilib, bu
ishchanlik qobiliyatiga sezilarli ta’sir ko‘rsatadi. Undan tashqari, suzish

179
sportchi gavdasining gorizontal holatda bo‘lishi bilan xarakterlanadi
va bu, yurak va o‘pkaning ishiga sezilarli ta’sir qiladi — gavdani vertikal
holatda ushlab turish uchun energiya sarf qilinmaydi. Buning barchasi,
sportchi tomonidan katta hajmdagi ishni bajarish imkonini beradi.
Sportchi tanasi va suvning haroratlari turlicha bo‘lib, suv retseptor-
larning qo‘zg‘atuvchisi hisoblanadi. Suzuvchi suvning qarshiligini yenga-
di, qarshilik tezlik oshgan sari ortadi. Suvning ustida suzish gavda
tuzilishiga, harakatlarni bajarish texnikasiga, sportchining vazniga va
mushak va yog‘ to‘qimalarning nisbatiga bog‘liq.
Suzish paytida energiyaning sarflanishi katta va bu, birinchi
navbatda, suvning qarshiligini yengishga va suvning haroratiga (issiqlik
ajralishi ortadi) bog‘liq. Mashq qilish jadalligi qanchalik katta bo‘lsa,
energiya sarflanishi shunchalik yuqori bo‘ladi. Energiyaning sarflanishi
suzish usuliga bog‘liq. Suzish paytida nafas olish suvning haroratiga,
sportchining ko‘krak qafasiga suvning gidrostatik bosimining ta’siriga
bog‘liq. Nafas olish paytida sportchining ko‘krak qafasi qiyinchilikka
uchraydi (suv muhitining qarshiligi), shuning uchun suzuvchilar nafas
olishining kuchi nafas chiqarishinikidan katta. Shu tufayli, suzuvchilarda
nafas mushaklari yaxshi rivojlangan va O‘HS ko‘rsatkichi yuqori
(erkaklarda 6 litrdan yuqori, ayollarda 4 litrdan yuqori).
Suzish paytidagi nafas chastotasi (usulga bog‘liq ravishda) 30—
45 eks/min ga yetadi. Bunda, o‘pka ventilatsiyasi 90—100 va undan
yuqori 
l
/min ga yetishi mumkin, kislorod iste’moli — 5,0—5,5 
l
. Erkak-
larda MKI — 67 ml/min/kg, ayollarda — 57 ml/min/kg. Energiyaning
sarflanishi erkaklarda — 4200—4800 kkal, ayollarda — 3600—4100 kkal.
Jadal mashq qilish paytida, ayrim holatlarda, qonda gemoglo-
binning pasayishi kuzatiladi (anemiya). Laktatning miqdori musoba-
qalardan keyin 14—16 va undan ko‘p mmol/
l
bo‘lishi mumkin.
Suzuvchilarda, jadal mashq qilishdan keyin va suvning harorati past
bo‘lganda siydigida oqsil aniqlangan.
9.2. Sport o‘yinlarining turlari
Sport o‘yinlari (futbol, basketbol, voleybol, xokkey, qo‘l to‘pi,
tennis va b.) harakatlarning turli-tumanligi bilan tavsiflanadi.
Ularning tarkibigi yugurish, sakrashlar, joyidan turib va sakrab to‘pni
otish, zarbalar, turli kuch elementlari va hokazolar kiradi. Ushbu
harakatlarning barchasi, o‘yinchilarning o‘zaro harakatlari (kurash)
tufayli bajariladi. Harakatlarning tarkibiy tuzilmasini va jadalligining
o‘zgarishlari o‘yin paytida uzluksiz sodir bo‘ladi.
O‘yinlarning ayrim turlari (shaybali xokkey, basketbol, regbi, qo‘l
to‘pi va b.) tezlik-kuch yo‘nalishiga ega bo‘lib, u, mashq qilish

180
jarayonida namoyon bo‘ladi. Sport o‘yinlari chaqqonlikni, kuchni,
epchillikni va boshqa sifatlarni rivojlantirishga yordam beradi. O‘yinnnig
turiga bog‘liq ravishda, organizmdagi fiziologik siljishlar turlicha bo‘ladi.
Sport o‘yinlari
— o‘yin musobaqalarining turlari bo‘lib, qarama-
qarshi kurashish jarayonida sport snaryadi (koptok, shayba va b.) bilan
ma’lum bir nishonni mo‘ljalga olishning turli texnik va taktik usullari
ularning asosi hisoblanadi. O‘zining xarakteri bo‘yicha, sport o‘yinlari,
kurashda natijaga erishish bilan o‘ynash hisoblanadi, ularda jamoalar
yoki alohida o‘yinchilar ma’lum qoidalar bo‘yicha harakat qiladi.
Futbolda (tezlanish va to‘pni surish paytida va h.k.), shaybali
xokkeyda, ish asosan anaerob rejimda amalga oshiriladi.
Turli sport o‘yinlaridagi texnik usullar juda xilma-xildir va
ko‘pchilik holatlarda muvofiqlashuvi bo‘yicha murakkab, uning ustiga,
barcha texnik usullar yugurish, sakrash, to‘pni tez surish vaqtida
hamda uning uchun uzluksiz kurash sharoitlarida (basketbol, qo‘l
to‘pi, futbol) amalga oshiriladi. Ko‘p yillik mashqlar va musobaqalar
davomida, yuqori malakali sportchilarda, o‘yin jaraynida avtomat-
lashtirilgan harakatlar ishlab chiqariladi. Ayni texnik usulni sportchi
nafaqat to‘g‘ri bajarishi, balki tez bajarishi ham kerak.
Sportchilarda mashq qilish (musobaqalar) jarayonida harakat
stereotipi ishlab chiqiladi, asab jarayonlarining kuchi va harakat-
chanligi ortadi, harakatni amalga oshiruvchi barcha tizimning
qo‘zg‘aluvchanligi va labilligi ortadi.
Sport o‘yinlarida sportchiga ko‘pchilik omillar ta’sir ko‘rsatadi
va maydondagi holatning barcha detallari qanchalik aniq qabul qilinsa
va bu qo‘zg‘atuvchilarga reaksiya qanchalik tez bo‘lsa, o‘yin faoliyati
shunchalik muvaffaqiyatli kechadi. Teng sharoitlarda, maydonda
o‘yinchining tez oriyentirlanishi sezgi a’zolarining faoliyatiga bog‘liq.
Mashq qilish jarayonida (musobaqada) analizatorlarning takomil-
lashuvi sodir bo‘ladi. Sport o‘yinlarida ko‘rish, harakat va eshitish
analizatorlari katta ahamiyatga ega. Ko‘rish orqali axborotni qabul
qilish, o‘yinchini maydondagi harakati va xulq-atvorini belgilaydi.
Maydonda oriyentirlanishda ko‘rish maydonining ahamiyati katta.
Shuni aytish lozimki, ko‘zlarning anatomik tuzilishi va funksiyasi
tufayli ko‘rish maydoni mashq qilishga moyil emas. Shuning uchun,
ko‘rish maydoni ko‘rsatkichlari past bo‘lgan o‘yinchi sportchi yuqori
natijalarga erisha olmaydi.
Sport o‘yinlari turlarida energiya sarflanishi maydonning katta-
liklariga, o‘yinning sur’atiga va ritmiga, yakkakurashga, sportchi-
larning malakasiga va ularning mashq darajasiga bog‘liq. Masalan,
voleybolchi va basketbolchilarda energiya sarflanishi erkaklarda
4200—4500 kkal, ayollarda 3600—3800 kkal. Basketbolchi ayollarda

181
MKI — 44 ml/min/kg, erkaklarida — 53 ml/min/kg. Futbolchi
erkaklarda — 58 ml/min/kg, ayollarda 57 ml/min/kg. O‘yinlarda
nafas chastotasi (NCH) 20—30 dan to 60 eks/min ni tashkil qilishi
mumkin. O‘HS 3500 dan to 5000 ml gacha, ayollarda — 3000—
4500 ml. Shaybali xokkey o‘yini paytida YUQCH 160—200 va
undan ortiq zarba/min bo‘lishi mumkin. Basketbolda, futbolda, qo‘l
to‘pida — 140—180 va undan ortiq zarba/min.
Laktat, o‘yindan (mashq qilishdan) keyin 8—14 va undan ortiq
mmol/
l
ni tashkil qilishi mumkin.
Sport o‘yinlarida harakatlarning fazoviy aniqligi katta ahamiyatga
ega bo‘lib, koptokni aniq oshirish ularga bog‘liq. Fazoviy oriyenta-
tsiyada ko‘pchilik retseptorlar ishtirok etadi, lekin bu yerda bosh rolni
ko‘rish va eshitish retseptorlari o‘ynaydi. Sport o‘yinlarida tafakkur
va harakat reaksiyalarining tezligi, ushbu sifatlarni boshqarish qobiliya-
ti muhim.
Amalga oshirilayotgan harakat amallarining turli-tumanligiga
qaramasdan, ikkita asosiy ko‘rsatkichlari: ishning nisbiy quvvati va
harakat vazifalarini yechishning murakkabligi va tezlik darajasi
asosida ularga qiyosiy fiziologik tavsiflar berish mumkin.
Harakatlarning jadalligi to‘g‘risida uzluksiz o‘yinning davomiyligi
va har bir o‘yinchining maydonda qancha vaqt bo‘lganligi haqida
fikr yuritiladi. Lekin, ayrim turlarda (masalan, shaybali xokkeyda)
jadallik juda katta bo‘lganligi tufayli, o‘yinchilar tez-tez almashtiriladi.
Bu, tez toliqish bilan bog‘liq va bunda harakat samarasi pasayadi.
9.3. Yakkakurashlar
Kurash
(erkin kurash, yunon-rum kurashi, sambo, dzyudo va
b.) yakkakurashga kiradi. Kurashning vositalari — usullar hisoblanib,
ularning yordamida raqibini ushlab, muvozanatdan chiqariladi va
gilamga tashlanadi.
Kurashda tezlik-kuch ishlari statik kuchlanishlari bilan uyg‘un
bo‘ladi, u kuchni, chaqqonlikni va epchillikni rivojlantiradi. Kurash-
chining muvaffaqiyatli harakat faoliyati uchun propriotseptiv
sezuvchanlikni rivojlantirish zarur.
Kurashchilarning mushak tizimi yaxshi rivojlangan va u, anaerob
rejim ustunligida ishlashga adaptatsiyalangan. Kurash paytida energiya
sarflanishi juda katta. Kurashish paytida, u, o‘rtacha 10—12 kkal
ko‘rsatkichga 1 daqiqadan ortiq vaqtda yetadi. NCH 35—40 va undan
ko‘p eks/min ga ortadi. Raqibini tutib turgan paytda, oshirib tashlashga
tayyorgarlik ko‘rish va oshirib tashlagan paytda nafasni ushlab qolish
va zo‘riqish aniqlangan. Energiya sarflanishi, vazn toifasiga bog‘liq holat

182
3700 dan to 6000 kkal va undan ortiq. Kislorodga bo‘lgan ehtiyoj
ishning jadalligiga bog‘liq. Kurashning yakunida kislorod qarzi juda
katta bo‘lishi mumkin. MKI 57 ml/min/kg ni tashkil qiladi.
YUQCH tinch holatda o‘rtacha 45—60 zarba/min, kurash
paytida va ayniqsa, kurashdan keyin YUQCH 180—200 va undan
ko‘p zarba/min ni tashkil qiladi. AB 150—160 mm.sim.ust (sistolik)
va 80—100 mm.sim.ust (diastolik) gacha ortishi mumkin.
Kurashdan keyin qondagi laktatning miqdori 8—10 ga va undan
ko‘p mmol/
l
. Kurashchilar uchun, ter bezlarining kuchaygan
funksiyasi xarakterli va uni sportchilarni kurashga tayyorlash paytida
hisobga olish kerak.
Boks
— yakkakurashning keng tarqalgan turi. Boks bilan
shug‘ullanish uchun katta chidamlilik, kuch, matonat, chaqqonlik,
epchillik, qat’iylik hamda boshqa o‘ziga xos sifatlar zarur. Energiya
sarflanishi ishning jadalligiga bog‘liq bo‘lib, u, kichik vazn toifasidagi
sportchilarda yuqori (15—22 kkal/min). Umuman olganda, mashq
qilishdan keyin, energiya sarflanishi vazn toifalariga, tashqi muhit
haroratiga va sportchining mashq qilganlik darajasiga bog‘liq holda
3700 dan to 6000 kkal ni tashkil qilishi mumkin. MKI 55 ml/min/kg,
NCH 35—50 eks/min, o‘pka ventilatsiyasi 80 dan 120 gacha va
undan ortiq litrni tashkil qiladi. Kislorod qabuli 4—5 
l
/min ga teng
va kislorod qarzi mavjud. O‘HS o‘rtacha 3500—4500 ml.
YUQCH susayish an’anasiga ega va tinch holatda 45—55 zarba/min,
boks tushish paytida 180—200 va undan ko‘p zarba/min ni tashkil
qiladi. Jangdan so‘ng qonda laktatning miqdori keskin ortadi va
8—12 mol/
l
ni tashkil qiladi.
Boshga zarba berilganda nokaut holatiga tushish miya chayqalishi
bilan belgilanadi. Nokautlarni organizmga ta’siri bir qator sharoitlarga
bog‘liq. Ularning orasida katta ahamiyatga ega bo‘lganlari — zarba
berilgan soha, bokschining mashq qilganlik darajasi va b. Nokaut
holatiga tushgandan keyin peshob haydaydigan dorilar, analgetiklar
qabul qilish va boshning orqa tomoniga sovuq narsa qo‘yish lozim.
Qayta nokaut holatiga tushish asab tizimining og‘ir funksional
buzilishlariga olib kelishi mumkin. Nokaut holatiga tushgan bokschilar
ma’lum muddat ringga qo‘yilmaydi.
9.4. Sportning tezlik-kuch turlari
Og‘ir atletika
— og‘irliklarni (shtanga) ko‘tarish bo‘yicha muso-
baqalar bo‘lib, sportning shunday turlariga mansubki, ularda jismoniy
kuch va texnika bir xil hal qiluvchi rolni o‘ynaydi. Ish dinamik
xarakterga, shtangani ushlab turish va fiksatsiya qilish paytida esa —
statik xarakterga ega.

183
Og‘ir atletika kuch va chaqqonlikni rivojlantiradi. Shtangani
harakatlantirish muvofiqlashuvi bo‘yicha murakkabdir.
Shtangachilarda (vazn toifasidan qat’i nazar) energiya almashinuvi,
asosiy almashinuv holatida, standart kattaliklarning 86—96% ini
tashkil qiladi, bu, oksidlanish jarayonlarini tejamkorligidan dalolat
beradi. Mashq qilish paytida, energiyaning umumiy sarflanishi, vazn
toifasiga bog‘liq holda 3700 dan to 6000 kkal tashkil qiladi. MKI
56 ml/min/kg bo‘ladi. Shtangani ko‘tarish paytida nafasni ushlab
qolish va zo‘riqish sodir bo‘ladi va bu vaqtda qorin ichidagi va venoz
bosim ko‘tariladi.
Shtangani ko‘tarish paytida o‘pka ventilatsiyasi va kislorod iste’-
moli uncha katta emas. Bunda, mushaklarni anaerob sharoitlarda
ish bajarishi ustun bo‘ladi va shu tufayli, kislorod qarzi kislorodga
bo‘lgan talabning 80—90% ni tashkil qilishi mumkin.
YUQCH shtanganing og‘irligiga, urinishlarning qaytalanishiga
va sportchining mashq qilganlik darajasiga bog‘liq va 160—
185 zarba/minga yetishi mumkin. YUQCH ning tezlashishi, odatda,
shtanga yerga qo‘yilgandan keyin ortadi. Tinch holatida shtanga
ko‘taruvchi sportchilarning pulsi 60—70 zarba/minni tashkil qiladi.
AB ortish an’anasiga ega, bu, mashq bajarish paytida nafasni ushlab
turish va zo‘riqish bilan bog‘liq. Mashq qilishdan keyin sistolik va
diastolik bosimning ortishi an’anasi mavjud.
Shtangani ko‘tarish paytidagi zo‘riqish yurak ishi uchun ma’lum
bir qiyinchiliklar tug‘diradi, bu, yurak mushagining gipertrofiyasiga
olib kelishi mumkin.
9.5. Sportning murakkab-texnik turlari
Sport gimnastikasi
— maxsus jismoniy mashqlar tizimi bo‘lib,
odamning salomatligini mustahkamlash, harakat qobiliyatlarini
mukammallashtirish, uyg‘un jismoniy rivojlanishi uchun yo‘nalti-
rilgan. Gimnastika tushunchasi o‘z ichiga sport va badiiy gimnasti-
kani, sport akrobatikasini oladi.
Sport gimnastikasida erkaklar oltita snaryadda, ayollar — to‘rtta
snaryadda musobaqalashadilar. Gimnastlarning mashq qilishlari
harakat apparatini mukammallashtirishga yo‘naltirilgan.
Gimnastik mashqlarni bajarish qisqa muddatli bo‘lganligi tufayli
energiya sarflanishi unsa katta emas. Faqat, kuniga 2—3 marta mashq
qilish davomida mashqlarni ko‘p marta qaytarilishlari tufayli, energiya
sarflanishi ayollarda 3000 dan to 3600 kkal gacha va erkaklarda 3600—
4200 kkal gacha yetishi mumkin. MKI erkaklarda 60 ml/min/kg.
Harakatlar turli-tuman, gavdani fazodagi holatlari va statik gavda
holati mavjudligi tufayli, nafas apparatining ishlashi uchun ma’lum

184
bir qiyinchiliklar yuzaga keladi. NCH, chuqurligi, ritmi mashqlarni
bajarish texnikasiga bog‘liq. Ayrim mashqlar nafasni ushlab qolish
va zo‘riqish bilan bajariladi. Gimnastik mashqlarni bajarish paytidagi
gaz almashinuvi kattaligi, harakatlarning xarakteriga va ishga jalb
qilinadigan mushaklar guruhiga bog‘liq.
Mashq bajarishga nisbatan yurak-qon tomir tizimining reaksiyasi
har xil bo‘ladi. Masalan, akrobatika elementlari, sakrashlar,
yugurishlar ko‘p bo‘lgan erkin mashqlarni bajarish paytida, puls 160—
180 zarba/min gacha tezlashadi, AB (sistolik) 130—150 mm.sim.ust.
gacha ortadi. YUQCH 160—180 zarba/min gacha yetishi mumkin.
Tashqi nafas funksiyasi katta ko‘rsatkichlarga yetishmaydi, bu,
statik holatlar miqdorining ko‘pligi bilan bog‘liq, dinamik mashqlar
esa, qoidaga binoan, qisqa muddali. Masalan, erkin mashqlarni
bajarish paytida, NCH organizmni kislorodga bo‘lgan talabiga
nisbatan, ko‘proq muayyan mashqni bajarish bilan boradigan, nafas
a’zolaridagi biokimyoviy o‘zgarishlar bilan belgilanadi. Erkin
mashqlarni bajarishdan keyin kislorod qarzi 85% ga yetadi, mashqlarni
snaryadlarda bajarish paytida 98% gacha ortadi.
Nazorat uchun savollar
1. Yurishning fiziologik bazisi nimadan iborat?
2. Sport yurishi paytida energiya sarfi qanday?
3. Sport yurishi paytidagi nafas olish chastotasi va o‘pka ventillatsiyasi
nimalarga bog‘liq, uning ko‘rsatkichlarini ayting.
4. Sport yurishi paytidagi yurak-qon tomir tizimining funksiyalari qanday?
5. Yurishi paytidagi fiziologik ko‘rsatkichlar qanday o‘zgaradi?
6. Velopoygachilarning fiziologik ko‘rsatkichlari qanday o‘zgaradi?
7. Eshkak eshish paytidagi fiziologik ko‘rsatkichlar qanday o‘zgaradi?
8. Suzuvchilarning fiziologik ko‘rsatkichlari qanday o‘zgaradi?
9. Yakkakurashchilarning fiziologik ko‘rsatkichlari qanday o‘zgaradi?
10. Og‘ir atletikachilarning fiziologik ko‘rsatkichlari qanday o‘zgaradi?
11. Gimnastikachilarning fiziologik ko‘rsatkichlari qanday o‘zgaradi?

185
X BOB. AKKLIMATIZATSIYA (ADAPTATSIYA)
Iqlimning odatdagi mavsumiy o‘zgaruvchanligi odamda fiziologik
o‘zgarishlarni keltirib chiqaradi. 
Akklimatizatsiya
— muhitning yangi,
ko‘nikilmagan iqlimiy geografik sharoitlariga moslashish.
Turli omillar ta’siri ostidagi 
adaptiv (moslashuvchan) o‘zga-
rishlarni
sportchilarni musobaqalarga tayyorlash paytida bilish zarur.
Adaptatsiya
deb, organizmning tug‘ma va orttirilgan mosla-
shuvchanlik faoliyatining barcha turlariga aytiladi, bu, hujayra, a’zo,
tizimlar va organizm darajasida sodir bo‘ladigan jarayonlardir.
Adaptatsiya, muhitning noadekvat sharoitlarida, gomeostazni
ushlab turadi, ishchanlik qobiliyatini, hayotning maksimal davo-
miyligini va reproduktivlikni ta’minlaydi.
Shuni aytish lozimki, organizm tashqi muhitning ayrim omilla-
riga to‘liq, boshqalariga qisman adaptatsiyaga erishishi mumkin.
Odam, ekstremal sharoitlarda adaptatsiyaga qobiliyatsiz ham bo‘lishi
mumkin. Bunday sharoitlarda ko‘p muddat bo‘lish kasalliklarga olib
kelishi mumkin.
Adaptatsiyaning birinchi davrida organizmning shartli reflektorli
faoliyati faollashadi. Muhitning noadekvat ta’sirlari ostida yuzaga kela-
digan, organizmning asosiy gomeostatik tizimlari faoliyatidagi o‘ziga
xos o‘zgarishlar shartli reflektorli prinsip bo‘yicha mustahkamlanadi
va gomeostaz, ushbu sharoitlar uchun zaruriy umumiy stabillikka
erishadi. Keyinchalik, qo‘zg‘atuvchilar stereotipining qayta ta’sir
qilishiga qaramasdan, fizik va biokimyoviy ko‘rsatkichlar dastlabki
kattaliklariga sekin-asta qaytadi, shartli reflektorli faoliyat so‘nadi, bosh
miya asab tuzilmalarining qo‘zg‘alishi tormozlanish bilan almashadi,
bu holat, oliy asab faoliyati pozitsiyalaridan kelib chiqqanda adaptatsiya
jarayonida oriyentirlanish reaksiyasining so‘nishi sifatida qaraladi.
Lekin, hamma odamlar (sportchilar) ham, muhitning bir xil
sharoitlariga bir xilda tez va to‘liq adaptatsiya qila olmaydi. Bunda,
odamning jinsi, yoshi, asab tizimining tipi, salomatligi holati, funk-
sional holati (sportchining mashq qilganlik darajasi), ruhiy-hissiy
mustahkamligi va hokazolar ahamiyat kasb etadi.

186
Organizm adaptiv reaksiyasining muhim komponenti — stress-
sindrom hisoblanadi, ya’ni gipotalamo-gipofizar-buyrakusti bezi
tizimining faollashuvini ta’minlaydigan nospetsifik reaksiyalarning
yig‘indisi, gomeostatik tizimlar faoliyatlarini rag‘batlantiruvchi adaptiv
gormonlarni, kortikosteroidlarni va katexolaminlarni qon va to‘qimalarga
kelib tushishining ortishi. Nospetsifik reaksiyalarning adaptiv roli, ularni
muhit omillariga organizm rezistentligini oshirish qobiliyatidan iborat.
Sportchilar turli iqlim va geografik sharoitlarda mashq qilishlari
(yoki musobaqalashishlari) mumkin. Shuning uchun, retseptorlarning
tez adaptatsiyalashuvi muhim ahamiyatga ega.
Barcha retseptorlar, tuzilishi va modalligidan qat’i nazar, tez
va sust adaptatsiya bo‘ladiganlarga (fazali va tonik) ajratiladi. Tez
adaptatsiya bo‘ladigan retseptorlarning funksiyalari — qo‘zg‘atuv-
chilarning fizik parametrlarini o‘zgarishlariga reaksiya qilishni
ta’minlashdan iborat.
10.1. Sovuqqa, issiqlikka, balandlikka adaptatsiya
Haroratga adaptatsiya bo‘lish, qo‘zg‘atuvchi harorati o‘zgarish-
larining fiziologik diapazoni doirasida mumkin. Inson uchun, bu
diapazon 40°C ni (
−
10°C dan to 
−
50°C gacha) tashkil qiladi. Bu
harorat diapazonida haroratni 0,2°C ga o‘zgarishi sovuqlik retseptor-
lari faolligini oshirishga olib keladi va u, ma’lum vaqtdan keyin,
haroratlarning absolut kattaliklariga mos ravishdagi doimiy darajada
o‘rnatiladi. Diapazon 
−
20°C dan to 
−
50°C bo‘lganda, haroratning
ortishiga issiqlik retseptorlari reaksiya beradi, ularning faolligi ham
ma’lum bir vaqtdan keyin stabillashadi.
Insonda sovuqqa va issiqlikka adaptatsiya bo‘lishning xarakteri
o‘zining spetsifikasiga ega.
Organizmni sovuqqa reaksiyasi qon tomirlarining generalizatsiya-
langan torayishidan iborat bo‘lib, u, issiqlikni gavdaning periferik
sohalariga borishini (ajratilishini) pasaytirish orqali ichki haroratni
saqlashga yordam beradi.
Kishida issiqlikka adaptatsiyalanish xarakteri o‘zining spetsifika-
siga ega. Issiqlik, ayniqsa, namlik yuqori bo‘lsa, sportchi uchun
sovuqqa nisbatan katta yuklama hisoblanadi. Muhit harorati tana
haroratidan yuqori bo‘lganda, issiqlik tashqi muhitdan organizmga
o‘tadi. Bunday holatlarda, issiqlikdan qutulishning birgina usuli
bug‘lanish (ter ajratish) xizmat qiladi.
Issiqlik (yuqori harorat) ta’sir qilishining boshlanishida rektal harorat,
kislorod iste’moli, YUQCH va daqiqadagi hajm tez o‘sadi. Ter ajralishi
ko‘p emas va tana haroratini doimiy regulatsiyasi uchun yetarli emas.
Issiq iqlimda 12 kun bo‘lgandan keyin moslashish belgilari ko‘rina

187
boshlaydi. Ter ajralishi ikki barobar ortadi, YUQCH lari va kislorod
iste’moli taxminan 40% ga pasayadi. Bug‘lanishning ortishi va moddalar
almashinuvining pasayishi ichki haroratning kamayishiga olib keladi. Qon
tomirlarining kuchli kengayishi ancha samarali boshqaruv bilan bog‘liq
bo‘lib, bu, periferiyada issiqlik berilishini orttiradi va ter ajralishini
kuchaytiradi. Agar, sportchilar issiq va namligi ortiq bo‘lgan iqlim
sharoitlarining dastlabki 5—7 kunida hammomga (saunaga) kirsalar va
sovuq dush qabul qilsalar, ularning adaptatsiyalashishi tezroq bo‘ladi.
Uyqudan oldin sovuq dush va uglevodli ichimliklar qabul qilinishi, ertalab
esa, sovuq dush va adaptogenlar (jenshen, pantokrin va b.) qabul qilinish
maqsadga muvofiq. Undan tashqari, ichimliklarni (choy, ma’danli suv,
sharbatlar va b.) yetarlicha ichish zarur, bu, adaptatsiya jarayonini
tezlashtirishning muhim lahzalaridan biri hisoblanadi.
Adaptatsiya jarayonlari (prinsiplari)ga rioya qilmaslik oqibatida
har xil xastaliklar kelib chiqishi mumkin. Namlikning yuqori bo‘lishi
ter ajralishini qiyinlashtiradi.
10.2. Issiqlikka adaptatsiya
Sauna
— toliqishga qarshi kurashishning yaxshi vositasi hisobla-
nadi, u, jismoniy ishchanlik qobiliyatini tez tiklaydi, ortiqcha vazndan
qutilishga yordam beradi shamollashni oldini oladi. Uning ta’siri ostida
yurak-qon tomir, nafas va mushak tizimlarida ancha katta ijobiy
o‘zgarishlar sodir bo‘ladi, mikrotsirkulatsiya, moddalar almashinuvi,
qonning qayta taqsimlanishi yaxshilanadi, oksidlanish-tiklanish
jarayonlari kuchayadi, ter ajralishi va ter bilan metabolizm mahsulot-
larining (mochevina, sut va pirouzum kislotalari va b.) chiqarilishi
kuchayadi, mushak tonusi pasayadi. Sauna, teri funksiyalarini yaxshi-
lanishiga, qon tomirlarini trenirovkasiga va himoyalanish mexanizm-
larini rag‘batlantirishga yordam beradi. Rinit, bronxit, o‘tkir respirator-
virusli infeksiyalar, osteoxondroz, radikulit, miozit va boshqa kasalliklar
paytida, davolash vositasi sifatida saunaga tushish tavsiya qilinadi.
Saunadagi termoregulatsiya harorat va namlik bilan yaqindan
bog‘liq. Saunada suv-tuz, kislotali-ishqorli muvozanat va termik
gomeostazning o‘zgarishlari sodir bo‘ladi. Nafas olish pasayadi va
chuqur bo‘ladi. Saunaga 2—3 marta 5—10 daqiqa kirish tavsiya qilinadi.
Kislorodli vannalar.
Bunda, vannadagi suv ballondagi kislorod
bilan 1,5 atmosferadan to 2,5 atmosfera bosim ostida to‘yintiriladi.
Bu usul, mashq qilingandan keyin sport ishchanlik qobiliyatitni
tiklash uchun, tayanch-harakat apparatining surunkali jarohatlari
va xastaliklari paytida va boshqalarda qo‘llaniladi. Suvning harorati
35—36°C, vanna qabul qilish davomiyligi 10—15 daqiqa.

188
Gipertermik vannalar
. Ortiqcha yuklamalar va jarohatlar yuzaga
kelishini oldini olish maqsadida tayanch-harakat apparatining
me'yorida funksiya qilishi uchun, suvning harorati 39—43°C bo‘lgan
umumiy, o‘tirib va oyoqlarni solib qabul qilinadi. Gipertermik
vannalar ko‘pincha turli dorilar qo‘shish bilan qabul qilinadi. Muola-
janing davomiyligi 5—7 daqiqa.
Kuzgi-qishki davrda hamda mashq qilishlardan keyin mushaklarni
cho‘zish va yumshatishga qaratilgan mashqlar bajarishni kiritish zarur.
Ulardan so‘ng gipertermik vannalar qabul qilish amalga oshiriladi.
O‘tirib qabul qilinadigan gipertermik vannalar profilaktik va da-
volash maqsadlarida amalga oshiriladi.
Oyoqlar uchun gipertimik vannalarni yuguruvchilar, sakrovchilar,
konkida yuguruvchilar va boshqa sportchilar mashq qilish vaqtida qabul
qiladi. Bunday vannalar, ayniqsa yuguruvchi-stayerlar uchun foydalidir.
Gipertermik vannalarni quyidagi holatlarda qabul qilish maqsad-
ga muvofiq emas: kuchli toliqish, EKG o‘zgarganda, kapillaro-
toksikoz, endarterit, oyoqlar tomirlarining aterosklerozi, yangi
jarohatlar (gemotoma, bo‘g‘inlar gemartrozi va b.) bo‘lganda.
O‘rtacha tog‘ zonalarida mashq qilish vaqtidagi gidroterapiya.
Dengiz sathiga nisbatan balandlik oshgan sari atmosfera bosimi
pasayadi, havoning zichligi kamayadi. Bu, to‘qima va a’zolarda
gemoglobinni kislorod bilan to‘yinishining pasayishiga, oksidlanish
jarayonlarining buzilishiga, gipoksiyaning paydo bo‘lishiga olib
keladi. O‘rtacha tog‘ zonasida, 2000 m balandlikda, kislorodning
yetishmasligi, odatda nafas va yurak-qon tomir tizimi ishining
kuchayishi, qonda eritrotsitlar miqdorining va organizmning boshqa
kompensator reaksiyalarini ortishi hisobiga to‘ldiriladi.
O‘rtacha tog‘ zonalarida gidro va balneologik vositalarning
barchasi qo‘llanilishi maqsadga muvofiq, lekin ularning davomiyligi
va harorati qat’iy boshqarilishi kerak.
Mashq qilish davrida gidromassaj va aromatik vannalarni qabul
qilish gemoglobin miqdorining oshishiga, o‘rtacha tog‘ zonasi
sharoitiga adaptatsiya bo‘lish jarayonini tezlashishiga olib keladi,
uyqu tezroq me’yoriga keladi va h.k.
Issiq (tropik) iqlimdagi gidroterapiya
. Issiq (tropik) iqlimda mashq
qilish va musobaqalarda ishtirok etish vaqtida organizm to‘qimalari va
a’zolarida ancha sezilarli o‘zgarishlar kuzatiladi. Bu, kardiorespirator
tizim, termoregulatsiya va almashinuv jarayonlarining katta yuklamada
ishlashiga olib keladi. Masalan, markaziy asab tizimi tomonidan ayrim
o‘zgarishlar (tormozlanish) yuzaga keladi, jismoniy yuklamalar paytida
faol mushaklarda qonning hajmi ortadi, terida mikrotsirkulatsiya
kuchayadi. Jismoniy yuklamalar vaqtida teri qon tomirlarining kengayishi
qonni yurakka qaytib borishini qiyinlashtiradi. Haroratning yuqoriligi

189
va namlikning yuqoriligi tana haroratini oshiradi, bu, ter ajralishini
kuchaytiradi va elektrolitlarni, ayrim organik moddalarni, glikogenni,
temir moddasini va boshqalarni ko‘p miqdorda yo‘qotilishiga olib keladi.
Bunday sharoitlarga adaptatsiya bo‘lishni tezlashtirish, toliqishni
bartaraf qilish va sport ishchanligi qobiliyatini tiklash maqsadida iliq
dush, ertalablari esa kontrsatli dushlar (ayniqsa, birinchi 3—5 kunda),
gipertermik vannalar qabul qilish, saunaga kirish maqsadga muvofiq.
10.3. Atmosfera bosimiga adaptatsiya
Atmosfera bosimi doimiy va bir maromda bo‘lmaydi. Uning
kattaliklari geografik sharoitlarga, sutkaning va yilning vaqtiga va
turli atmosfera hodisalariga bog‘liq. Balandlikka chiqqan sari
atmosfera bosimi pasayadi, yuqori bosim sohalari past harorat bilan
to‘g‘ri keladi (10.1-jadval).
Dengiz sathi darajasidagi atmosfera bosimi
101,3 kPa (760 mm.
sim.ust) yoki 1013 mbar (1 mbar
=
108 Pa).
Gazlar parsial bosimining farqlari asosida organizmda doimiy
ravishda gaz almashinuvi sodir bo‘ladi. Qon aylanish tizimi gidrostatik
bosimning farqlari prinsipi bo‘yicha funksiya qiladi, tashqi bosim bilan
korrelativ aloqada bo‘ladi. Atmosfera bosimi oshgan paytda (odatdagi
o‘zgarishlar chegarasida), maksimal va minimal arterial bosim
birmuncha pasayadi, puls chastotasi ortadi. Atmosfera bosimi pasaygan
paytda, moslashishning qarama-qarshi yo‘nalgan reaksiyalari kuzatiladi,
lekin, pasaygan atmosfera bosimi arterial bosimni pasayishiga olib
kelganda boshqa o‘zaro munosabatlar ham yuzaga kelishi mumkin.
Alveolar havoda kislorod parsial bosimining pasayishi bilan, qonning
gemoglobinini (Hb) kislorod bilan to‘yinishi kamayadi. Uncha katta
bo‘lmagan balandliklarda (1,5—3,0 km) kislorod yetishmasligi (gipok-
semiya, gipoksiya) o‘pka ventilatsiyasi, yurak faoliyati, eritropoez va
boshqalarning kuchayishi hisobiga to‘ldiriladi (kompensatsiya bo‘ladi).
Sportchilarning funksional imkoniyatlarini oshirish uchun,
ularning trenirovka mashg‘ulotlari tog‘ning o‘rtacha zonalarida
tashkil qilinadi, bu, ayniqsa, sportning siklik turlarida maqsadga
muvofiq (chang‘i poygasi, uzun masofalarga yugurish, suzish,
akademik eshkak eshish va b.).
Organizmning balandlikka moslashuvi. Tog‘dagi akklimatizatsiya.
Yuqori tog‘ zonasi sharoitlarida organizmning funksional xususiyat-
lariga ta’sir qiluvchi asosiy omil — kislorod zichligining pasayishi
hisoblanadi, bir vaqtning o‘zida havoning harorati va namligining
o‘zgarishining ham ta’siri bor. Katta balandliklarda atmosfera
havosidagi kislorod miqdorining kamligini kompensatsiya qilishning
muhim mexanizmi — alveolar ventilatsiyaning ortishi hisoblanadi,

190
10.1-jadval
Turli 
balandliklardagi 
pO
2
va 
pCO
2
, 
qonni 
kislorod 
bilan 
to‘yinishi
Ba
la
nd
lik,
m
K
o‘
rsat
ki
chl
ar
0
1000
2000
3000
4000
5000
6000
7000
8000
9000
10000
11000
120000
A
tm
osfe
ra 
bo
sim
i,
mm.s
im.u
st
N
af
as
o
lin
ad
igan
q
ur
uq
hav
od
agi 
pO
2
,
mm.s
im.u
st
N
af
as
o
lin
ad
igan
n
am
hav
od
agi 
pO
2
,
mm.s
im.u
st
A
lv
eol
ar
h
av
odag
i pO
2
,
mm.s
im.u
st
A
lv
eol
ar
h
av
odag
i pC
O
2
,
mm.s
im.u
st
Qo
nn
i k
is
lo
ro
d 
bil
an
to
‘y
in
ishi,
%
A
rteri
al
qo
nd
ag
i p
O
2
,
mm.s
im.u
st
V
eno
z 
qo
nd
ag
i pO
2
,
mm.s
im.u
st
760
159
149
105
40
98
94—97
40—60
674
142
132
90
—
97
—
—
596
125
115
73
36,
5
94
—
—
526
110
100
64
—
92
—
—
462
97
87
47,
5
32,
5
85
54—60
36—45
405
85
75
43
29
80
—
—
354
74
64
37
28
76
42—47
29—35
308
65
55
35
27
68
—
—
267
56
46
28
24
60
30—33
23—27
230
48
38
23
24
40
—
—
198
41
31
18
22
29
—
—
169
35
25
12
—
15
—
—
145
30
20
7
—
8
—
—

191
bu CO
2
gazini tez chiqarilishiga va oqibatda, alveolalar havosidagi
kislorodning parsial bosimining ortishiga olib keladi.
Havo zichligi, alveolar havodagi va arterial qondagi O
2
parsial bosimi
va CO
2
o‘rtasidagi va turli balandliklarda arterial qonni O
2
bilan
to‘yinganligi o‘rtasidagi bog‘liqlik 10.1-jadvalda keltirilgan. Atmosfera
bosimini 2000 m balandlikda 20% ga pasayishi, yurak-qon tomir tizimining
funksiyasiga amalda biron-bir sezilarli ta’sir ko‘rsatmaydi. Turli balandlik-
larda qon ko‘rsatkichlarining o‘zgarishlari 10.2-jadvalda keltirilgan.
10.2-jadval
Turli balandliklarda qon ko‘rsatkichlarining o‘zgarishi
(B. Balke, 1964)
Balandlik, 
m
Ko‘rsatkichlar
0
3100
3600
4600
5600
6500
Qonning hajmi, ml/kg
Gemoglobin, g/100 ml
Kislorod sig‘imi, ml/100 ml
Kislorod bilan to‘yinish, %
Kislorod miqdori, ml/100 ml
79,6
15,3
20,6
97
20
83
16,8
22,5
91
20,5
96
18,8
25,2
91
20,5
100,5
20,1
27,0
80,5
22,4
104
20,7
27,8
80,5
22,4
—
24,8
33,3
±
65
±
21,7
Izoh
. Alveolar havo va qonni kislorod bilan to‘yinganligi to‘g‘risidagi
8000 m balandlikda olingan ma’lumotlar katta individual o‘zgarishlari bilan
farq qiladi.
Balandlik oshgan sari atmosfera bosimi pasayadi, kislorod konsentrat-
siyasi o‘gazmaydi. Kislorodning parsial bosimi atmosfera bosimining
pasayishiga proporsional ravishda pasayadi, masalan, u, dengiz sathidan
5500 m balandlikda deyarli yarmiga pasayadi (10.3-jadval).
10.3-jadval
Dengiz sathidan turli balandliklardagi atmosfera bosimi, nafas
olinayotgandagi kislorodning parsial bosimi (namlangan nafas
olinayotgan havo) va alveolar havodagi kislorodning parsial bosimi.
Oxirgi ustunda kislorodning miqdori keltirilgan, ushbu ko‘rsatkich
bo‘yicha dengiz sathidagiga mos parsial bosimni
(100 mm.sim.ust
=
13,3 kPa) qayta tiklash
Balandlik
Havo
bosimi,
mm. sim. ust
Nafas olinayotgan
havodagi kislorodning
parsial bosimi,
mm. sim. ust
Alveolar
havodagi
kislorodning
parsial bosimi,
mm.sim.ust
Kislorodning
ekvivalentli
fraksiyasi
0
2000
760
596
149
115
105
76
0,209
0,164

192
davomi
Balandlik
Havo
bosimi,
mm. sim. ust
Nafas olinayotgan
havodagi kislorodning
parsial bosimi,
mm. sim. ust
Alveolar
havodagi
kislorodning
parsial bosimi,
mm.sim.ust
Kislorodning
ekvivalentli
fraksiyasi
3000
4000
5000
6000
7000
8000
10000
14000
19000
526
462
405
354
308
267
199
106
49
100
87
75
64
55
46
32
12
0,4
61
50
42
38
35
32
—
—
—
0,145
0,127
0,112
0,098
0,085
0,074
0,055
0,029
0,014
Balandlik bilan belgilanadigan gipoksiya adaptiv reaksiyalarning
rivojlanishi olib keladi. O‘rtacha balandlikdagi tog‘ zonalarida mashq
qiladigan sportchilarning akklimatizatsiyasi bir necha kundan to bir
oyga qadar davom etadi. Tinch holatda, 2000 m balandlikda,
YUQCH ortadi va 100 zarba/min ga yetishi mumkin, jismoniy
yuklama paytida esa, dengiz sathidagiga nisbatan ko‘proq ortadi.
Sababi hajm uncha ko‘p o‘zgarmaydi. Yuklama paytida yurakdan
ko‘p qon chiqariladi, AB uncha ko‘p o‘zgarmaydi, daqiqadagi hajm
(DH) esa, ortadi. Giperventilatsiya nafas koeffitsiyentini 1,0 gacha
va undan ortiq ko‘p ortishiga olib keladi. Giperventilatsiyaga
qaramasdan, nafas bilan olinadigan kislorodning miqdori pasaygan
bo‘ladi, chunki daqiqadagi hajm rO
2
ning pasayishi darajasida
oshmaydi. Balandlik oshgan sari alveolar havodagi rO
2
pasayishi
tufayli, arterial qondagi rO
2
ham tushadi. Tinch holatda, 2000 m
balandlikda, alveolar havodagi rO
2
76 mm.sim.ust (10,1 kPa)ni,
arterial qonda — 73 mm.sim.ust (9,7 kPa) ni tashkil qiladi, arterial
qondagi gemoglobinni kislorod bilan to‘yinishi 93% ni tashkil qiladi.
Og‘ir ishni 2000 m balandlikda bajarish vaqtida kislorod bilan
to‘yinish 93% dan kam bo‘ladi, bu, arterial qondagi 65 mm.sim.ust
(8,6 kPa) dan past bo‘lganda mos keladi, buning oqibatida 2000 m
balandlikdagi maksimal ishchanlik qobiliyati, deyarli 10% ga
(3000 m balandlikda taxminan 20% ga) pasayadi.
Akklimatizatsiyaning boshlang‘ich fazasida, tinch holatdagi
YUQCH ortadi, keyin esa, u pasayadi va 5000 metrgacha bo‘lgan
balandliklarda, dastlaki darajalardan pastroq darajada stabillashishi
mumkin. Harbali hajm sezilarli darajada o‘zgarmaydi va mos

193
ravishda, tinch holatdagi yurakdan qonning chiqishi kam o‘zgaradi,
yurakdan qonning maksimal haydalishi kamayadi.
Akklimatizatsiya jarayoni uzoq muddat davom etganligi tufayli,
nafas olishni boshqarish tizimi arterial qondagi kislorodning
yetishmasligiga va rO
2
ning yuqoriligiga borgan sari sezuvchan bo‘lib
qoladi. Xuddi past tekislik sharoitlaridagi kabi, nafasni uzoq muddat
to‘xtatib turish mumkin bo‘lmay qoladi.
Katta balandlik sharoitlarida bo‘lish davrining boshlanishida,
qondagi eritrotsitlarning soni, ularni tez yemirilishi tufayli ayrim
hollarda kamayadi, lekin, bir necha kunlardan keyin, kuchaygan
eritropoezning barcha belgilari paydo bo‘ladi. Balandlik tufayli
kislorod yetishmovchiligi qanchalik katta bo‘lsa, qonning boshqa
hujayralarining hosil bo‘lish tezligi o‘zgarmasa ham eritropoezning
namoyon bo‘lishi, rag‘batlanishi shunchalik yorqin namoyon bo‘ladi.
Gemoglobinning miqdori ko‘payishi bilan, qonning bufer sig‘imi
ortadi. Lekin, bikarbonatlarni kompensatorli yo‘qotilishi tufayli,
to‘qimalarning bufer sig‘imi pasayadi.
Eritropoetinning kuchli rag‘batlantiruvchisi bo‘lib, kislorodning
parsial bosimining pasayishi (ya’ni, to‘qimalarni kislorodga bo‘lgan
ehtiyoji va uni kelib tushishi o‘rtasidagi mos kelmaslik) xizmat qiladi.
Bunda, eritropoezni tezlashtiradigan, plazmadagi o‘ziga xos modda —
eritropoetinning miqdori ortadi.
Akklimatizatsiya darajasiga ko‘ra mushaklardagi kapillarlarning
zichligi ortadi, kapillarlar va mushaklarning ichki uchastkalari
o‘rtasidagi diffuziyali masofalar qisqaradi. Mushaklarning ichki
hujayralari va turli fermentativ tizimlar kislorod yetishmovchiligiga
adaptatsiya bo‘ladi, bu, rO
2
miqdorining past bo‘lishiga qaramasdan,
aerob metabolizm uchun qulay sharoit yaratadi.
10.4. Mushak faoliyatiga adaptatsiya
Odamning har qanday faoliyatga moslashishi, organizmning turli
funksional tizimlarini o‘z ichiga oladigan murakkab, ko‘p bosqichli
jarayon hisoblanadi.
Fiziologik jihatdan mushak faoliyatiga adaptatsiya — organizmni
yuqori darajada mashq qilinganlikka erishishiga va buning uchun
fiziologik sarflarni minimizatsiya qilishga yo‘naltirilgan tizimli javobi
hisoblanadi. Shu nuqtayi nazardan, jismoniy yuklamalarga adaptatsiya
bo‘lishni dinamik jarayon sifatida qarash kerak, uning asosida reaksiya
qilishning yangi dasturini shakllantirish yotadi. Moslashuv jarayonining
o‘zi, uning dinamikasi va fiziologik mexanizmlari faoliyatning tashqi
va ichki sharoitlarining holati va nisbati bilan belgilanadi.
13 — 
Sh. I. Allamuratov

194
Keyingi vaqtlarda, odamlar faoliyatini turli sharoitlarga adaptatsiya
bo‘lish mexanizmlarini tadqiq qilish natijalari shuni ko‘rsatmoqdaki,
uzoq muddatli adaptatsiya paytidagi fiziologik omillar, albatta quyidagi
jarayonlar bilan birga o‘tadi: 1) regulator mexanizmlarning qayta
qurilishi; 2) organizmning fiziologik zaxiralarini mobilizatsiya qilish
va ishlatish; 3) insonning aniq bir mehnat (sport) faoliyatiga nisbatan
adaptatsiyaning maxsus funksional tizimini shakllantirish. Ishning
mazmuniga ko‘ra, ushbu uchta fiziologik reaksiyalar — adaptatsiya
jarayonlarining bosh va asosiy tarkibiy tuzilmasi hisoblanadi, bunday
adaptiv qayta qurishlarning biologik qonuniyatlari esa, kishining har
qaynday faoliyatiga mansub.
Fiziologik jarayonlarni amalga oshirilishi mexanizmini quyi-
dagicha tasavvur qilish mumkin. Mustahkam va mukammal adapta-
tsiyaga erishishda regulatorli moslashuv mexanizmlarni qayta qurish
va fiziologik zaxiralarni mobilizatsiya qilish hamda ularni har xil
fiziologik darajalarda ketma-ket ishga qo‘shilishi katta rol o‘ynaydi.
Mavjud ma’lumotlarga qaraganda, avvaliga odatdagi fiziologik reak-
siyalar va shundan keyingina — organizmning zaxira imkoniyatlarini
ishlatish bilan katta energiya sarflarini talab qiladigan, adaptatsiya
mexanizmlarining kuchlanish reaksiyalari ishga tushadi. Bu, oxir oqi-
batda, insonning aniq bir faoliyatini ta’minlaydigan, adaptatsiyaning
maxsus funksional tizimini shakllantirishga olib keladi.
Sportchilardagi bunday funksional tizim, organizmni jismoniy
yuklamalarga moslashish masalalarini yechish uchun zarur bo‘lgan
asab markazlarining, gormonal, vegetativ va ijrochi a’zolarning
yangitdan shakllantirilgan o‘zaro ta’siri ko‘rinishida bo‘ladi. Adapta-
tsiyaning funksional tizimini, bu jarayonga organizmning turli
morfofunksional strukturalarini jalb qilish bilan shakllantirish, jis-
moniy mashqlarga uzoq muddat adaptatsiya bo‘lishning prinsipial
asosini tashkil qiladi. Funksional tizimni shakllantirishning qonu-
niyatlarini bilgan holda, turli vositalar yordamida, jismoniy yukla-
malarga moslashishini tezlatish va mashq qilganlik darajasini oshirish
orqali uning alohida bo‘g‘inlariga samarali ta’sir ko‘rsatish, ya’ni
adaptatsion jarayonni boshqarish mumkin.
Sog‘lom organizmda moslashishning o‘zgarishlari ikkita turga
ajratiladi: a) muhit omillarining odatdagi zonalaridagi o‘zgarishlar, bunda
funksional tizim odatdagi tarkibda ishlayotgan bo‘ladi; b) o‘ta kuchli
omillarning ta’siri paytidagi o‘zgarishlar, bu, tizimga qo‘shimcha
elementlar va mexanizmlarning qo‘shilishi, ya’ni adaptatsiyaning maxsus
funksional tizimini shakllantirilishi bilan birga o‘tadi. Mavjud adabiyot-
larda, moslashuvchan o‘zgarishlarning har ikkala guruhi ham 
adaptatsion
o‘zgarishlar
deb ataladi. A. S. Solodkov (1990), o‘zgarishlarning birinchi

195
guruhini — 
odatdagi fiziologik reaksiyalar
deb atash (chunki, bu
o‘zgarishlar organizmdagi ancha katta funksional qayta qurishlar bilan
bog‘liq emas va qoidaga binoan, fiziologik me’yordan tashqariga chiq-
maydi), ikkinchi guruhini — 
adaptatsion o‘zgarishlar
deb atash (chunki,
ular regulatorli mexanizmlarning ancha katta kuchlanishi, fiziologik
zaxiralarni ishlatish va adaptatsiyaning funksional tizimini shakllantirilishi
bilan farqlanadi) maqsadga muvofiqligini aytgan.
Adaptiv qayta qurishlar
— dinamik jarayonlar bo‘lib, shu tufayli,
sportchilardagi dinamik adaptatsion o‘zgarishlarning bir nechta
bosqichini ajratish maqsadga muvofiq. Bular: organizmning fiziologik
kuchlanishi, adaptatsiya, dizadaptatsiya va readaptatsiya. Ularning har
biriga, o‘zining funksional-strukturaviy o‘zgarishlari va regulator-
energetik mexanizmlari mansub. Sportda, prinsipial ahamiyatga ega
bo‘lgan, asosiylari — birinchi ikkita bosqich hisoblanadi.
Organizmning kuchlanishi
bosqichida, sportchilarda bosh miya
po‘stlog‘idagi qo‘zg‘alish jarayonlari ustun bo‘ladi, buyrakusti bezlari
po‘stlog‘i funksiyalari ortadi, vegetativ tizimlarning ko‘rsatkichlari
va moddalar almashinuvi darajasi kattalashadi, sport ishchanligi
qobiliyati barqaror bo‘lmaydi. Endokrin fonda katexolaminlar va
glukokortikoidlar ajralishi ustun bo‘ladi, ular, uglevodli almashinuv-
ning adaptiv o‘zgarishlarida katta rol o‘ynaydi. Ushbu gormonlar,
bir vaqtning o‘zida, yog‘ to‘qimalarining gormonlarga sezuvchan
lipazasining faolligini oshiradi.
Yog‘larni mobilizatsiya qiluvchi samaraning ortishi, moslashuv
o‘zgarishlarining keyingi metabolik fazasini, ya’ni lipidli almashi-
nuvning kuchayish fazasini tayyorlaydi, bu, organizmning adaptatsiya
bosqichiga mos keladi. Bu bosqichning fiziologik asosini, aniq
faoliyatlar sharoitidagi gomeostazni quvvatlab turish uchun, turli
a’zolar va tizimlarni funksiya qilishining yangitdan o‘rnatilgan
darajasi tashkil qiladi. Bu vaqtda aniqlanadigan funksional ko‘rsat-
kichlar, tinch holatda, fiziologik o‘zgarishlar chegarasidan tashqariga
chiqmaydi, sportchilarning ishchanlik qobiliyati stabil bo‘ladi va
hattoki ortadi. Demak, sportchilarni jismoniy yuklamalarga uzoq
muddatli adaptatsiya bo‘lishi jarayonida, energetik almashinuvning
uglevod tipidan yog‘ tipiga o‘tish mexanizmlarida, gormonlar
yetakchi rol o‘ynaydi. Bunda, agar katexolaminlar bunday o‘tishni
tayyorlasa, glokokortikoidlar esa, uni amalga oshiradilar.
Jadal va katta hajmdagi mashq qilish va musobaqalashuv yukla-
malarini organizmga uzoq muddatli ta’sir qilishi paytida, neyroendokrin
boshqaruv buzilishi, katexolaminlar va glyukokortikoidlar miqdorining
kamayishi va energetik almashinuv darajasining pasayishi mumkin. Bu,
adaptatsion o‘zgarishlarning uchinchi bosqichini — dizadaptatsiyaning
boshlanishi tavsiflaydi. Bu vaqtda, organizm funksiyalarining noqulay

196
yo‘naltirilgan o‘zgarishlari, sportchining umumiy va maxsus ishchanlik
qobiliyatini, uning adaptiv imkoniyatlarini ancha pasayishi kuzatiladi.
Tizimli mashq qilishlardan keyingi uzoq muddatli tanaffuslarda
yoki mashq qilish umuman to‘xtatilganda — 
readaptatsiya
bosqichi
yuzaga keladi, u, organizmning boshqa xususiyatlari va sifatlarini
yuzaga kelishi bilan tavsiflanadi. Ushbu bosqichning fiziologik
mohiyati — mashq qilganlik darajasining pasayishi va organizmning
ayrim funksiyalarining ko‘rsatkichlarini dastlabki miqdorlariga qayti-
shidan iborat. Demak, ko‘p yillar davomida tizimli mashq qilgan
va katta sport bilan shug‘ullanishni tark etgan sportchilarning
organizmini normal hayot faoliyatiga qaytishi uchun maxsus, ilmiy
asoslangan sog‘lomlashtiruvchi tadbirlar talab qilinadi.
Adaptatsiya jarayoni, organizmning har xil funksional tizimlarini
turli biologik mohiyati bilan bog‘liq. Ular, inson ekstremal ta’sirlarga
uchragan paytida, umumiy moslashuv reaksiyalarida har biri qanday
rol o‘qnashiga ko‘ra, har xil ko‘rinishda o‘zgaradi. Àdàptàtsiya,
àlîhidà à’zîlàr và tizimlàrning muvîfiqlàshgàn råàksiyalàrigà àsîs-
làngàn bo‘lib, ulàr bir õildà o‘zgàrmàsà hàm, umuman butun îrgà-
nizmni îptimàl ishlàshini tà’minlàydi.
Keyingi vàqtlàrdà, insonlarga turli ekstråmàl îmillàrning tà'sirigà
bo‘lgàn àdàptàtsiyaning fiziîlîgik måõànizmlàri àsîs qilib îlinàyot-
gàn hîlàtgà e'tibîr bårilmîqdà. Shu bilàn birgà, ulàrning ichidà
nîspåtsifik råàksiyalàr yåtàkchi jîy egàllàmîqdà. Bu råàksiyalàr nàti-
jàsidà, gîmåàstàzni ushlàb turish và tàshqi muhitning birîn-bir bittà
îmiligà nisbàtàn yuqîri dàràjàdà qàrshilik ko‘rsàtishni ishlàb chiqish,
o‘zining îrqàsidàn, bir vàqtning o‘zidà îrgànizmni bîshqà nîqulày
tà’sirlàrgà nisbàtàn chidàmliligining îrtishigà hàm îlib kålàdi.
Bîshqàchà àytgàndà, àdàptàtsiya pàytidà, îrgànizmdà bir-birigà
såzilàrli dàràjàdà o‘õshàydigàn funksiînàl o‘zgàrishlàr sîdir bo‘làdi.
Bu nàzàriy qîidàdàn quyidàgi àmàliy õulîsà kålib chiqàdi: spîrt-
chilàrni jismîniy yuklàmàlàrgà, yuksàk spîrt màhîràtigà erishish-
làrigà và ulàrdà dizàdàptàtsiîn buzilishlàrning îldini îlishgà àdàp-
tàtsiyaning tåzlàshishidà, îrgànizmning umumiy nîspåtsifik råàktiv-
ligini îshirishning usullàri và vîsitàlàri yåtàkchi rîl o‘ynàydi. Bundày
tàdbirlàr qàtîrigà, àvvàlàmbîr, màshq qilish và dàm îlishning
ràtsiînàl råjimi, bàlànslàshtirilgàn îvqàtlànish, màrkàziy ànàlgåziya,
gipårbàrik îksigånàtsiya, chiniqish, gipîksik màshq qilish, ultràbi-
nàfshà nurlànish, dîpinglàr qàtîrigà kirmàydigàn biîlîgik stimula-
tîrlàr và bîshqàlàr kiràdi.
Àdàptàtsiya
— màshq qilgànlikning fiziîlîgik àsîsi hisîblàngànligi
tufàyli, spîrt fiziîlîgiyasi uchun muhim àhàmiyatgà egà bo‘lgàn bir
qàtîr àmàliy qîidàlàrgà e’tibîr qàràtilishi màqsàdgà muvîfiq. Ulàr
quyidàgilàr: àdàptàtsiyaning turli bîsqichlàri uchun, îrgànizm

197
funksiyalàrining miqdîriy måzînlàrini bålgilàsh; àdàptàtsiya jàràyonidà,
spîrtchilàrning ruhiy fàîliyati, immunîlîgik råziståntligi và jismîniy
ishchànlik qîbiliyati ko‘rsàtkichlàri bilàn uyg‘unlikdà, îrgànizmning
funksiînàl hîlàti ko‘rsàtkichlàrini àniqlàsh; yangi mîslàshuvchàn
hàràkàt ko‘nikmàlàrini ishlàb chiqishdà àffårånt tizimlàrning
àhàmiyatini àniqlàsh; jismîniy yuklàmàlàrgà mîslàshish jàràyonidà àsàb
tizimining àdàptàtsiîn tà’sirini univårsàlligini e’tibîrgà îlish. Ushbu
màsàlàlàrni yåchish, dîlzàrb àmàliy muàmmî bo‘lib, spîrtchilàrning
sàlîmàtligini sàqlàshgà và turli shàrîitlàrdàgi fàîliyatlàridà ishchànlik
qîbiliyatlàrini yuqîri dàràjàdà ushlàb turishlàrigà yordam beradi.
10.5. Jismoniy yuklama sharoitidagi tana harorati
Jismoniy yuklama sharoitida ichki harorat ortadi, terining o‘rtacha
harorati esa, ish natijasida yuzaga keladigan terning ajralishi va bug‘lanishi
oqibatida pasayadi. Submaksimal yuklama bilan ish bajarish vaqtida ichki
haroratning ortish darajasi, terning ajralishi sodir bo‘layotgan ekan, atrof-
muhitning katta diapazoni (15—35°C) chegaralaridagi haroratiga deyarli
bog‘liq emas. Organizmning suvsizlanishi ichki haroratning ortishiga olib
keladi va shu tufayli, ishchanlik qobiliyatini limitlaydi.
Marafon yugurish vaqtida, rektal harorat 39—40°C gacha, ayrim
holatlarda — deyarli 41°C gacha yetishi kuzatilgan.
Nazorat uchun savollar
1. Akklimatizatsiya deganda nimani tushunasiz?
2. Adaptatsiya deb nimaga aytiladi?
3. Adaptatsiya nimani ta’minlaydi?
4. Adaptatsiya odamning qanday holatlariga bog‘liq?
5. Sovuqqa adaptatsiyani tushuntiring.
6. Issiqlikka adaptatsiyani tushuntiring.
7. Balandlikka adaptatsiyani tushuntiring.
8. Tog‘ o‘rtacha zonalarida mashq qilish vaqtidagi gidroterapiya nimalar-
dan iborat?
9. Issiq (tropik) iqlimdagi gidroterapiya nimalardan iborat?
10. Atmosfera bosimiga adaptatsiyani tushuntiring.
11. Organizmning balandlikka moslashuvi paytida qanday fiziologik
o‘zgarishlar yuzaga keladi?
12. Adaptatsiya paytidagi fiziologik omillar qanday jarayonlar bilan birga
o‘tadi?
13. Sog‘lom organizmda moslashish o‘zgarishlarining guruhlarini ayting.
14. Adaptatsion o‘zgarishlarning bosqichlarini ayting.
15. Jismoniy yuklama sharoitidagi tana harorati qanday bo‘ladi?

198
ILOVALAR
QISQA 
FIZIOLOGIK 
MA’LUMOTLAR
1-jadval
Og‘irlik 
darajasi 
bo‘yicha 
jismoniy 
ishlarning 
tasnifi
(V.
I.
Dubrovskiy, 
2005)
SN
P
D
* 
pay
tidagi 
ki
sl
oro
d 
ist
e’
m
ol
i
Issiq
lik
aj
rat
ilish
i
Og‘
ir
lik
d
ar
aj
asi
l
/soa
t
l
/
mi
nkka
l/
mi
n
kka
l/
so
at
Ju
da 
ye
ngil
ish
31
,6
dan 
past
0,
53
d
an 
past
2,
5d
an 
past
15
0d
an 
past
Yengi
l i
sh
31,6—60,
0
0,
53—1,0
2,
5—
5,
0
150—300
M
o‘t
ad
il i
sh
60
,0—88
,0
1,0
—1
,4
7
5,0
—7
,5
30
0—
45
0
O
g‘i
r i
sh
88,0—120,0
1,47—2,0
7,5—1
0,0
450—600
Ju
da
o
g‘i
r i
sh
120,
0—
148,
0
2,
0—
2,
47
10,0—12,
5
600—750
O
‘ta
o
g‘
ir
is
h
148,0 d
an y
uq
or
i
2,47 d
an y
uqo
ri
12,5 d
an yu
qo
ri
750 d
an yu
qo
ri
* 
SNPD 
— 
Xalqaro 
atama 
bo‘lib, 
u 
quyidagilarni 
bildiradi: 
0°, 
760 
mm.sim.ust., 
quruq 
gaz.

199
2-jadval
2.1. Nafas olishning ayrim normal ko‘rsatkichlari
(V. I. Dubrovskiy, 2005)
O‘pkaning umumiy sig‘imi, 
l
Sportchilar uchun o‘pkaning umumiy sig‘imi, 
l
O‘pkaning hayotiy sig‘imi, 
l
Nafas olishning sig‘imi, 
l
Funksional qoldiq sig‘imi, 
l
Nafas olinadigan havo, 
l
Qo‘shimcha havo, 
l
Zaxira havo, 
l
Qoldiq havo, 
l
O‘pkaning normal sig‘imi, 
l
Daqiqadagi nafas olish chastotasi, 
l
Daqiqadagi nafas hajmi, 
l
/min
Nafasning o‘lik fazosi, ml
Alveolar ventilatsiya, 
l
/min
O‘pkaning maksimal ventilatsiyasi, 
l
/min
Nafas olish paytidagi havoning maksimal tezligi, 
l
/min
Nafas chiqarish paytidagi havoning maksimal tezligi, 
l
/min
4,9
5,9
3,7
3,6
2,4
0,5
1,6
1,6
1,2
2,8
12—18
5 —9
150
4—6
125—170
400
300
2.2. O‘pkaning normal hajmlari (yotgan holatda 50 nafar yosh
erkaklar va 50 nafar yosh ayollardagi o‘rtacha va standart
og‘ishlar) (J. Komro va b.)
Erkaklar
Ayollar
o‘rtacha
standart
o‘rtacha
standart
Yoshi, yil
Bo‘yi, sm
Vazni, kg
Nafas olish sig‘imi
1
, 
l
Nafas chiqarishning zaxira hajmi
2
, 
l
O‘pkaning hayotiy sig‘imi, 
l
Qoldiq hajm
3
, 
l
Funksional qoldiq hajm, 
l
O‘pkaning umumiy sig‘imi, 
l
22,9
176,2
72,5
3,79
0,98
4,78
1,19
2,18
5,97
3,3
5,1
11,2
0,52
0,26
0,59
0,35
0,50
0,81
23,1
163,4
57,2
2,42
0,73
3,14
1,10
1,82
4,24
3,4
4,2
9,4
0,36
0,19
0,41
0,31
0,39
0,57
1
Nafas olish sig‘imi (qo‘shimcha va nafas olinadigan havoning summasi) —
tinch holatdagi nafas chiqarishdan keyin nafas bilan olinishi mumkin bo‘lgan
gazning maksimal miqdori.
2
Nafas chiqarishning zaxira hajmi (zaxira havo) — odatdagi nafas chiqarishdan
keyin nafas bilan chiqarilishi mumkin bo‘lgan gazning maksimal miqdori.
3
Qoldiq hajm (qoldiq havo) — maksimal nafas chiqarishdan keyin o‘pkada
qoladigan gazning miqdori.

200
2.3. Gavda holatini o‘zgarishini o‘pka hajmiga ta’siri
(J. Komro va b.)
O‘rtacha kattaliklar, 
l
O‘pkaning hajmlari
O‘tirgan
holatda
Yotgan
holatda
O‘rtacha
farq, 
l
10 nafar erkaklar
O‘pkaning umumiy sig‘imi
O‘pkaning hayotiy sig‘imi
Nafas olishning sig‘mi
Nafas chiqarishning zaxira hajmi
Funksional qoldiq sig‘im
Qoldiq hajm
10 nafar ayollar
O‘pkaning umumiy sig‘imi
O‘pkaning hayotiy sig‘imi
Nafas olishning sig‘mi
Nafas chiqarishning zaxira hajmi
Funksional qoldiq sig‘im
Qoldiq hajm
5,788
4,098
2,708
1,389
3,080
1,691
4,659
3,107
2,094
1,013
2,565
1,553
5,489
4,018
3,027
0,991
2,456
1,465
4,320
3,109
2,451
0,659
1,869
1,211
+0,305
+0,080
–0,319
+0,398
+0,624
+0,226
+0,339
–0,002
–0,357
+0,354
+0,696
+0,342
3-jadval
Parsial bosim va nafas gazlarining hajmli konsentratsiyasini
tavsiflovchi o‘rtacha ma’lumotlar (atmosfera bosimi 760 mm sim.
ust.) (V. I. Dubrovskiy, 2005)
O
2
CO
2
N
2
Suv bug‘i
Havo
Bosim,
mm
sim.
ust.
Hajm,
%
Bosim,
mm
sim.
ust.
Hajm,
%
Bosim,
mm
sim.
ust.
Hajm,
%
Bosim,
mm
sim.
ust.
Hajm,
%
Olinayotgan
Chiqarilayot-
gan
Alveolar
159
119
100
20,95
16,70
14,00
0,20
27
40
0,03
3,80
5,60
594,8
596
573
78,22
77,1
74,2
6
18
47
0,8
2,4
6,2

201
4-jadval
Respirator gaz almashinuviga nisbatan teri orqali gaz
almashinuvining solishtirma og‘irligi (%) (V. I. Dubrovskiy, 2005)
Havo harorati
Organizmning
holati
24°
18°
28°
35°
45°
Tinch holat
Yengil ish
O‘rtacha ish
Og‘ir ish
1,7
—
1,3—1,6
—
1,7
—
1,9
2,5
1,6
1,2
1,7—1,9
—
3,0
2,1
4—6,3
16,0
4,2
5,0
8,5—10,6
23,0
5-jadval
Katta yoshdagi odamda energiya sarflanishi
(vazni 70—80 kg, bo‘yi 170—180 sm) (V. I. Dubrovskiy, 2005)
Ishning tavsifi
Ishning
hajmi,
kg/min
O‘pka
ventilatsiyasi,
l
/min
Kislorod
iste’moli,
l
/min
Energiya
sarflanishi,
kkal/min
Asosiy almashinuv
Tinch holat
Juda yengil ish
Yengil ish
O‘rtacha ish
Og‘ir ish
Juda og‘ir ish
O‘ta og‘ir ish
Tinkani quritadigan ish
—
—
50 dan past
50—300
300—550
550—900
900—1150
1150—1250
1250 dan
yuqori
5
5—10
10—15
15—20
20—35
35—50
50—65
65—85
85 dan
yuqori
0,25
0,25—0,3
0,3—0,5
0,5—1,0
1,0—1,5
1,5—2,0
2,0—2,5
2,5—3,0
3,0 dan
yuqori
1,25
1,25—1,5
1,5—2,5
2,5—5,05
5,0—7,5
7,5—10,0
10,0—12,5
12,5—15,0
15,0 dan
yuqori
6-jadval
Turli nafas koeffitsiyentlari paytida, uglevodlar va yog‘larning
oksidlanishi hisobiga olingan energiya miqdorining nisbati
Nafas koeffitsiyenti
Uglevodlarning
oksidlanishi,%
Yog‘larning
oksidlanishi, %
0,70
0,75
0,80
0,85
0,90
0,95
1,0
0,0
15,0
32,0
49,0
66,0
83,0
100,0
100,0
85,0
68,0
51,0
34,0
17,0
0,0

202
7-jadval
Ayrim 
oziq-ovqat 
mahsulotlarining 
kaloriyali 
qiymati 
va 
tarkibi 
(V.
I.
Dubrovskiy, 
2005)
Oziq
-o
vq
at
ma
hs
ul
ot
la
ri
K
alo
ri
ya
lis
i
kJ/
100
g
O
qs
illa
r,
%
Y
og‘la
r,
%
Ugl
ev
odl
ar
,
%
Su
v, %
Dag
‘al
t
ol
al
i
m
odd
al
ar
, 
%
Ho‘
l m
ev
al
ar
Sa
bz
av
ot
la
r
Ka
rt
os
hk
a
Yo
ng
‘o
q
Go
‘s
ht
No
n
Sa
ri
yo
g‘
Si
r
K
olba
sa
Su
t
Shar
bat
lar
Pi
vo
190
85
330
2680
860
10
20
32
20
1340
1500
256
18
6
200
0,7
1,
6
2,
1
16,
9
19
7,
3
0,6
23,
7
12
,9
3,
3
0,3
0,5
0,3
0,2
0,1
57
13
1,
4
82,
6
22,
3
30
,4
3,
1
0,1
0
10
,5
3,
0
16,
8
8,
2
0
47
0,6
2,
8
1,
1
4,
7
10
,9
4,
8
86
93
79
7
68
40
16
51
55
89
89
95
2,
3
2,
0
2,
0
10
,1
0
4,
3
0
0
0
0
0
0

203
8-jadval
Erkaklarning 
gavda 
massasi, 
yoshi 
va 
gavda 
uzunligi 
bo‘ycha
asosiy 
almashinuvni 
aniqlash 
(V.
I.
Dubrovskiy, 
2005)
AB
Y
os
hi
, y
illa
rd
a
kg
kal
kg
kal
Gavd
a
uz
un, 
sm
13
5
7
9
11
13
15
17
19
3
4
5
6
7
8
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
10
7
121
135
148
162
17
6
190
203
217
231
245
258
272
286
300
313
327
341
355
368
44
45
46
47
48
49
50
51
52
53
54
55
56
57
58
59
60
61
62
63
672
685
699
713
727
740
754
768
782
795
809
823
837
850
864
878
892
905
919
933
40
44
48
52
56
60
64
68
72
76
80
84
88
92
96
10
0
10
4
10
8
112
116
–40
±
0
+40
80
120
160
200
240
280
320
360
400
440
480
520
560
—
—
—
—
—
—
—
15
55
95
135
17
5
215
255
295
335
375
415
455
495
535
575
615
655
—
—
—
—
0
40
70
110
150
190
230
270
310
350
455
495
535
575
615
655
—
—
—
—
—
2
10
50
90
130
17
0
210
250
290
390
370
410
450
500
540
—
—
—
—
—
—
—
—
40
80
120
160
200
250
330
350
400
450
500
550
—
—
—
—
—
—
—
—
—
30
70
110
160
220
280
330
390
440
500
550
—
—
—
—
—
—
—
—
—
—
—
60
10
0
140
180
230
280
330
380
430
—
—
—
—
—
—
—
—
—
—
—
—
—
10
0
140
180
220
260
300
340
—
—
—
—
—
—
—
—
—
—
—
—
—
—
113
153
193
233
273
313
—
—
—
—
—
—
—
—
—
—
—
—
—
—
—
128
168
208
248
288

204
davomi
AB
Y
os
hi
, y
illa
rd
a
kg
kal
kg
kal
Gavd
a
uz
un, 
sm
13
5
7
9
11
13
15
17
19
23
24
25
26
27
28
29
30
31
32
33
34
35
36
37
38
39
40
41
42
43
382
396
410
424
438
452
465
479
493
507
520
534
548
562
575
589
608
617
630
644
658
64
65
66
67
68
69
70
71
72
73
74
75
76
77
78
79
80
81
82
83
84
947
960
974
988
10
02
10
15
10
29
10
43
10
57
10
70
10
84
98
1112
1125
1139
1153
1167
1180
1194
1208
1222
120
124
128
132
136
140
144
148
152
156
160
164
168
17
2
17
6
180
184
188
192
196
200
—
—
—
—
—
—
—
—
—
—
—
—
—
—
—
—
—
—
—
—
—
695
—
—
—
—
—
—
—
—
—
—
—
—
—
—
—
—
—
—
—
—
695
—
—
—
—
—
—
—
—
—
—
—
—
—
—
—
—
—
—
—
—
580
630
680
720
770
810
860
900
940
970
10
30
—
—
—
—
—
—
—
—
—
—
600
640
690
740
780
880
920
960
—
990
10
20
2060
1100
—
—
—
—
—
—
—
—
600
650
700
750
800
840
890
950
990
10
30
10
60
1100
1140
1190
1230
—
—
—
—
—
—
480
530
580
630
680
720
760
820
860
890
920
960
10
00
10
20
10
40
10
60
—
—
—
—
—
380
420
460
550
540
580
620
660
700
740e
780
810
840
860
880
900
920
940
—
—
—
353
393
633
673
713
743
773
803
823
843
863
883
903
923
—
—
—
—
—
—
—
328
368
408
448
488
528
568
608
648
678
708
738
768
788
808
828
848
868
888
908
—

205
9-jadval
Skelet 
mushaklari 
tarkibini 
yoshga 
bog‘liqligi, 
%
(V.
I.
Dubrovskiy, 
2005)
Hom
ila
13
—
14 
haf
talik
20
—
22 
haf
talik
Y
angi
tug
‘il
ga
n
4—7 o
yli
k b
ol
a
K
atta
o
da
m
Su
v: o
‘rtac
ha
(
X
)
interva
l
90,7
90,4—91,3
88,7
88,3—89,4
80,4
79,3—81,2
73,5
78,2—79
79
68,9—80,3
Hu
jay
radan
t
ashq
ari
su
yu
ql
ik
:
o‘
rt
ach
a 
(X
)
in
te
rv
al
67,2
57,7
35
29,3
18,3
Oq
sil
lar:
o‘
rt
ach
a 
(X
)
in
te
rv
al
68
,4
8,
2—
8,
7
11,6—12,9
16,1
15,8
—16,3
17
,2
12,9—20
K
olla
gen
:
o‘
rt
ach
a 
(X
)
in
te
rv
al
—
—
0,
8
0,
6—
1
1,
8
—
1,
8
1,
6—
1,
9
0,
6
0,
4—
0,
8
Sarko
pl
az
m
ati
k
oq
sil
:
o‘
rt
ach
a 
(X
)
in
te
rv
al
2,
3
—
2,
3
2,
3—
2,
4
2,
4
2,
3—
2,
6
3,
1
2,
9 —
3,4
4,
2
3,
8—
4,
7
T
ola
lik o
qs
il:
o‘
rt
ach
a 
(X
)
in
te
rv
al
3,
6
—
5,
4
5,
3—
5,
5
6,
8
6,
5—
7,
1
10
,6
9,
6—
11,
6
12,4
12,3—12,7

206
davomi
Ho
mi
la
13—
14 
xa
ftalik
20—
22 
xa
ftalik
Yangi tu
g‘il
gan
4—7 oyl
ik b
ol
a
K
atta od
am
Yo
g‘
lar
:
o‘rt
ac
ha (
X
)
int
er
val
—
—
—
—
2
0,
67—
2,
2
2
—
2,
2 
er
kak
2,
9 
ayo
l
2,
2—
2,
9
Kul: 
o‘
rtac
ha 
(X
)
inte
rv
al
—
—
—
—
—
—
—
—
1,2
(M
e)
(
n
=135)
80
%
=
1—1,5
Uglev
od
la
r:
o‘rt
ac
ha (
X
)
inte
rv
al
—
—
—
—
4
—
—
—
—
0,
2—
1,
8
DNK
-prot
ei
d:
o‘rt
ac
ha (
X
)
inte
rv
al
—
—
—
—
—
—
—
—
1,9 m
g
10
0 gram
m
da
1,8—2 m
g
10
0 gram
m
da
RNK-p
ro
teid
:
o‘rt
acha (
X
)
int
er
val
—
—
—
—
—
—
—
—
3,
5 
m
g
10
0 gram
m
da
3,
4—3,
5 
mg
10
0 gram
m
da

207
10-jadval
Har xil sport turlari bilan shug‘ullangan paytda moddalar
almashinuvining jadalligi
(V. I. Dubrovskiy, 2005)
Sport mashqlarining turlari
Distansiyani bosib o‘tish,
tezlik
Moddalar
almashinuvining
jadalligi
Tekis yerda velosiped haydash
Velosiped poygasi
Futbol o‘yini
Qo‘l to‘pi o‘yini
Voleybol o‘yini
Brass usulida suzish
Kiyimda brass usulida suzish
Eshkak eshish musobaqasi
Chang‘i sporti
biatlon
sislom
tez tushish
ayollar
erkaklar
Notekis joyda yugurish
ayollar
erkaklar
Tennis (yakka)
20 km/soat
40 km/soat
28 m/min
28 m/min
545
1735
790—1040
885
380—640
460
730
1715
610
1605
2130
3100
1285
1435
490—1100
11-jadval
Moddalar almashinuvining jadalligi va kislorod iste’molining
mos ravishdagi kattaliklari (V. I. Dubrovskiy, 2005)
Metabolizmning jadalligi
Shartlar
kJ/soat
Vt
Kislorod
iste’moli
Sport (chidamlilikni talab qiladigan
turlar, natijalar o‘rtachadan yuqori)
bilan shug‘ullanish paytidagi
metabolizmning umumiy jadalligi
4300
1200
3600
12-jadval
Odamda asosiy almashinuvni ta’minlashga har xil a’zolarning nisbiy
ulushi (V. I. Dubrovskiy, 2005)
A’zo
Jigar
Mushaklar
Miya
Yurak
Buyraklar
Boshqa
a’zolar
Nisbiy ulushi
26%
26%
18%
9%
7%
14%

208
13-jadval
Sport 
bilan 
shug‘ullanishni 
boshlash 
uchun 
yosh 
normalari 
va
sport 
tayyorgarligining 
bosqichlari 
(V.
I.
Dubrovskiy, 
2005)
Yosh
i (
yil
),
t
ay
yo
rg
ar
lik
bosq
ic
hl
ar
i
Sp
or
t tu
ri
Boshl
an
g‘
ic
h
O‘
qu
v-
mashq
Sp
or
td
a 
mu
kammal
las
hu
v
Ak
ro
ba
tik
a
Ba
sk
etb
ol 
va
v
ol
ey
bo
l
Bad
mi
nto
n
Batu
t
Bo
ks
K
ura
sh
(
ba
rc
ha
tu
rla
ri
)
V
el
osp
or
t 
(shosse
v
a 
tr
ek
)
Su
v po
lo
si
Sport
gimn
astika
si 
(o
‘g
‘il 
bo
la
la
r)
Sport
gimn
astika
si 
(q
iz
b
ol
al
ar)
Bad
iiy
g
imn
astika
A
ka
demik es
hka
k 
es
hi
sh
Bay
dar
ka
v
a 
ka
no
ed
a 
es
hk
ak
e
sh
ish
Ot
s
por
ti
Ko
nk
id
a 
yug
ur
is
h
Yen
gil 
at
let
ika
C
han
g‘
i spor
ti 
(poy
ga 
va 
bi
at
lon
)
To
g‘
c
ha
ng
‘is
i s
po
rt
i
Ikki ku
ra
sh
T
rampl
in
da 
sak
rash
Pa
ru
sli
s
po
rt
8—10
10—13
10—13
9—12
12—15
10—13
12—14
10—13
8—10
7—9
7—9
10—12
11—14
11—13
10—12
11—13
9—12
8—11
9—12
9—11
9—12
10—14
13—17
13—17
11—17
15—17
13—17
14—17
13—17
10—14
9—14
9—13
12—17
13—17
13—17
12—17
13—17
13—17
11—15
12—17
12—17
12—17
14—17
17—18
16—18
16—18
17—18
17—18
17—18
17—18
14—17
14—17
13—17
17—18
17—18
17—18
17—18
17—18
17—18
15—17
17—18
17—18
17—18

209
davomi
Yosh
i (
yil
),
t
ay
yo
rg
ar
lik
bosq
ic
hl
ar
i
Sp
or
t tu
ri
Boshl
an
g‘
ic
h
O‘
qu
v-
mashq
Sp
or
tda 
mu
kammal
las
hu
v
Su
zi
sh
Su
vg
a 
sa
kra
sh
Qo‘
l t
o‘
pi
Zamon
av
iy
b
esh
ku
ra
sh
O‘
q 
ot
ish
sp
or
ti
K
amon
dan
o‘
q 
uz
ish
Te
nni
s
Og
‘ir
at
le
tik
a
Na
yz
ab
oz
lik
Fi
gu
ra
li uc
hi
sh
Fut
bo
l, x
ok
ke
y
Sh
axmat
7—10
8—11
10
—13
10
—13
11—14
11—13
7—10
13—14
10
—13
7—9
10
—12
9—13
11—14
12
—15
13—17
13—17
13—17
13—17
11—15
14—17
12
—17
9—13
12
—17
11—17
15—17
15—17
17
—18
17
—18
16—18
17
—18
15—17
17
—18
16—18
13—17
17
—18
15—18
14-jadval
Ayollarning 
gavda 
massasi, 
yoshi 
va 
gavda 
uzunligi 
(bo‘yi) 
bo‘yicha 
asosiy 
almashinuvni 
aniqlash
(V.
I.
Dubrovskiy, 
2005)
AB
Yo
sh
i, 
yil
larda
kg
ka
l
kg
ka
l
Ga
vd
a
uz
un-
ligi
, s
m
13
57
9
11
13
15
17
19
3 4 5 6
688 69
3
70
2
712
44 45 46 47
10
76
10
85
10
95
1105
40 44 48 52 6
–344 –322 –312 –296
–234 –218 –202 –186
–194 –178 –162 –146
— — — —
— — — —
— — — —
— — — —
— — — —
— — — —
— — — —
14 — 
Sh. I. Allamuratov

210
davomi
AB
Yo
sh
i, 
yil
larda
kg
ka
l
kg
ka
l
Ga
vd
a
uz
un-
ligi
, s
m
13
57
9
11
13
15
17
19
7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17 18 19 20 21 22 23 24 25 26 27 28 29 30 31
721 731 741 751 760 770 779 789 798 80
8
818 827 837 846 856 865 875 885 894 904 913 923 932 942 952
48 49 50 51 52 53 54 55 56 57 58 59 60 61 62 63 64 65 66 67 68 69 70 71 72
1114 1124 1133 1143 1152 1162 1172 1181 1191 12
00
12
10
12
19
12
29
12
38
12
48
12
58
12
67
12
77
12
86
12
96
1305 1315 1325 1334 1344
56 60 64 68 72 76 80 84 88 92 96 10
0
10
4
10
8
112 116 12
0
12
4
12
8
132 136 140
144 148 152
–280 –264 –248 –232 –216 –200 –184 –168 –152 –136 –120 –104
— — — — — — — — — — — — —
–170 –154 –138 –122 –106 –90 –74 –58 –42 –26 –10
6 22 38 54 70 86 — — — — — — — —
–130 –114 –98 –82 –66 –50 –34 –18 –2 12 25 40 56 72 88 10
5
12
6
142 153 17
4
19
0
206 — — —
–134 –118 –102 –86 –70 –54 –38 –22 –6 10 26 42 58 74 90 10
6
132 148 164 18
0
19
6
212 228 244 260
— —
–111 –95 –79 –63 –47 –31 –15
1 17 33 54 75 91 10
7
12
3
138 161 18
1
19
7
213 239 255 271
— — — — –89 –73 –57 –31 –5 19 27 43 62 85 10
1
117 143 159 17
5
19
1
207 228 249 265 281
— — — — — — –66 –50 –34 –18 –2 14 30 56 72 98 114 130 146 162 17
8
19
4
210 236 252
— — — — — — — — –43 –27 –11 5 21 37 53 69 85 10
1
117 133 140 165 18
1
19
7
212
— — — — — — — — — — –21 –5 11 27 43 59 75 10
1
10
7
12
3
139 155 17
1
18
7
201
— — — — — — — — — — — –14 2 18 34 50 66 82 98 114 130 146 162 17
8
19
2

211
AB
Yo
sh
i, 
yil
larda
kg
ka
l
kg
ka
l
Ga
vd
a
uz
un-
ligi
, s
m
13
57
9
11
13
15
17
19
32 33 34 35 36 37 38 39 40 41 42 43
961 971 980 990 999 10
09
10
19
10
28
10
38
10
47
10
57
10
66
73 74 75 76 77 78 79 80 81 82 83 84
1353 1363 1372 1382 1391 1401 1411 1420 1430 1439 1449 1458
156 160 164 168 17
2
17
6
18
0
18
4
18
8
19
2
19
6
200
— — — — — — — — — — — —
— — — — — — — — — — — —
— — — — — — — — — — — —
276 282 — — — — — — — — — —
287 293 30
9
— — — — — — — — —
297 30
3
313 32
5
331 — — — — — — —
260 274 290 30
6
318 32
8
— — — — — —
227 242 257 271 285 299 313 32
7
— — — —
215 229 243 255 267 279 291 30
3
313 32
2
333 —
206 220 234 246 258 270 282 294 30
4
314 32
4
334
15-jadval
Yoshga 
bog‘liq 
holda 
har 
xil 
darajadagi 
faoliyat 
paytida 
o‘pka 
ventilatsiyasining 
ayrim 
ko‘rsatkichlari
(V.
I.
Dubrovskiy, 
2005)
Ti
nc
h 
ho
la
t
1
Y
eng
il 
is
h
O
g‘i
r 
is
h
Jud
a 
og
‘ir
is
h
T/
r
O
by
ek
t
M
assa, kg
fH
H
v
0
fH
H
v
0
fH
H
v
0
fH
H
v
0
1 2 3 4 5 6 7
K
atta
la
r
Er
ka
k:
1,
7 
m
2
(
Q
)
30 yo
sh
, 1
70s
m (D
)
20—30 yo
sh
Ay
ol
:
30 yo
sh
, 1
60 s
m (D
)
20—25 yo
sh
, 
165,
8 
(D
)
68,
5
— — 70
,4 54 —
60
,3
12 12 15 — 12 15 —
750 50
0
50
0
— 340 40
0
—
7,
4 6 7,5 — 4,5 6 —
17 — 16 — 19 20 —
1670 — 12
50 — 86 940 —
29 — 20 — 16 19 —
21 — — — 30 — —
2030 — — — 880 — —
43 — — — 250 — —
— — — 40 — — 46
— — — 30
50 — —
2100
— — — 111 — — 90

212
davomi
Ti
nc
h 
ho
la
t
1
Y
eng
il 
is
h
O
g‘i
r 
is
h
Jud
a 
og
‘ir
is
h
T/
r
O
by
ek
t
M
assa, kg
fH
H
v
0
fH
H
v
0
fH
H
v
0
fH
H
v
0
8
H
omil
ad
or
(
8 
oy
lik
)
—
16
65
0
10
—
—
—
—
—
—
—
—
—
9 10 11 12
O
‘spir
in
la
r
O
‘g
‘il
b
ol
al
ar
1
4—16 yo
sh
O
‘g
‘il
b
ol
al
ar
1
4—15 yo
sh
Q
iz
b
olalar 
14—16 
yo
sh
Q
iz
b
olalar 
14—15 
yo
sh
,
164,
9 
sm 
(D)
— 59
,4 — 56
16 — 15 —
330 — 30
0
—
5,
2 — 4,5 —
— — — —
— — — —
— — — —
— — — —
— — — —
— — — —
— 53 — 52
— 2520 — 18
70
— 113 — 88
13 14 15
16 17
B
ola
la
r:
10
yo
sh
, 1
40 s
m (D
)
O
‘g
‘il
b
ol
al
ar
1
0—11
yo
sh
Q
iz
b
olalar 
10—
11 
yo
sh
,
140,
6 
sm 
(D)
O
‘g
‘il
b
ol
al
ar
4—6 yo
sh
Q
iz
b
olalar 
4—6 
yo
sh
,
41,6 s
m (D
)
— 36,
5
32
,5
20,
8
18
,4
16 — —
— —
30
0
— —
— —
4,
8 — —
— —
24 — —
— —
60
0
— —
— —
14 — —
— —
— — —
— —
— — —
— —
— — —
— —
— 58 61
70 66
— 1330 10
50
60
0
52
0
— 71 61
40 34
18 19 20 21 22
1 
yo
shg
ach
a 
bol
al
ar
Yan
gi 
tu
g‘
ilgan
lar
20 s
oa
t—1
3 h
af
ta
9,
6 
soat
6,
6 s
utka
— 2,
5
2,
5—5,
3
5,
3
3,
6
3,
7
30 34 —
25 29
48 15 —
21 21
1,
4
2
0,5 —
0,5 0,6
— — — — — —
— — — — — —
— — — — — —
— — — — — —
— — — — — —
— — — — — —
— — 68
3
— — —
— — 51
2,
3
— — —
— — 3,
5
2
— — —
1
G
avda 
massasi, 
1 
— 
ustunda 
keltirilgan 
gavda 
kattaliklariga 
mansub 
f 
— 
nafas 
olish 
chastotasi 
(nafas/min); 
HH 
—
nafas 
havosi 
hajmi 
(ml);
v
0
—
o‘pkaning 
daqiqadagi 
ventilatsiyasi 
hajmi 
(
l
/min); 
Q
—
gavda 
yuzasining 
maydoni;
2
O
‘pkaning 
daqiqadagi 
ventilatsiyasi 
hajmidan 
hisoblab 
topilgan: 
V
0

Download 4,56 Mb.