3-mavzu. Fikrlarni yaratish: “Aqliy hujum” metodi
Reja:
3.1. “Aqliy hujum” metodining mazmun-mohiyati va bosqichlari.
3.2. “Aqliy hujum” metodidan samarali foydalanish qoidalari.
3.3. “Aqliy hujum” turlari.
3.4. Aqliy hujum uchun samarali usullar
Aqliy hujum - bu aniq belgilab berilgan muammolarni hal qilish
maqsadida o‘rganuvchi guruhlar tomonidan g‘oyalarni yaratish uchun
foydalanadigan usul. Boshqariladigan sharoitda va erkin fikrlash muhitida
jamoalar muammoga “Biz qanday hal qilishimiz mumkin?” savollari bilan
murojaat qilishadi. Ular juda ko‘p g‘oyalarni ishlab chiqaradi va potensial
yechimlarni topish uchun ular orasidagi aloqalarni o‘rnatadi.
Mazkur metodda biror muammo bo’yicha ta’lim oluvchilar
tomonidan bildirilgan erkin fikr va mulohazalarni toʻplab, ular orqali
ma‘lum bir yechimga kelinadi. “Aqliy hujum” metodining yozma va
ogʻzaki shakllari mavjud. Ogʻzaki shaklida ta’lim beruvchi tomonidan
berilgan savolga ta’lim oluvchilarning har biri oʻz fikrini ogʻzaki bildiradi.
Ta’lim oluvchilar oʻz javoblarini aniq va qisqa tarzda bayon etadilar.
Yozma shaklida esa berilgan savolga ta’lim oluvchilar oʻz javoblarini
qogʻoz kartochkalarga qisqa va barchaga koʻrinarli tarzda yozadilar.
Javoblar doskaga (magnitlar yordamida) yoki “pinbord” doskasiga (ignalar
yordamida) mahkamlanadi. “Aqliy hujum” metodining yozma shaklida
javoblarni ma’lum belgilar boʻyicha guruhlab chiqish imkoniyati
mavjuddir.
Ushbu metod toʻgʻri va ijobiy qoʻllanilganda shaxsni erkin, ijodiy
fikrlashga oʻrgatadi.
“Aqliy hujum” metodidan foydalanilganda ta’lim oluvchilarning
barchasini jalb etish imkoniyati boʻladi, shu jumladan, ta’lim oluvchilarda
muloqot qilish va munozara olib borish madaniyati shakllanadi. Ta’lim
oluvchilarda oʻz fikrini faqat ogʻzaki emas, balki yozma ravishda bayon
etish mahorati, mantiqiy va tizimli fikr yuritish koʻnikmasi rivojlanadi.
Bildirilgan fikrlar baholanmasligi ta’lim oluvchilarda turli gʻoyalar
shakllanishiga olib keladi. Bu metod ta’lim oluvchilarda ijodiy tafakkurni
rivojlantirish uchun xizmat qiladi.
Aqliy hujum metodidan ham ma’ruza, ham amaliy darslarda
foydalanish qulay. Bu metod bir zumda auditoriyadagi barcha o‘quvchi-
talabalarni qamrab olib ularni faol holatga keltiradi.
Yaxlit mavzu, uning bir qismi yoki tanlab olingan muammo
yuzasidan o‘quvchi-talabalarga beriladigan savollar majmuasi o‘qituvchi
tomonidan oldindan tayyorlangan bo‘lishi ishda yaxshi natija beradi.
Aqliy hujum metodi qo‘yilgan muammo yechimiga bog‘liq ravishda
5-10 daqiqa davom etishi mumkin. Bunda o‘quvchi-talabalarning
berayotgan javoblariga na o‘qituvchining va na boshqalarning
aralashuviga, har qanday fikr bildirishlariga yo‘l qo‘yilmaydi va natijalar
baholanmaydi, ballar qo‘yilmaydi. Bu qoida ko‘pincha o‘qituvchi
tomonidan avtomatik tarzda buziladi, ya‘ni talaba-o‘quvchi bildirgan
noto‘g‘ri fikrga tezda o‘z munosabatini bildirib to‘g‘rilaydi. Bu vaziyat
talaba-o‘quvchilarni fikrlashdan to‘xtatadi, darsda foydalanilayotgan aqliy
hujum metodiga putur yetkazadi. Maqsad: noto‘g‘ri bo‘lsada o‘quvchi-
talabaning o‘z fikrini bildirishiga erishishdan iborat. O‘qituvchi
umumlashtirishdan so‘ng bildirilgan fikrlarning to‘gׄ‘ri yoki noto‘g‘riligi
har bir talabaga ma‘lum bo‘ladi.
Metoddan samarali fоydalanish maqsadida quyidagi umumiy
qоidalarga amal qilish lоzim:
oʻquvchilarning oʻzlarini erkin his etishlariga sharоit yaratib berish;
gʻоyalarni yozib bоrish uchun yozuv taxtasi yoki varaqlarini
tayyorlab qoʻyish;
muammо(yoki mavzu)ni aniqlash;
mashgʻulоt jarayonida amal qilinishi lоzim boʻlgan sharoitlarni
belgilash;
bildirilayotgan gʻоyalarning ularning mualliflari tоmоnidan
asоslanishiga erishish;
qоgʻоz varaqlari gʻоya (yoki fikr)lar bilan toʻlgandan soʻng yozuv
taxtasiga оsib qoʻyish;
bildirilgan fikrlarni yangi gʻоyalar bilan bоyitish asоsida ularni
quvvatlash;
bоshqalar tоmоnidan bildirilgan fikr va gʻоyalar ustidan kulish,
kinоyali sharxlarning bildirilishiga yoʻl qoʻymaslik;
yangi gʻоyalarni bildirish davоm etayotgan ekan, muammоning
toʻgʻri yechimini e’lоn qilishga shоshilmaslik;
Yuqorida keltirib o’tilgan asosiy qoidalar orqali quyidagi bir qator
jihatlarga alohida e’tibor berish zarur:
oʻquvchilar tоmоnidan bildirilayotgan har qanday gʻоya
bahоlanmaydi;
oʻquvchilarning mustaqil fikr yuritishlari, shaxsiy fikrlarini ilgari
surishlari uchun qulay muhit yaratiladi;
gʻоyalarni turlicha va koʻp miqdоrda boʻlishiga ahamiyat
qaratiladi;
bоshqalar tоmоnidan bildirilgan fikrlarni yodda saqlash, ularga
tayangan hоlda yangi fikrlarni bildirish, bildirilgan fikrlar asоsida
muayyan xulоsalarga kelish kabi harakatlarning oʻquvchilar tоmоnidan
sоdir etilishiga erishiladi.
Aqliy hujumga cheklovlar yo‘qdek tuyulishi mumkin, ammo har kim
sakkizta strategik qoidalarga rioya qilishi va kimdir yordamchi vazifasini
bajarishi kerak.
1.Vaqt chegarasini belgilang - muammoning murakkabligiga qarab,
15-60 daqiqa normal hisoblanadi.
2.Maqsadli muammo/qisqacha so‘zlardan boshlang – a’zolar ushbu
keskin belgilangan savolga, reja yoki maqsadga murojaat qilishlari va
mavzuni saqlab qolishlari kerak.
3.Hukm/tanqiddan tiyiling - hech kim biron bir g‘oyaga salbiy
munosabatda bo‘lmasligi kerak (shu jumladan tana tili orqali).
4.G‘alati va noodatiy g‘oyalarni rag‘batlantiring.
5.Miqdorni maqsad qiling - esda tuting, “miqdor sifatni
kuchaytiradi”. Saralash va tanlab olish jarayoni keyinroq amalga
oshiriladi.
6.Boshqalarning g‘oyalari asosida qurish - bu a’zolar boshqalarning
tushunchalarini kengaytiradigan va yangi g‘oyalarni qo‘lga kiritadigan, bu
g‘oyalarni o‘zlarini boshlashiga imkon beradigan birlashma jarayoni.
G‘oyalarni muammoga yaqinroq qilish uchun “va” deb ayting – “lekin”
bilan tushkunlikka tushirmaslik o‘rniga.
7.Vizual bo‘lib turing - diagrammalar va undan keyingi yordam
g‘oyalarni hayotga tatbiq etishga va boshqalarga narsalarni turli xil
ko‘rinishda ko‘rishga yordam beradi.
8.Bir vaqtning o‘zida bitta suhbatga ruxsat bering - aniq natijalarga
erishish uchun shu yo‘lda yurish va har kimning g‘oyalariga hurmat
ko‘rsatish juda muhimdir.
Osborn va Klarkning fikriga ko‘ra, miya hujumi an’anaviy ravishda
imkon qadar kamroq qoidalar va majburiyatlar yordamida birlashadigan va
ijodiy g‘oyalar taklif qiladigan guruhni nazarda tutadi. Shunga qaramay,
bugungi kunda “aqliy hujum” atamasi juda erkin talqin qilinmoqda va
ko‘pincha g‘oyalarni o‘z-o‘zidan qidirish turini anglatadi, bu guruhda yoki
yolg‘iz qalam va qog‘oz bilan amalga oshirilishidan qat’iy nazar.3
Zamonaviy ishchi muhitlar “aqliy hujum”ning yangi turlarini yaratdi.
Fikr almashish ularni yanada rivojlantirish uchun dasturiy ta’minot va
onlayn platformalardan tobora ko‘proq foydalanmoqda. Guruh ishi
vositalari tobora takomillashib bormoqda va guruh loyihalari davomida
yanada samarali almashinish uchun suhbatlar va kontent almashishni
ma’qul ko‘rilmoqda. Bunday vositalardan foydalanishning qulayligi
ishchilarni o‘z fikrlarini suhbat xonalarida baham ko‘rishni har doim juda
3Alex F.Osborn. Applied Imagination: Principles and Procedures of Creative Thinking, 1963.
4 Alex F.Osborn asarlari asosida mualliflar tomonidan tayyorlangan
jozibador qiladi, bu esa tezkor qayta aloqa qilish imkoniyatini beradi.
Bunday turlarni miya hujumi vositasi deb tasniflash mumkinmi,
munozarali bo‘lib qolmoqda. Osborn va Klarkning fikriga ko‘ra, “aqliy
hujum”ning asosiy tushunchasidan uzoqlashadigan quyidagi boshqa
turlarini ham keltirib o‘tish mumkin.
|
