O‘zbеkistоn rеspublikasi оliy va o‘rta maхsus ta’lim vazirligi buхоrо davlat univеrsitеti

156 
Keltirilgan xarajatlar quyidagi formuladan aniqlanadi. 
EK
Q
C


, so‘m 
bu yerda, 
Q
– birlik mahsulot tannarxi, 
E
– solishtirma kapital mablag‘, 
K
– 
kapital mablag‘ samaradorligining me’yoriy koeffitsienti. 
Mahsulotni sotishdan olingan foyda 
n
k
c
A
S
S
P
)
(


, so‘m 
bu yerda 
c
S
va 
k
S
– mos ravishda tannarx va mahsulotning tijorat narxi. 
Mahsulotning sifatini yaxshilash natijasida olingan yillik iqtisodiy samara quyidagi 
formuladan aniqlanadi 
n
A
S
T
S
T
Z
)
100
100
(
2
2
1
1
3


, so‘m 
bu yerda, 
1
T
va 
2
T
– sifat gradienti, 
1
S
va 
2
S
– birlik mahsulot birinchi va ikkinchi 
navlarining sotish bahosi, quyosh quritgichlari uchun
%
2
,
47
1

T
va 
%
5
,
44
2

T
ga 
teng. 
Qurilmaning texnik-iqtisodiy ko‘rsatkichlari va o‘rtacha yillik ishlatish 
xarjatlaridan foydalanib, Quyosh quritgich qurilmasining yillik iqtisodiy samarasini 
quyidagi formuladan aniqlash mumkin.
)
(
)
(
1
2
2
1
K
K
E
C
C
Z
n




, so‘m 
bu yerda, 
1
C
va 
2
C
– mos ravishda ochiq maydonda va quyosh quritgichida 
mevalarni quritish uchun yillik ishlatish xarajatlari, 
15
,
0

n
E
– samardorlikning 
me’yoriy koeffitsienti, 
1
K
va 
2
K
– mos ravishda quyosh havo usulida va quyosh 
quritgichini qurish bilan bog‘liq kapital xarjatlar. 
Quyosh suv chuchitgichlarining asosiy ko‘rsatkichlaridan biri ularning texnik-
iqtisodiy samaradorligi hisoblanadi. 
Quyosh energiyasi yordamida suv chuchitgichlarida sho‘r suvlarni chuchitilgan 
(shirin) suvga aylantirish uchun quyidagi shart-sharoitlar bo‘lishi kerak: 
- Quyosh suv chuchitgichlarini ishlash joylarida quyosh energiyasini oqimi katta 
zichlikka ega bo‘lishi kerak; 

157 
- yoz kunlarida ichimlik suviga bo‘lgan ehtiyoj katta bo‘lgani uchun sho‘r suvni 
ko‘proq chuchitish uchun quyosh radiatsiyasi juda yuqori bo‘lishi kerak; 
- qurilmani qiymati yuqori bo‘lganda ham yoki boshqa xarajatlar katta bo‘lganda 
ham cho‘l hududlarida ushbu qurilmalardan foydalanish ehtiyoji katta; 
- ko‘pgina hududlarga chuchuk suvni transport yordamida tashilganda 
qiyinchiliklar mavjud, katta mablag‘ sarflanadi. Shunday hududlar uchun Yer osti 
sho‘r suvlarini Quyosh energiyasi yordamida chuchitgich yordamida ichimlik suviga 
aylantirib olish qulay hisoblanadi. 
Quyosh suv chuchitgichlaridan iste’mol uchun olinadigan chuchuk suvning narxi 
Quyosh qurilmasini narxiga (qurishga ketgan xarjatlarga) bog‘liq bo‘ladi. Quyosh suv 
chuchitgichlarini ishlatish ko‘p ishchi kuchi, katta xarajatni talab qilmaydi. Asosiy 
xarjat qurilmani qurishga ishlatiladigan materiallarga ketadigan xarjatlar bo‘lib 
hisoblanadi. Shuningdek, quyosh suvchuchitgich qurilmasini qaysi hududda 
qurilishiga va ishchilarni jalb qilinishiga bog‘liq bo‘lib hisoblanadi.
Quyosh suv chuchitgichidan olinadigan, iste’mol qilinadigan chuchuk suvni tan 
narxini hisoblash shu qurilmada sho‘r suvni quyosh energiyasi yordamida chuchitishda 
mavsum davomida olingan umumiy iste’mol suvi miqdori aniqlanadi. 
Quyosh suv chuchitgichidan bir kecha-kunduzda olingan kondensat miqdoriga 
qarab uning samaradorligi (
s
m
) quyidagi ifodadan aniqlanadi



24
1
t
k
s
dt
m
m
(2.27) 
bu yerda 
k
m
– ma’lum vaqtdagi kondensat massasi, 
dt
– vaqt o‘zgarishi. 
Agar quyosh suv chuchitgihcini yil davomidagi samaradorligini (
y
m
) aniqlash 
lozim bo‘lsa 



365
1
)
365
1
(
t
ci
y
m
m
(2.28) 
Quyosh suv chuchitgichlarining yillik xarajatlari miqddorini quyidagicha 
aniqlaymiz. Yillik xarajatlar miqdori (
YM
)=birinchi yildagi xarajatlar miqdori (

158 
X
B
y
) + yillik ta’mirlash (
YT
) – qo‘riqlash uchun ketgan xarajatlar (
QX
) – soliqlar 
uchun ketgan xarajatlar (
SX
).
)
(
)
(
)
(
K
UX
X
B
y


UX
– qurilmaga sarflangan umumiy xarajatlar; 
K
– o‘z-o‘zini qoplash 
koeffitsienti 
1
)
1
(
)
1
(
)
(
n
n
i
i
i
K



ifoda orqali aniqlanadi. 
Boshqacha yozamiz: iste’molchiga yetkazilgan 1 litr suvga ketgan xarajatlar 
aniqlanadi. Masalan, 1 litr suvni iste’molchiga transportda (mashina, poezd) yoki 
quvur bilan yetkazilgan suvga ketgan umumiy xarajatni 
T
A
– deylik. 
Quyosh suv chuchitgichi bilan 1 litr iste’mol qilinadigan suvni olish uchun 
ketgan xarajatlarni 
Q
A
– desak 
T
Q
A
A
K

n
Q
i
i
A
)
1
(


1
)
1
(



n
T
i
A
Cho‘l joylari, markazdan uzoq joylar (Qizilqumda yashaydiganlar) uchun 
Quyosh suv chuchitgichlari juda katta iqtisodiy samara beradi. 

Download 3,83 Mb.