O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O’RTA MAXSUS TA’LIM
VAZIRLIGI ABDULLA QODIRIY
NOMLI JIZZAX DAVLAT
PEDAGOGIKA UNVERSITETI
FAN NOMI MUHANDISLIK GRAFIKASI
TERMINALOGIYASI
BAJARDI: TURSUNOVA MUATTAR
• 1. Muhandislik grafikasi fanlariga oid darslik va o’quv
qo’lanmalardagi tayanch tushuncha hosil qiluvchi terminlar
to’plash, kartotekasini yaratish. Fanlararo munosabatdagi va
umumiylika ega bo’lgan tayanch tushunchalarni ifoda qiluvchi
terminlar qatorini o’rganish, belgilash, guruhlash.
• 2.Bir tushunchaning xilma-xil ifodalanayotgan terminlarni
aniqlash. To’g’ri va qulay terminlarni tanlash. O’zbek tili
qoidalariga mos kelmaydigan ko’p ma’noli terminlarni aniqlash
• Muhandislik grafíkasini o'qitish metodikasi fan sifatida nisbatan
• yaqinda paydo bo‘lgan. Bunda S.I.Dembinskiy va V.l.Kuzmenkolaming
• « 0 ‘rta maktablarda chizmachilik o‘qitish metodikasi» nomli (1965-y.)
• darsligi katta ahamiyatga ega. Bu darslikda o ‘qitish metodlaridagi
• kamchiliklar tahlil qilinib, ulami bartaraf qilish hamda o'quvchilar grafik
• savodxonligini oshirish yoMlari batafsil tahlil qilingan, shu bo‘yicha
• o ‘qitish vositalarini tayorlash va ulardan dars jarayonida foydalanish
• usuüari ko'rsatilgan. Darslik nashr qilingandan buyon nisbatan ko‘p vaqt
• o'tganligi, chizmachilik fani va uni o'qitish metodikasidagi o'zgarish va
• rivojlanishlami e'tiborga olsak, u mazmun jihatida hozirgi kun talabiaridan
• ancha orqada qolgan
• ha orqada qolgan.
• 1966-yilda A.D.Botvinnikov tahriri ostida «Chizmachilik o'qitish
• asoslari» nomli katta fundamental ¡sh nashr qilindi. Bu ishda birinchi
• marta o'quvchílaming grafik tayyorgarligini orttirish uchun samarali
• usullar va kompleks tavsiyalar berishga harakat qilingan hamda,
• psixologik tadqiqotlar negizida «biiim*», «ko'rtikma**» va «malaka***»
• tushunchalari ochib berildi. Shuningdek, chizmachilik o'qjtishda
• politexnik bilim va ko‘nikmalarini shakllantirishning ahamiyati
ko‘rsatildi.
• V.N.Vinogradovning «Chizmachilikdan darsdan tashqari ishlar»,
• «Chizmachilikdan fakultativ mashg‘ulotlar» kitoblari ham bu
fanning
• rivojlanishiga hissa bo'lib qo‘shiladi. A.D.Botvinnikov va
• V.N.Vinogradovlar tomonidan grafik topshiriqlaming klassifikasiyasi
• ishlab chiqilib, ulaming ko‘plari amaliyotga tatbiq qilingan. Bu
• muaSliflaming ishlari chizmachilik o'qitish metodikasining fan
sifatida
• shakllanishiga asos bo'lib xizmat qilgan.
• O ‘zbekistonda chizmachilik fan sifatida XX asming 30-yillaridan
• o‘qitilib boshlangan va bunda Rossiya olimlari hamda u yerda nashr
• qilingan darsliklaming ahamiyani katta boMgan. Rossiyada birinchi
bo'lib
• 1721-yilda Yekaterinburgda maktabda chizmachilik o'qitila
boshlagan. Bu
• maktablarda chizmachilik asosiy fanlardan biri hisoblanib
o‘quvchilar mashina detallari, seh pianlarini chizish bilan
shug‘ullanganlar.
• Chizmalarga o‘lchamlar qo'yilmagan. 0 ‘lchamlar chiziqli yoki ko‘ndalang
• masshtablar bo‘yicha aniqlanib, bir qismi chizmaga ilova qilinadigan
• tushintirish xatlarida berilgan. XVIII asrda Peterburg, Moskva va Qozon
• gimnaziyalarida ham chizmachilik o‘qitilgan. Gimnaziyalarda
• chizmachilik geometriya kursida o‘rganilgan.
• 1828-yilda chizmachilik va rasm bitta umumiy kurs qilib
• birlashtirilgan va shu yil chizmachilikning fan sifatida maktabda o'qitilish
• yili deb hisoblanadi
• 1917-yildan keyin mamlakatda yangi yagona mehnat maktablari
• tuzila boshlandi. Chizmachilikning barcha asosiy boMimlari maktab
• dasturiga kiritildi. Lekin dastlabki yillarda chizmachilik mustaqil
fan
• sifatida o'qitilmagan. Masalan, geometrik yasashlar va orlogonal
• proyeksiyalar matematikada, texnik chizmachilik mehnat va
fizikada,
• yaqqol tasvirlar tasviriy san’at (rasm) darslarida o'rganilgan.
• 1932-yildan boshlab chizmachilik alohida fan sifatida ajratildi.
• Dastur bo‘yicha 4 ta asosiy bo‘lim: «Geometrik chizmachilik»,
• «Proyeksion chizmachilik», «Aksonometrik chizmachilik» va
«Natura
• chizmachiligi» o ‘qitila boshlandi.
• Birinchi darslik 1934-yilda V.O.Gordon tomonidan («Texnik
• chizmachilik asoslari») yozilgan.
• 1935-1936-yilgi o‘quv rejasida chizmachilikni VI-X sinflarda
• o'qitish belgilangan. 1947-1948-yildan boshlab chizmachilik ikki
qismga,
• VII va VII! — X sinflarga boMingan.
• 1960-yillar oxiridan o‘rta ta’limni qayta qurish boshlanib
• chizmachilik VII - VIII sinflarda o‘qitilishi rejalashtirilgan.
• 1980-1981-o'quv yilidan boshlab chizmachilik VII - VIII sinflarda
• o'qitila boshlandi.
• Oldin metodika so‘zining ma’nosini va uning ahamiyatini aniqlab
• olamiz.
• «Metodika» so'zi qadimgi grekcha «metodos» so'zidan olingan
• bo 'lib «tadqiqotyo ‘li», «bilish usuli» ma 'nolarini bildiradi.
• (Jslub, vosita yoki harakatni amalga oshirish yo‘liga m etod deyiladi.
• Biror ishni bajarish usullari va metodlari yig'indisiga metodika
• deyiladi. Shu bilan birgalikda metodika pedagogikaning aniq bir o‘quv
• fanini, jumladan chizmachilikni ham o‘qitish qonuniyatlarini
o‘rganadigan
• boMimi hisobianadi.
• Muhandislik grafikasini o ‘qitish metodikasi fani ta’lim va
• tarbiyaning umumiy maqsadlaridan kelib chiqqan holda umumtaMim
• maktablari va kasb-hunar kollejlarida chizmachilik (muhandislik
grafikasi)
• fanini o'rganishdan maqsad, fanning mazmuni va o‘quvchi!ar grafik
• ishlami bajarishdagi eng qulay ish uslublarini hamda o ‘quv jarayonini
• samarali tashkil qilishning shakl va vositalarini o‘rganadigan fan
• hisobianadi.
• Muhandislik grafikasini o'qitish metodikasi chizmachilik kursining
• nazariy masalalarini o‘rganadi. Bunda: chizmachilik kursini maktabda
• o‘qitishning maqsad va vazifalari; o‘qitishning tashkiliy shak! va
• metodlarini ishlab chiqish; o‘qitishning metodik vositalari (o‘quv -
• ko‘rgazmali qurollar va jihozlar)ni tanlash, ishlab chiqish va tadqiqot
• qilish; chizmachilikning boshqa fanlar bilan aloqalarini (matematika,
• mehnat,...) hamda kurs mazmunini ochib beruvchi tushunchalami
aniqlash
• va hokazolar kiradi.
• Chizmachilik (graflka) fanining asosiy vazifasi axborotlami grafik
• ko‘rinishda tasvirlashdan iborat. Graflka insonlaming vizual madaniyati
• savodxonligi sifatida qaralib, bugungi kunda texnika, texnologiya, ta’lim,
• tibbiyot, sanoat, loyihalash va dizayn kabi inson faoliyatining deyarli
• hamma sohalari amaliyotida keng qoMlaniladi. Nisbatan kichkina hajmdagi
• grafik tasvirlar (chizmalar)ning juda katta hajmdagi axborotlami uzatish
• imkoniyati mavjudligini va bu axborotlarda tasvirlanayotgan obyekt
• haqidagi hamma ma’lumotlaming to‘liq yoritilishini e’tiborga olsak,
• grafikani insonlaming kasbiy hamda kundalik turmushdagi muloqotlarida
• eng sodda va tabiiy vositalardan biri deb qarashimiz mumkin
• Grafika fanlari o'quvchilaming politexnik ta’Iimida kuchii vosita
• hisoblanadi. Chizmalarni o‘z qo‘li bilan yuqori sifatli bajarishga
hamma o‘quvchini o‘rgatish mumkin, bu ularda go‘zallik
tuyg‘ularini uyg‘otib, o‘z ishidan qoniqish hissini hosi! qiladi. 0 ‘z
qo‘li bilan sifatli chizmalar bajarish o‘quvchilarda ozodalik,
mehnatsevarlik, intizomlilik va tartiblilik xususiyatlarini
rivojlantiradi
• Chizmachilik o‘qituvchisi ba’zan chizmachilik darslarida imkoniyat
• boMgan hollarda, grafika yo‘nalishidagi to‘garak mashg‘ulotlarida va turli
• xil o‘quv sayohatlari paytida o ‘quvchilarga grafika kursi boMimlarining
• shakllanishi va rivojlanishi bilan bog'liq qiziqarli ma’lumotlami berib
• borishga harakat qilishi kerak. Bunda shu sohada faoliyat ko'rsatgan
• konstruktor, arxitektor, dizayner va rassomlaming hayoti, turli
• konstruksiyalami loyihalash bilan bog‘liq qiziqarli voqealar o ‘qituvchiga
• darsni qiziqarli hamda o'quvchilaming xotirasida uzoq saqianib qoladigan
• shaklda tashkil qilishga yordamlashadi. Grafika tarixi va rivojlanishiga
• bunday qisqa «sayohat»lar bir vaqtning o‘zida muhandislik grafikasini
• o‘qitishning gumanitar yo 'nalishi hisoblanadi.
• Chizmachilikdan birinchi darsdan boshlab o‘qituvchi tomonidan hali
• o'quvchilarga notanish boigan ko‘plab termin (atama)lar ishlatilib
• boshianadi. Bu hoi ayrim o'quvchilarga birdaniga eslab qolishlari uchun
• qiyinchilik tug'dirib, ularda fanni o‘zlashtirishiariga ishonchsizlik hosil
• qilishi mumkin. Shuning uchun o ‘qituvchiga dastlab 0‘quvchNar uchun
• qiyin yoki tushunarsiz boklgan terminlar bilan tanishtirishda shu
• terminlami birmuncha boshqacharoq (lekin mazmun jihatidan to‘g‘ri)
• ko'rinishda qo‘llashni tavsiya qilamiz. Masalan, «Proyeksiyalash usullari»
• mavzusini o ‘rganishda doskada oldin ikkita - «proyeksiya» va «oldinga
• otish» so'zlarini yozib, mavzuni tushuntirishni boshlash mumkin
• 0 ‘quvchilarga imkoniyat doirasida Arximed. Abu Rayhon Beruniy,
• Abu Ali ibn Sino, Leonardo da Vinchi. G.Monj, Le Korbyuze,
• N .A.Tupolev, S.P.Korolev, N.F.Chetveruxin kabi ko’plab ajoyib
• allomalar, rassomlar, muhandislar, konstruktorlar va
arxitektorlaming
• hayotidan eng yorqin va qiziqarli voqealami so'zlab beris^ga
harakat qilish kerak
• T a’lim jarayonida politexnik tamoyil\am\ amalga oshirilishi
• umumta’lim maktablarining asosiy vazifalaridan biri hisoblanadi.
• «Politexnik» so‘zi texnikaning turli sohalariga tegishli ma'nosini
• anglatadi. Umumiy taMim bilan birgalikda politexnik ta'lim o'quvchilami
• faol ishlab chiqarish va ijtimoiy faoliyatga tayyorlashga xizmat qiladi. Bu
• hoi chizmachilik o‘qituvchisining vazifasini murakkablashtiradi.
• Chizmachilik o‘qituvchisidan hamma fanlar bo‘yicha mutaxassis bo‘lishni
• va ishlab chiqarishning hamma sohalarini chuqur bilishni talab qilish ham
• mumkin emas. Lekin chizmachilik o'qituvchisining yetarlicha keng
• politexnik dunyoqarashi, ishlab chiqarishning ko‘pchilik sohalarida
• boklayotgan jarayonlaming mohiyatini tushunishi uning kasbiy faoliyatida
• qo‘l keladi.
• Chizmachilik fani mazmunidan kelib chiqqan holda
mashg‘ulotlarda quyidagi shartlarga amal qilinishi politexnik
tamoyillami amaiga oshirishga ko'maklashadi: • Nazariyaning
amaliyot bilan bog'lab olib borilishi. Bunda ma’lum miqdordagi
nazariy ma’lumotlar o ‘zlashtirilgandan so‘ng o‘rganilgan
bilimlami qoMlash talab qilinadigan amaliy masalalar yechiladi; •
Chizma qurishning nazariy asosi boMgan proyeksiyalar metodini
tushunish. Bu kishilarning qator fanlar (kartografiya, geometriya,
optika,...)ni o‘rganish faoliyatida bilimlarni oson egallashlariga
ko‘n.aklashadi:
• Dastuming aniq mavzulari bo‘yicha ko'rgazmalarm tanlash.
• Naturadan chizma va mashqlami bajarishda mashinasozlikning keng
• tarqalgan tipaviy detallaridan foydalaniladi;
• • Ta’lim jarayonida o‘quvchilarning hayot tajribalari, texnika, turmush
• va tabiat hodisahnni kuzatishlaridan chiqargan xulosalarini chizmachilik
• kursi bilimlari bilan bog‘lab olib borish (masalan, aniq bir buyumda
• geometrik shakllaming mujassamlashuvi. buyum soyasi shaklining
• xususiyatlari va h.).
| 