4
– Laboratoriya mashg’ulot
Mavzu:
Transmorfizm bilan kreotsionizm o‘rtasidagi kurash. XVIII asr
fransuz faylasuf materialistlarining qarashlari. J. Kyuvening qiyosiy
anatomiya va palentologiyadagi ishlari. Hayvonlarning bir plan asosida
tuzilganligi haqida Sent-Iler.
O’quv mashg’ulotning maqsadi
: Qiyosiy anatomiya, embriologiya, fiziologiya va
sistematika fanlarining rivojlanishi tufayli XVII asr oxirida tabiyot fanida to'plangan
juda ko‘p dalillar, turlar o‘zgarmaydi, degan g‘oya noto‘g‘ri ekanligini tasdiqladi.
Buning natijasida XVIII asrda o'simliklar bilan hayvonlar turi o‘zgarishi mumkin,
deb ta’kidlaydigan transformizm g'oyasi paydo boMdi. Transformizm bu haqiqiy
evolyutsion ta’limot bo’lmay, uning boshlang’ichidir.
O’quv mashg’ulotning vazifasi:
Tashqi muhit o'simliklar va tuban hayvonlarga
bevosita ta’sir ko'rsatganda undagi har qanday o'zgarish o'simlik
qismlarining
rivojlanishiga kuchli ta’sir etishi, ba’zi qismlarining hosil bo’lishiga, boshqalarining
kuchsizlanib, hatto yo'qolib keti- shiga sabab bo’ladi.
Laboratoriya mashgulotning didaktik maqsadi:
TRANSFORMIZM
BILAN
KREATSIONIZM O‘RTASIDAGI KURASH
haqida tushuncha berish
Kerakli jihozlar
. Globus, xarita,diagramma, kitob ,mavzuga oid rasmlar.
Laboratoriya mashg’ulotida foydalaniladigan texnologiya:
Modulli ta’lim texnologiyasining kichik guruhlarda hamkorlikda ishlash metodi
Mashg’ulotning borishi:
1.
TRANSFORMIZM
o’ziga xos jihatlari
2.
KREATSIONIZM
o’ziga xos jihatlari
1.
Transformizm
g‘oyalarining
paydo
bo’lishi
Morfologiya, qiyosiy anatom iya, embriologiya, fiziologiyava sistematika
fanlarining rivojlanishi tufayli XVII asr oxiridatabiyot fanida to'plangan juda
ko‘p dalillar, turlaro ‘zgarmaydi, degan g‘oya noto‘g‘ri ekanligini tasdiqladi.
Buning natijasida XVIII asrda o'sim liklar bilan hayvonlar turio ‘zgarishi
mumkin, deb ta’kidlaydigan transformizm g'oyasipaydo bo’ldi. Transformizm
bu haqiqiy evolyutsion ta ’limotboMmay, uning boshlang’ichidir.Chunki u bir
tur ikkinchiturga aylanishi haqidagi g‘oyani him oya qilsada,
biroq
bujarayonning barcha omil va sabablarini chuqur o'rganm agan.Transformizm
oqimini
rivojlantirishda
va
kreasionizmga
qarshi kurashda rus olimlari М . V. Lomonosov, К. T. Volf,A. N. Radishchev
va fransuz olimi J. Byuffon ham da XVIIasr fransuz materialistlari D.Didro,
P.Golbax, K.Gelvetsiy, J.Lam ettrilar muhim rol o‘ynadi. М. V.
Lomonosov(1711— 1765) rus tabiatshunoslari orasida birinchi boMib,
moddalar doim o harakatda, o‘zgarishda deb tasaw ur qilgan. Lomonosov
barcha borliq asosida materiya yotadi, uning
asosiy xossalaridanbiri
harakatdir, m ateriya bilan harakat bir-biridan ajralmas, debuqtirgan. U
geologiyaga
doir
asarlarida
transformistik
g‘oyalarni,
ayniqsa
yaxshi ifodalaydi.Lomonosov qazilma holdagi organizmlarning toshga
aylangan qoldiqlari topilishi qachonlardir yer yuzida sodir bo’lgan
halokatlardan dalolat beradi, degan o ‘sha davrdahukm ronlik qilgan fikrga
qarshi turdi. U organizm lar ilgariham hozirgiga o'xshash
suv toshqini, yer
qimirlashi tufaylinobud boMishini, ularning yoshini yer qatlamlariga qarab
28
aniqlash mumkinligini, o‘simIiklar qoldig‘ining chirishi natijnsida torf,
toshko‘m ir hosil bo'lganligini qayd qildi.Transformizm
oqimi rus olimi
Kaspar Volf (1733— 1794)ijodida yanada rivojlantirildi. Volf o‘sha davrda
keng tarqalgan organik formalar o'zgarm as, rivojlanish faqat o'sish,iniqdor
o'zgarishlaridan iborat, degan g‘oyalarga qarshichlqdi. U o'simliklar bargi,
guli, mevasi, urug£i va boshqaorgnnlaritiing rivojlanishini mikroskopda
o'rganib, ularninghammasi juda oddiy tuzilgan differensiyalanmagan
pufakchnlnr «sharchalarga» ega do‘ngliklardan hosil bo'lganligini, binobarin,
organlar oldindan shakllanmaganligini ta’kidlaydi. U jo‘janing rivojlanishini
o'rganib,tuxumda hcch qanday tayyor organ yo'qligini, u asta-sekin
rivojlanishini, masalan, dastlabki ichak oldin plastinka, so‘nglarnov va nihoyat
nay shaklida bo’lishini, nayga o ’xshashqismlardan jigar va ovqat hazm qilish
organlari rivojlanishinila’kidlaydi. Nerv sistemasi ham oldin oddiy plastinka,
keyinnerv nayini va nihoyat miya pufakchalarini — bo'lajak miyaasosini hosil
qiladi. 0‘z kuzatishlariga asoslangan Volf prelormistlar fikri tamomila asossiz;
degan xulosaga keldi vaepigenez nazariyasini e’lon qildi. U epigenez
nazariyasini organi/.mlaming faqat
shaxsiy rivojlanishiga mas, balki
tarixiyrivojlanishiga ham tatbiq etdi ham da tabiat doim 'zgarishda,
rivojlanishda ckanligini tan oldi. Oziq, yomg‘irlik, harorat,havo, namlik esa
o‘zgaruvchanlik sabablari ekanliginita’kidladi. Masalan, Peterburgdan Sibirga
ko'chirilgano'sim liklar tanib bo‘lmas darajada o ‘zgarishini, ular janubga
ko'chirilganda Sibir o'simliklariga ham , Peterburgo'simliklariga ham o
‘xshamasligini,
o'sim
liklar
tabiiy
sharoitdan
dala,
bog'
sharoitigako'chirilganda ham yangi turlar hosil bo’lishini qayd etdi. Fransuz
tabiatshunoslaridan
Jorj
Byuffon
(1707—1788)
transformizmni
evolyutsionistik oqimbilan birga rivojlantirgan olimlar qatoriga kiradi. U o'z
asarlarida
tabiyotshunoslikning
eng
murakkab
va
dolzarb
masalalarini,chunonchi,
koinot,
yer
tarixi,
hayot
paydo
bo'lishi
rivojlanishi, tabiatda o'simliklar
va hayvonot olaminingtaqdiri, odam ning
tabiatdagi
o'rni
kabi
masalalami
diqqat
29
markazida tutadi. Byuffon taxminiga ko‘ra, Quyoshdan ajralgan
cho‘g*holdagi m oddadan yer paydo bo’lgan. So'ngra uasta-sekin sovigan.
Sovish qutblarda tezroq ro‘y bergan.Sovish tufayli bug1 quyuqlashib, suvga
aylangan va jala tarzida yog‘ilgan. Hayot dastlab anorganik tabiatdan hosil
bo’lib, organik molekulalardan mayda tirik m oddalar tashkiltopgan. Xuddi
shu yo‘l bilan quruqlikda ham tuzilish darajasihar xil bo’lgan
organizmlar
rivojlangan. U yerning turlitarixiy davrlarda o ‘zgarishida, qit’alar
shakllanishida suvningrolini, yer po‘stlog’ining o ‘zgarishida daryolar,
shamol,toshqin
va
suvlarning
ahamiyatini
ko‘rsatdi.
U
ning
asarlaridatabiatning bir butunligi haqidagi fikrlar targ’ib qilindi. Byuffonning
yer tarixi, o'simliklar bilan hayvonlarning o‘zgarishi to‘g’risidagi qarashlari o
‘sha davrda juda ilg‘or bo’lib,hukmron teleologik dunyoqarashga tamomila
qarama-qarshi edi. Shu sababli ham Fransiya Fanlar Akademiyasi
ByuffontaMimotini bema’ni deb topdi va uning asarlarini yondiribyuborishga
farmon berdi Byuffon esa om m a oldida o ‘ziningilg‘or
fikrlaridan voz
kechishga m ajbur bo’ldi
Mavzuga xulosa yasaladi
.O’qituvchi tomonidan o’quvchilarning alohida
baholar va guruh bilan yig’gan ballari hisoblanib,har bir o’quvchi baholandi.
Uyga vazifa berish:
Yangi mavzu bo’yicha
TRANSFORMIZM BILAN
KREATSIONIZM
O‘RTASIDAGI
KURASH
haqida qo’shimcha internet
ma’lumotlarini izlab topish.
