O‘zbekiston respublikasi raqamli texnologiyalar vazirligi muhammad al-xorazmiy nomidagi toshkent axborot texnologiyalari universiteti farg‘ona filiali

Telekommunikatsiya texnologiyalari yo‘nalishi

730-20– guruh talabasi
Ollonazar Faxriddinovning

“O‘RNATILGAN TIZIMLAR”

1. 
   Kirish
   
   1. 
      Kirish protokollari
      
2. 
   Shinalar va Ulardan foydalanish
   
   1. 
      Shinalar turlari
      
   2. 
      Analog va raqamli shinalar
      
   3. 
      Shinalar bilan bog‘liq muammolar
      
3. 
   Shinalar tashkil etish texnologiyalari
   
   1. 
      Kabellash
      
   2. 
      Sputnik tarmoqlar
      
   3. 
      Optik tarmoqlar
      
4. 
   Shinalar bilan bog‘liq masalalar
   
   1. 
      Tizimlar orasidagi interferensiyalar
      
   2. 
      Shum radiatsiyasi
      
   3. 
      Shumlash
      
5. 
   Shinalar ta'minlash va boshqarish
   
   1. 
      Amplifikatsiya
      
   2. 
      Modulyatsiya
      
   3. 
      Demodulyatsiya
      

Kirish protokollari, o‘rnatilgan tizimga kirish va tizim bilan ma'lumot almashish uchun ishlatiladigan protokollar to‘plamidir. Kirish protokollari quyidagi muhim ma'lumotlarni o‘z ichiga oladi:

1. 
   Autentifikatsiya: Kirish protokollari foydalanuvchilarning kimlikni tasdiqlash uchun ishlatiladi. Bu protokollar foydalanuvchining haqiqiyligini va kirish huquqini tekshirish uchun xavfsizlik mezonlarini o‘z ichiga oladi.
   
2. 
   Sharhlash: Protokollar tizimdagi qurilmani va tizimga ulanishni ta'minlashda taraqqiyot qilishadi. Ular ma'lumot almashish, ma'lumotlarni qayta ishlash, xatolar bilan kurashish va boshqa amallarni amalga oshirish uchun kelayotgan tushunchalarni o‘z ichiga oladi.
   
3. 
   Tizim topshirish: Kirish protokollari tizim topshirish jarayonida aniq paytkada ishlaydigan va tizimning to'g'ridan-to'g'ri ishlashi uchun kerakli ma'lumotlarni almashishda foydalaniladi. Bu protokollar tizim tuzilishi, tizim topshirish, topshirilgan ma'lumotlar va tizimning holatini tasdiqlash muhim asosiy funksiyalarni o‘z ichiga oladi.
   

1. 
   Shinalar turlari: Shinalar, bir qurilma yoki tizimdan boshqasiga ma'lumot o'tkazish uchun ishlatiluvchi elektromagnit signal bo'lib, turli xil turlarga bo'lishi mumkin. Ba'zi asosiy shinalar turlari quyidagilardir:
   
   • 
     Elektromagnitlik shinalar: Elektromagnitlik spektrning farqli qismlarida joylashgan shinalar, masalan, radio, televizor, mobil aloqa, WiFi va Bluetooth shinalari kabi.
     
   • 
     Optik shinalar: Optik fiber tarmoqlar orqali yoki infraport (IR) shinalari orqali o'tkaziladigan shinalar, masalan, optik internet, infraport portlari.
     
   • 
     Akustik shinalar: Suv, havoda to'xtashgan tovushlarni o'z ichiga oladigan shinalar, masalan, ultrasonik sondalar, mikrofonlar, davomida odatda ishlatiladigan tovushli aloqa.
     
2. 
   Analog va raqamli shinalar: Shinalar, analog yoki raqamli formatda bo'lishi mumkin.
   
   • 
     Analog shinalar: Bu shinalar o'zining amplituda, chastota yoki fazasi o'zgarishiga ko'ra qiymat olayotgan shinalardir. Masalan, sinusoidal shinalar, elektrikli musiqiy shinalar.
     
   • 
     Raqamli shinalar: Raqamli shinalar esa diskret qiymatlardan iborat bo'lgan shinalardir. Ular bitlar, baytlar yoki boshqa raqamli formatlarda ifodalangan ma'lumotlardan iborat bo'lishi mumkin. Masalan, binoqor shinalar, kompyuterlar orqali o'tkaziladigan ma'lumotlar.
     
3. 
   Shinalar bilan bog‘liq muammolar: Shinalar bilan bog‘liq muammolar, shinalar o‘tkazish jarayonida yuzaga kelishi mumkin. Ulardan ba'zi muhim muammolar quyidagilardir:
   
   • 
     Sinf bilan bog‘liq muammolar: Agar bir nechta shinalar bir xajmda o‘tkazilsa, ulardan har birini boshqasi bilan ajratib bo‘lmaydi va xatolar yuzaga kelishi mumkin.
     
   • 
     Tizimning tashqi shumlanishi: Shumlar, elektromagnitlik interferensiyalar, shumlar qayta tiklishi va boshqa tizimlardan kelgan elektrikli shumlar shinalar bilan bog‘liq muammolar sifatida yuzaga kelishi mumkin.
     
   • 
     Tizimning o‘zining xususiyatlari: Shinalar tashkil etishning va o‘tkazishning sharoitlari, tizimdagi elektronik elementlar va tizimning arxitekturasi, shinalar bilan bog‘liq muammolar yaratishi mumkin.
     

Kabellash:

• 
  Kabellashda, ma'lumotlar elektrik signaliga o'giriladi.
  
• 
  Kabellash tizimlari metallar yoki metallarga o'xshash materialdan tashkil topgan elektrikli o'q tizimlari orqali o'tkaziladi.
  
• 
  Kabellashning ko'plab turli xil shakllari mavjud, masalan, ko'ksal, temirli, optik fiberli kabellar kabi.
  
• 
  Kabellash tizimlari telefoniya, internet, televizor, kompyuterlar va boshqa sohalarda ishlatiladi.
  
• 
  Kabellashning afzalliklari orasida yuqori ma'lumotlar tezliklari, xavfsizlik va istiqbollilik kabi hisoblanadi. Ammo, uzun masofalarda signal zayolashishi mumkin.
  

• 
  Sputnik tarmoqlari yorug'lik yoki radiosignal yordamida ma'lumotlarni sputnikdan boshqa obyektlarga o'tkazish uchun ishlatiladi.
  
• 
  Sputnik tarmoqlari telekomunikatsiya, televizor, navigatsiya, meteorologiya, voqealar monitoringi va boshqa sohalarda qo'llaniladi.
  
• 
  Sputnik tarmoqlari orqali ma'lumotlar yerning etrafida katta masofalarga olib borilishi mumkin.
  
• 
  Sputnik tarmoqlari bevosita bir sputnikdan boshqa sputnikka yoki yerning ustiga ma'lumotlarni o'tkazadi.
  
• 
  Sputnik tarmoqlari orqali ma'lumotlar radiosignal yoki mikrovolna signal shaklida o'tkaziladi.
  

• 
  Optik tarmoqlar yorug'lik signaliga asoslangan ma'lumotlarni o'tkazish uchun ishlatiladi.
  
• 
  Optik tarmoqlar yorug'likni nur to'plamida o'zlashtiradi va optik fiber tarmoqlar orqali o'tkaziladi.
  
• 
  Optik tarmoqlar tezlik, balandlik va ma'lumotlar miqdorini oshirish imkonini beradi.
  
• 
  Optik tarmoqlar internet, telekomunikatsiya, audio-visual aloqa, tibbiyot va boshqa sohalarda keng qo'llaniladi.
  
• 
  Optik tarmoqlar uzun masofalarda ham signalni sifatli o'tkazish imkonini beradi va elektromagnitlik shumlar bilan kam shumlanadi.
  

1. 
   Kabellash: Kabellash, ma'lumotlarni bir qurilmadan boshqasiga o'tkazish uchun qo'llaniladigan fizikaviy tarmoqning bir turi hisoblanadi. Bu usulda, ma'lumotlar elektrik signaliga aylanib, o'zaro bog'lanuvchilar orqali kabellashmaydigan metal tizimlar orqali o'tkaziladi. Kabellashning turli xil shakllari mavjud bo'lib, ular elektrik, telekomunikatsiya, audio-visual aloqa va boshqa sohalarda qo'llaniladi.
   
2. 
   Sputnik tarmoqlar: Sputnik tarmoqlari, ma'lumotlarni yerning yoki boshqa obyektlarning etrafida aylanib o'tkazish uchun qo'llaniladigan tarmoq turi hisoblanadi. Bu tarmoqlar orqali ma'lumotlar radiosignal yoki mikrovolna signal shaklida sputnikdan boshqa obyektga o'tkaziladi. Sputnik tarmoqlari telekomunikatsiya, televizor, navigatsiya, meteorologiya va boshqa sohalarda ishlatiladi.
   
3. 
   Optik tarmoqlar: Optik tarmoqlar, ma'lumotlarni yorug'lik signaliga aylanib o'tkazish uchun qo'llaniladigan tarmoq turi hisoblanadi. Ular yorug'lik signalini o'z ichiga oladi va optik fiber tarmoqlar orqali ma'lumotlarni o'tkazishni amalga oshiradi. Optik tarmoqlar yorug'likni nur to'plamida o'zlashtiradi va tezlik, balandlik va ma'lumotlar miqdorini oshirish imkonini beradi. Ular telekomunikatsiya, internet, audio-visual aloqa va boshqa sohalarda keng qo'llaniladi.
   

1. 
   Tizimlar orasidagi interferensiyalar: Tizimlar orasidagi interferensiyalar, elektronik tizimlarda ma'lumotlarni o'tkazish jarayonida yuzaga keladigan muammolardir. Bu interferensiyalar, shu tizimlar uchun tasarrufiy bo'lmagan elektrikli shum (interferensiyalar) yoki elektromagnitli shum (EMI) shaklida xususiyatga ega bo'lishi bilan bog'liq bo'lishi mumkin. Interferensiyalar tizimning ishlashini buzishi, ma'lumotlarning noto'g'ri o'qibatlanishi yoki hammasidan muhimroq, tizimning xavfsizligini ta'minlashni buzishi mumkin. Bu sababli, tizimlar interferensiyalardan himoya qilish uchun filtrlar, ekranlar va boshqa muhim muhofaza usullaridan foydalaniladi.
   
2. 
   Shum radiatsiyasi: Shum radiatsiyasi, elektromagnit uchraydigan tizimlarda yuzaga keladigan istenmeydigan elektromagnitli signal hisoblanadi. Bu shumlar o'zgaruvchan elektrikli qurilmalar, elektrikli tizimlar va boshqa elektronik elementlar tomonidan yaratilishi mumkin. Shum radiatsiyasi, tizimlarning ishlashini buzishi, ma'lumotlarning noto'g'ri o'qibatlanishi, radio va telekomunikatsiya tarmoqlarida ma'lumotlarni qayta tiklashni talab qilishi kabi muammolarni o'z ichiga oladi. Bu sababli, elektronik tizimlar shum radiatsiyasidan himoya qilish uchun ekranlar, soyutish vositalari va filtrlardan foydalaniladi.
   
3. 
   Shumlash: Shumlash, elektrikli tizimlarda ma'lumotlarni o'tkazish jarayonida yuzaga keladigan shum va interferensiyalar soni va intensivligini oshirish jarayonidir. Shumlash, ma'lumotlarni noto'g'ri o'qibatlanishi, ma'lumot yo'qotishiga olib kelishi va tizimning ishlashini buzishi mumkin. Shumlashning sababi elektrikli tizimlarda istenmeydigan signal o'zgaruvchanliklari, elektrikli tizimlar va elektronik elementlar tomonidan yaratiladigan shumlar, elektrik qurilmalarining xavfsizlik cheklovlari va tizimning qo'llanilishi haqida noto'g'ri sozlashlar bo'lishi mumkin. Shumlashdan himoya qilish uchun tizimlarda filtrlar, ekranlar, soyutish vositalari va qo'shimcha muhofaza usullaridan foydalaniladi.
   

Shinalar ta'minlash va boshqarish elektronika sohasida keng qo'llaniladigan mavzulardandir. Bu mavzularning ba'zilari amplifikatsiya, modulyatsiya, demodulyatsiya va ko'proqni o'z ichiga oladi. Quyidagi qismlarda har bir mavzuni tushunish uchun kerakli malumotlarni taqdim etaman:

1. 
   Amplifikatsiya: Amplifikatsiya, bir shinaning kuchini oshirish va uzoq masofaga uzatishga yordam beruvchi jarayonlarni ifodalaydi. Bu jarayonlar elektrik sinyalini kuchliroq qilish, ovozni katta qilish yoki optik sinyalni kuchlantirish mumkin bo'ladi. Amplifikatsiya, ko'p sohada foydalaniladi, masalan, radiosignallarni kuchaytirish, audiosignalni qattiqroq qilish, telekomunikatsiya tarmog'ini o'rnatish va boshqa.
   
2. 
   Modulyatsiya: Modulyatsiya, asosiy sinyalni (ko'rsatkich sinyali) boshqa bir sinyal bilan birlashtirish jarayonidir. Modulyatsiya yordamida asosiy sinyal, nosozlik, amplituda yoki fazada o'zgarishlarga uchraydi. Modulyatsiya, elektronik kommunikatsiyalarda, radiosiyollarda va televideniye tarmog'ida keng qo'llaniladi. Modulyatsiya turlari, amplituda modulyatsiyasi (AM), chastota modulyatsiyasi (FM), faza modulyatsiyasi (PM) va boshqalar kabi turli xil usullar orqali amalga oshiriladi.
   
3. 
   Demodulyatsiya: Demodulyatsiya, modulyatsiya qilingan sinyalning asosiy sinyalini (ko'rsatkich sinyalini) ortga qaytarish jarayonidir. Demodulyatsiya, modulatsiya qilingan sinyalni o'qish, tahlil qilish, tizimga kiritish yoki tasvirni tiklash uchun foydalaniladi. Demodulyatsiya, ko'p sohada amalga oshiriladi, misol uchun radiosiyollar, televizorlar, telefonlar va boshqalar.
   
4. 
   Ko'proq: Ko'proq, elektronikada ko'p sohada foydalaniladigan umumiy bir mavzudir. Bu asosan elektronik sinyalni oshirish, kuchlantirish, filtratsiya qilish, tizimga kiritish, ishlovchi orqali nusxalash va boshqa jarayonlarni o'z ichiga oladi. Ko'proq, elektronik vositalar, kommunikatsiya tizimlari, telekomunikatsiya, ovoz va tasvirni uzatish, raqamli signal ishlash va boshqa sohalarda keng qo'llaniladi.