Pardoz-8 list p65

O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS
TA’LIM VAZIRLIGI
ÒOSHKENT ARXITEKTURA-QURILISH INSTITUTI
N.A. Mahmudova, H.N. Nuritdinov
PARDOZLASH VA ISSIQLIK
IZOLATSIYA MAÒERIALLARI
O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi
tomonidan qurilish sohasi oliy o‘quv yurtlari uchun
o‘quv qo‘llanma sifatida tavsiya etilgan
ÒOSHKENT — «NOSHIR» — 2010
8
Qurilish materiallarining makrog‘ovaklik va mikrog‘ovaklik
tushunchalari farqlanadi.
Materialning makrog‘ovak tuzilishi ko‘z bilan ko‘rinuvchi nis-
batan yirik g‘ovaklar mavjudligi bilan xarakterlanadi.
Materialning mikrog‘ovak tuzilishi faqatgina mikroskopda
ko‘rinuvchi juda mayda g‘ovaklar mavjudligi bilan farqlanadi.
Issiqlik izolatsiya materiallari ikki xil g‘ovaklarga ega. Amalda
bu materiallar xususiyatiga, asosan, ularning makrog‘ovakligi ta’sir
ko‘rsatadi. Shuning uchun, issiqlik izolatsiya materiallari g‘ovakligi
haqida fikr yuritilganda, ularning makrog‘ovak tuzilishi nazarda
tutiladi.
Issiqlik izolatsiya materiallarining makrog‘ovak tuzilishi g‘o-
vaksimon, donador, tolasimon, plastinkasimon yoki aralash bo‘-
lishi mumkin.
G‘ovaksimon tuzilish g‘ovaklar bir xilligi va ularning material-
da bir tekis taqsimlanishi bilan farqlanadi. G‘ovaklar, odatda, sfera-
ga yaqin bo‘lgan shaklga ega. Bunday tuzilish g‘ovak beton, ko‘-
pik-shisha, gazlangan plastmassalar va ayrim boshqa materiallarga xos.
Donador tuzilishga sochiluvchan materiallar ega bo‘ladilar.
Bunday materiallar g‘ovaklik miqdori ularning granulometrik tar-
kibi bilan aniqlanadi. Granulalar shakli va o‘lchamlari bo‘yicha qan-
chalik bir jinsli bo‘lsa, shunchalik materialning g‘ovakligi yuqori
bo‘ladi.
Òolasimon tuzilish mineral yoki organik tolali materiallar: as-
best, mineral va shisha-paxtalar, o‘simlik tolalari uchun xarak-
terlidir.
Plastinkasimon tuzilish faqat tarkibida slyuda bargchalari bo‘l-
gan vermikulitda uchraydi.
Aralash tuzilish, tola va donador kukunli materiallarda uchrashi
mumkin: asbestodiatomit, sovelitli va boshqa mahsulotlar.
Materialdagi g‘ovaklar yopiq, ya’ni umumlashmagan, yoki
ochiq, o‘zaro bog‘langan bo‘lishi mumkin. Odatda, issiqlik izolat-
siya materiallari ham yopiq, ham ochiq g‘ovaklarga ega bo‘ladilar.

2
Ushbu o‘quv qo‘llanmada xalq xo‘jaligida moddiy va energetik
resurslarni iqtisod qilish omili sifatida issiqlik izolatsiyasining samara-
si, pardozlash va issiqlik izolatsiya materiallarini ishlab chiqarishni
rivojlantirish, mineral paxta va boshqa issiqlik izolatsiya materiallari
hamda ularning ishlatilishi keng yoritilgan.
O‘quv qo‘llanma qurilish sohasi oliy o‘quv yurtlarining 5580500 –
«Qurilish materiallari va buyumlarini ishlab chiqarish texnologiyasi»,
5140900 – «Kasb ta’limi» (5580500 – «Qurilish materiallari va bu-
yumlarini ishlab chiqarish texnologiyasi») bakalavriatura ta’lim yo‘na-
lishi talabalari uchun mo‘ljallangan.
Ò a q r i z c h i l a r :
O.R. Ikramov – Òoshkent arxitektura-qurilish instituti dotsenti,
texnika fanlari nomzodi;
A.S. Sultonov – Òoshkent irrigatsiya-melioratsiya instituti
professori, texnika fanlari doktori.
© «Noshir» nashriyoti, 2010- y.
ISBN 978-9943-353-30-5
38.3
M37
7
Issiqlik izolatsiya materiallari sanoatini yaqin yillarda rivojlanti-
rishning asosiy masalalari quyidagilardan iborat:
a) xomashyo bazasini kengaytirish;
b) issiqlik izolatsiya materiallari ishlab chiqarishni oshirish va
sifatini yaxshilash maqsadida ishlab chiqarish texnologik jarayon-
larini mukammallashtirish;
d) yuqori samarali texnologik uskunalar bilan korxonalarni
ta’minlash;
e) to‘liq zavod tayyorligi bilan issiqlik izolatsiya mahsulot va
konstruksiyalarni ishlab chiqishga o‘tish hamda ulardan qurilish
maydonchalari, montaj uchastkalarida issiqlik izolatsiya mos-
lamalarni yig‘ish (montaj qilish);
d) ishlab chiqarishda mehnatning xavfsiz va sog‘lom sharoit-
larini ta’minlash.
I BOB
ISSIQLIK IZOLATSIYA MATERIALLARINING
ASOSIY XUSUSIYATLARI
1.1. Issiqlik izolatsiya materiallarining tuzilishi
Issiqlik izolatsiya materiallari tuzilishining bosh xususiyati —
bu ularning yuqori g‘ovakligidir.
Material g‘ovakligi deb, material tarkibidagi barcha g‘ovak-
larning umumiy hajmining materialning umumiy hajmiga nisbatiga
aytiladi. G‘ovaklar deb, materialdagi mayda bo‘shliqlarga aytiladi,
ular, odatda, havo yoki suv bilan to‘ldiriladi. G‘ovaklik material-
ning g‘ovaklar bilan to‘liqlik darajasini ko‘rsatadi va, odatda, hajm
bo‘yicha foizlarda ifodalanadi.
Materialning g‘ovaklik va zichlik qiymatlari o‘zaro bir-birlarini
100% gacha to‘ldiradilar. G‘ovaklik qancha ko‘p bo‘lsa, zichlik
shuncha kam bo‘ladi, va aksincha.

3
KIRISH
Issiqlik izolatsiya materiallari deb, yuqori g‘ovaklikka ega
bo‘lgan va buning oqibatda kam issiqlik o‘tkazuvchi qurilish ma-
teriallariga aytiladi.
Yuqori g‘ovaklik deyarli barcha issiqlik izolatsiya materiallari-
ning bosh va umumiy xususiyati bo‘lib, ularning asosiy texnik
xossalarini belgilaydi.
Òurli texnologik usullarni qo‘llab, issiqlik izolatsiya material-
lari g‘ovakligini nazorat qilish va uning yordamida materiallarga
kerakli sifatlarni berish mumkin.
«Pardozlash va issiqlik izolatsiya materiallari» fanining mohiyati
turli xususiyat va ko‘rinishdagi xomashyodan keskin farqlanuvchi
ishlab chiqarish texnologik sxemalari bo‘yicha olingan va xalq
xo‘jaligida turli sohalarda qo‘llanuvchi materiallarni o‘rganish bi-
lan bog‘liq.
«Pardozlash va issiqlik izolatsiya materiallari» fanining alohida
bo‘limlari o‘xshash o‘quv fanlar, masalan, bog‘lovchi moddalar,
qurilish materiallari va buyumlari texnologiyasi hamda boshqalar
bilan uzviy bog‘liq.
Qo‘llanilayotgan xomashyo va ularni qayta ishlash usullari
turli-tumanligiga qaramasdan, barcha issiqlik izolatsiya material-
larini ishlab chiqarishda bitta umumiy va, shu bilan birga, muhim
texnologik masala mavjud bo‘lib, bu yuqori g‘ovak material olish-
dir. Bu esa «Pardozlash va issiqlik izolatsiya materiallari»» fani-
ning bir o‘zida bunday materiallar ishlab chiqarishning ko‘p sonli
usullarini o‘rganishga imkon beradi.
Issiqlik izolatsiya materiallari bino va inshootlar qurilish kon-
struksiyalari, shuningdek, texnologik apparaturalar, issiqlik quril-
malari va turli quvurlarning issiqlik izolatsiyasi uchun ishlatiladi.
6
Masalan, elektr stansiyalar bug‘li turbinalarining issiqlik izo-
latsiyasi yaxshi bo‘lmasa, turbinalardagi podshipniklarning kuchli
tebranishi yuzaga keladi, bu esa uni ishga tushirish va ekspluata-
tsiya qilishga to‘sqinlik qiladi.
Òemiryo‘l transportida issiqlik izolatsiyasi harakatdagi vagon-
larda ishlatiladi, masalan, yo‘lovchi va izotermik vagonlarda.
Issiqlik izolatsiya sanoati uchun tabiiy xomashyoning ko‘p
sonli turlari va boshqa sanoat tarmoqlarining turlicha chiqindilari
xomashyo bazasi hisoblanadi.
Barcha mumkin bo‘lgan tog‘ jinslari: bazalt, granit, diabaz,
diorit, traxit va boshqa vulqon jinslari, dolomit, mergal hamda
mineral paxta issiqlik izolatsiya mahsulotlar ishlab chiqarish uchun
xomashyo bo‘lib xizmat qiladi.
Noorganik issiqlik izolatsiya materiallarini ishlab chiqarish
uchun xomashyo resurslarining turlari, sanoat chiqindilari ichida
birinchi o‘rinni metallurgiya, domna shlaklari egallaydi.
Domna shlaklari mineral paxtani ishlab chiqarish uchun amal-
da tuganmas xomashyo zaxirasini tashkil qiladi. ÒES bug‘li
o‘choqlarida changsimon yoqilg‘i yoqishda hosil bo‘lgan kulni is-
siqlik izolatsiya betonlari tayyorlash uchun ishlatiladi.
Organik issiqlik izolatsiya materiallarini ishlab chiqarish uchun
xomashyo sifatida yog‘och, torf, alohida turdagi qishloq xo‘jalik
ekinlari pichani hamda ayrim yovvoyi ekinlarning poyalari, ma-
salan, qamish ishlatiladi.
Issiqlik izolatsiya plastmassalarini turli kimyoviy tarkiblar (fe-
nol, polistirol va boshqa tarkiblar) sintetik smolalaridan ishlab chi-
qariladi. Issiqlik izolatsiya materiallarini tayyorlash uchun xom-
ashyoni kompleks qo‘llash va shu asosda issiqlik izolatsiya mate-
riallari ishlab chiqarishni boshqa ishlab chiqarishlar bilan koope-
ratsiyalashni amalga oshirish tavsiya qilinadi. Masalan, domna
shlaklaridan mineral paxtani metallurgiya kombinatlarida, shisha
tolalarini shisha zavodlarida, yog‘och tolali va fibrolit plitalarni uy-
joy qurish kombinatlarida, gazlangan plastmassalarni esa kimyo
sanoati korxonalarida ishlab chiqarishni tashkil qilish foydalidir.

4
Issiqlik izolatsiya materiallarini qurilishda qo‘llash:
a) yig‘ma qurilish uchun mahsulot va konstruksiyalarni za-
vodda tayyorlash yo‘li bilan qurilish ishlari industriyasi darajasini
oshiradi;
b) asosiy qurilish materiallari: sement, g‘isht, yog‘och, metall
va boshqa materiallarga bo‘lgan katta talablarni kamaytiradi;
d) to‘sish qurilish konstruksiyalari (devorlar, to‘siqlar) og‘ir-
ligini kamaytiradi, ko‘taruvchi qurilish konstruksiyalarini (poyde-
vorlar, ustunlarni) yengillashtiradi;
e) binolarni isitish uchun yoqilg‘i sarfini kamaytiradi.
Qurilishda issiqlik izolatsiya materiallaridan samarali foydala-
nishni turar-joy uylari devorlari misolida ko‘rish mumkin.
1-jadval
Òashqi yirik panelli devorlar uchun
texnik-iqtisodiy ko‘rsatkichlar
Devor
Devorlar
Og‘irligi,
Montaj
turlari
qalinligi, sm
kg
qilingan
konstruksiya
bahosi, %
G‘ishtdan terilgan
66
1240
100
devor
Panellar:
700 markali
30
250
54
g‘ovak-betondan ohak
asosidagi bir qatlamli
mineral paxtali yarim
21
257
88
qattiq plitkali
temir-beton
ko‘pik-shishali
16
171
99
temir-beton
5
Jadvaldan turli issiqlik izolatsiya materiallari bilan isitilgan tash-
qi yirik panelli devorlarning 1 m
2
qalinligi va og‘irligi turar-joy
uylari uchun avvaldan odat bo‘lgan 2,5 g‘isht qalinligidagi g‘ishtli
devorga nisbatan qanchaga kamayishini ko‘rish mumkin.
Binolarni tiklash uchun sarf bo‘lgan qurilish materiallarining
taxminiy ko‘rsatkichi binoning tashqi perimetri bo‘yicha 1 m
3
ga
ketgan kilogrammdagi og‘irligidir.
Sanoatda issiqlik izolatsiyasi issiqlikni yo‘qotishni kamaytirish-
da va yoqilg‘i iqtisodida asosiy omillardan biri hisoblanadi. Uni
elektr stansiyalarda, metallurgiya, mashinasozlik, neft, kimyo va
sanoatning boshqa sohalarida qo‘llaniladi. Sanoat uskunasi (bug‘
o‘choqlari, truboprovodlar, pech va boshqalar) izolatsiyasi uchun
qo‘llanuvchi issiqlik izolatsiya materiallarining o‘rtacha 1 tonnasi
yiliga shartli yoqilg‘idan 200 t gacha iqtisodni beradi.
Òurli truboprovodlarni issiqlik izolatsiya qilish issiqlik izolat-
siya materiallarining keng qo‘llanish sohalaridan biridir.
Sanoat uskunalari va truboprovodlarning issiqlik izolatsiyasi
iqtisodiy samaradorligi darajasini ko‘pincha issiqlikni tejash koef-
fitsiyenti η deb ataluvchi kattalik bilan baholanadi.
Agarda izolatsiyagacha issiqlik uskunasining tashqi muhitga
issiqlik yo‘qotishini Q
1
deb, izolatsiyadan keyingi o‘sha uskuna-
ning issiqlik yo‘qotishini esa Q
2
deb belgilasak, issiqlikni tejash
koeffitsiyenti
1
2
1
100%
Q Q
Q
−
η =
bo‘ladi.
Yaxshi issiqlik izolatsiyasida η kattaligi 95–97% ga yetadi.
Issiqlik izolatsiyasini o‘rnatishning boshlang‘ich xarajatlari juda
tez, qoida bo‘yicha, bir yildan kam vaqtda o‘zini oqlaydi.
Issiqlik izolatsiyasi sanoat uskunalari va truboprovodlarni faqat
issiqlik sarfi va sovuqdan saqlabgina qolmasdan, ko‘pgina hollarda
ishlab chiqarish rejimlarini barqarorlashtirish va texnologik jara-
yonlarini intensifikatsiyalashga yordam beradi.

9
Ayrim hollardagina materialda faqat yopiq yoki faqat ochiq g‘ovak-
lar bo‘ladi. Materialning umumiy g‘ovakligi P
um
yopiq P
y
va ochiq
P
o
g‘ovaklar yig‘indisiga teng:
P
um 
= P
y 
+ P
o.
Umumiy g‘ovaklikni, ya’ni barcha yopiq va ochiq g‘ovaklar
yig‘indisi ko‘pincha haqiqiy yoki mavjud g‘ovaklik deyiladi. Umu-
miy (haqiqiy) g‘ovaklik kattaligi P
um
ni hisoblash uchun material-
ning solishtirma γ
s
va hajmiy γ
h
og‘irligini bilish kerak:
s
h
um
s
100%
P
γ −γ
γ
=
.
Ochiq g‘ovaklikni ayrim hollarda taxminiy g‘ovaklik deb ham
ataladi, chunki materialni suv shimdirish yo‘li bilan g‘ovaklikni
aniqlashda, materialdagi barcha haqiqiy g‘ovaklarning haqiqiy haj-
mi emas, bu hajmning faqat o‘zaro birlashgan g‘ovaklardan tashkil
topgan qismi o‘rnatiladi. Xuddi shu g‘ovaklar materialga namlik
kiruvchi kapillarlarni tashkil qiladi.
Ochiq g‘ovaklik P
o
ni suv bilan to‘ydirilgan G
s
va quritilgan
holatdagi G
q
material namunasi og‘irliklari farqini uning hajmi
V ga bo‘lib aniqlanadi:
s
q
o
100%
G G
V
P
−
=
.
Ayrim issiqlik izolatsiya materiallari uchun haqiqiy g‘ovak-
likning o‘rtacha qiymatining boshqa qurilish materiallari g‘ovakligi
bilan taqqoslanishi 2- jadvalda ko‘rsatilgan.
Òurli issiqlik izolatsiya materiallarining g‘ovakligi katta chegara-
larda tebranadi. G‘ovak issiqlik izolatsiya materiallarida g‘ovaklar
o‘lchamlari, odatda, 3—5 mm dan oshmaydi. Ko‘pik-beton g‘o-
vaklarining o‘rtacha diametri 0,4—2 mm ga, gaz-betonniki 0,2—
0,4 mm ga teng.
16
muzlaydi. Mayda g‘ovaklar va ingichka kapillardagi suv —1° C dan
juda past bo‘lgan turli manfiy haroratlargacha muzga aylanishi
mumkin. N.A. Sitovichning ma’lumotlariga ko‘ra, juda ingichka
kapillarlardagi suvning bir qismi —190° C haroratda ham muzla-
maydi.
G‘ovaklardagi suvning sekin-asta va qisman muzlashida, uning
suyuq holatda qolayotgan qismi bir g‘ovakdan boshqasiga, «zaxi-
ra» g‘ovaklarga siqib chiqariladi. Agarda material bunday g‘ovak-
larning yetarlicha miqdoriga ega va ular materialning butun mas-
sasi bo‘yicha bir tekis yoyilgan bo‘lsa, u holda g‘ovaklardagi suv-
ning kengayishidan yemiriluvchi effekt yuzaga kelmaydi. «Xavfli»
va «zaxira» g‘ovaklar o‘rtasidagi aniq munosabatga ega materiallar
boshqalarga qaraganda, sovuqqa chidamli hisoblanadi.
Issiqlik o‘tkazuvchanlik. Barcha issiqlik izolatsiya materiallari
yuqori g‘ovaklik tufayli, issiqlik izolatsiya materiallarining muhim
sifat ko‘rsatkichi hisoblangan issiqlik o‘tkazuvchanlikning kichik
koeffitsiyentiga egalar. U murakkab o‘lchamga ega bo‘lib, uni stat-
sionar issiqlik oqimi uchun Furye qonuni tenglamasidan hisob-
lash mumkin.
Issiqlik o‘tkazuvchanlik koeffitsiyenti λ ni Furye qonunidan
kelib chiquvchi quyidagi formula bo‘yicha aniqlanadi:
Q
F t
τ∆
δ
λ =
,
bu yerda: Q — issiqlik miqdori, kkal; F — issiqlik oqimi yo‘na-
lishiga perpendikular kesim maydoni, m
2
; τ
— issiqlik oqimi o‘tish
vaqti, soatda; ∆t
— haroratlar farqi, °C; δ — material qalinligi, m.
Bu formulada F = 1 m
2
, τ = 1 soat, ∆t = 1°
C, δ = 1 m deb
qabul qilsak, u holda 1 m qalinlikdagi 1 m
2
yuzali material orasi-
dan 1 soatda o‘tuvchi issiqlik miqdori sifatida (kkal da) issiqlik
o‘tkazuvchanlik koeffitsiyenti qiymatini olamiz, bunda material-
ning haroratlar farqi 1° C ga teng. Issiqlik o‘tkazuvchanlik koef-
fitsiyenti o‘lchamini kkal/m · soat · grad birligida ifodalash qabul
qilingan.

10
2-jadval
Òurli materiallarning haqiqiy g‘ovakligi qiymati
Material
G‘ovaklik,
Material
G‘ovaklik,
% da
% da
Po‘lat
0
Issiqlik izolatsiyalovchi
60—75
trepel g‘isht
Granit, marmar
1,2—0,8
Ko‘pik-shisha
85—90
Og‘ir beton
9—17
Yog‘och tolali
trepel g‘isht
82—87
Gilli g‘isht
24—33
G‘ovak plastmassalar
90—98
Yog‘och
67—73
Issiqlik
izolatsiyalovchi
50—90
g‘ovak betonlar
1.2. Issiqlik izolatsiya materiallarining
asosiy xususiyatlari
Hajmiy og‘irlik. Issiqlik izolatsiya materiallarining barcha aso-
siy texnik xususiyatlari g‘ovaklik bilan bog‘liq, lekin g‘ovaklik bi-
lan materialning hajmiy og‘irligi (kg/m
3
) bevosita bog‘liqlikka ega.
Hajmiy og‘irlikni g‘ovaklikka ko‘ra aniqlash oson bo‘lganligi
sababli, ishlab chiqarish sharoitida issiqlik izolatsiya materiallari
sifat xarakteristikasiga yaqinroq qilib, odatda, ularning hajmiy
og‘irligi hisoblanadi. Qoida bo‘yicha, hajmiy og‘irlik qanchalik kam
bo‘lsa, issiqlik izolatsiya materiallari sifati shunchalik yuqori
bo‘ladi.
Eng yengil zamonaviy issiqlik izolatsiya materiallari – bu gaz
to‘ldirilgan plastmassalardir. Ulardan ayrimlari 10—20 kg/m
3
hajmiy og‘irlikka ega. Issiqlik izolatsiya materiallarining hajmiy
15
Konstruksiyalardagi issiqlik izolatsiya materiallarini namlikdan
saqlash uchun, masalan, muzlatkichlarni izolatsiyalashda, ularni
to‘liq gidroizolatsiya qatlami bilan qoplanadi,
Biochidamlilik issiqlik izolatsiya materiallarini suvga chidam-
liligi bilan uzviy bog‘liq. Biochidamlilik deganda, materialning
mikroorganizm, zamburug‘lar va ayrim hasharot turlari (chumo-
li, termit va h. k.)ning yemiruvchi ta’siriga qarshiligi tushuniladi.
Biochidamlilik tushunchasi faqat organik issiqlik izolatsiya
materiallariga yoki tarkibida organik bog‘lovchi moddalar (krax-
mal, yelim) mavjud mahsulotlarga tegishlidir. Òurli mikroorga-
nizmlarning hayot faoliyati nam muhitda ortganligi sababli, issiq-
lik izolatsiya materiallari biochidamliligini oshirishning asosiy
sharti bu suvga chidamlilikni oshirish va mumkin bo‘lgan nam-
lanishdan ularni saqlashdir.
Shu bilan bir qatorda, biochidamlilikni organik xomashyoni
antiseptiklar va insektofungitsidlar bilan qayta ishlash yo‘li bilan
oshirish mumkin (insektofungitsidlar – zararli hasharotlarni
yo‘qotish uchun qo‘llaniladigan zaharli moddalar).
Sovuqqa chidamlilik – suvga to‘yingan materialning bir necha
muzlash va erish jarayonida mustahkamligining kamaymasligi
xususiyatidir.
Sovuqqa chidamlilik binolarning tashqi devorlari va muzlat-
kich qurilmalarida qo‘llanuvchi issiqlik izolatsiya materiallari
uchun muhim. Sovuqda muzga aylangan suv hajmi taxminan
9% ga ortadi. Kapillar-g‘ovak tuzilishga ega materiallarda bu ho-
lat, ko‘pincha, material mustahkamligi chegarasidan chiquvchi
kuchlanish hosil qiladi, buning oqibatida esa material yemirilishi
mumkin. Bu holat yuzaga kelmasligi uchun, g‘ovaklardagi muz-
layotgan suv bemalol kengayish imkonyatiga ega bo‘lishi kerak.
Sovuqqa chidamlilik sabablarini o‘rganish shuni ko‘rsatadiki,
kapillar-g‘ovak materiallar tarkibidagi suvning hammasi ham 0° C da
tezda muzga aylanmaydi. G‘ovaklardagi suv sekin-asta muzlaydi,
ayniqsa, mayda g‘ovaklardagi suv yirik g‘ovaklardagidan sekinroq

11
og‘irligi, qoida bo‘yicha, ilmiy-texnik adabiyotlarda materialning
quruq holatida aks ettiriladi. Issiqlik izolatsiya materiallarini namla-
ganda, yuqori g‘ovak tuzilishiga ko‘ra, uning hajmiy og‘irligi ortadi.
Sochiluvchan materiallarning hajmiy og‘irligi zichlashish dara-
jasiga bog‘liqdir. Shuning uchun, bunday materiallar hajmiy og‘ir-
ligining qiymati doimo ularning zichlashish darajasiga bog‘lanadi.
Shunday qilib, mineral va shisha-paxtaning hajmiy og‘irligini
standart konstruksiyali asbobda 0,2 kg/ sm
2
yuklama bilan aniq-
lanadi.
Mustahkamlik. Issiqlik izolatsiya materiallarida yuqori g‘o-
vaklik boshqa qurilish materiallariga qaraganda kichik mustahkam-
likni ta’minlaydi.
Issiqlik izolatsiya materiallarining mustahkamligi, ko‘pincha,
1—2 dan to 10—15 kg/sm
2
gacha oraliqda tebranadi. Ayrim ma-
teriallar 50 kg/sm
2
gacha va faqat alohida materiallar 100 kg/sm
2
gacha
va undan yuqori mustahkamlikka ega. Bu materiallardan ko‘pi
kam mustahkamlikka egaligi sababli, ulardan ko‘taruvchi qurilish
konstruksiyalari sifatida foydalanishga imkon bo‘lmaydi. Faqat
ayrim mustahkamroq issiqlik izolatsiya materiallari binolarning
o‘zini ko‘taruvchi konstruksiyalari bo‘lib xizmat qilishi mumkin.
Issiqlik izolatsiya materiallar mustahkamligi ularning g‘ovak-
ligiga bog‘liq: qoida bo‘yicha, g‘ovaklik oshishi bilan material
mustahkamligi pasayadi. Shu bilan bir vaqtda, issiqlik o‘tka-
zuvchanlik ham kamayadi. Ammo issiqlik o‘tkazuvchanlikning
kamayishi issiqlik izolatsiya materiallari sifatiga ijobiy, mus-
tahkamlikning kamayishi esa salbiy ta’sir ko‘rsatadi. Shuning
uchun, issiqlik izolatsiya materiallarini ishlab chiqarishda nafaqat
yuqori g‘ovaklik va kichik issiqlik o‘tkazuvchanlikka erishish, balki
omborga joylash, transportirovkalash va ularni issiqlik izolatsiya
va qurilish konstruksiyalarda qo‘llash uchun yetarli mustahkam-
likni ta’minlashga intilish kerak.
Issiqlik izolatsiya materiallari mustahkamligi mustahkamlik
chegaralari ko‘rsatkichlari: siqishda R
siq
, egilishda R
eg
va cho‘zi-
14
Issiqlik izolatsiya materiallarining suv shimuvchanligi – ular-
ning asosiy xarakteristikalaridan biridir. Yopiq g‘ovak mahsulot-
lar o‘zaro tutashgan g‘ovakli mahsulotlarga qaraganda kam suv
shimadi. Suv shimuvchanlik faqatgina kapillar tuzilishgagina emas,
balki sorbsion (yutilish) va boshqa xususiyatlarga ham bog‘liqdir.
Organik tuzilmali issiqlik izolatsiya materiallari noorganik tuzil-
malilarga qaraganda ko‘proq suv shimish qobilyatiga ega.
Xomashyoni qayta ishlashning ayrim usullarini qo‘llab, suv
shimuvchanlik qobilyatini pasaytirishi mumkin. Masalan, QMQ
(Qurilish me’yoriy qoidalari) bo‘yicha oddiy torfli izolatsiya pli-
talarida suv shimuvchanlik 80% ga yetishi mumkin, agarda torfni
maxsus to‘yintirilsa, u holda plitalar suv shimuvchanligi 50% ga-
cha kamayadi. Bunday torf plitalar suvga chidamli deyiladi.
Ko‘p suv yutish qobiliyati issiqlik izolatsiya materiallarining
salbiy tomoni hisoblanmaydi. Energetik uskunalar izolatsiyasi
uchun qo‘llanuvchi mahsulotlar normal ekspluatatsiya sharoitlari-
da namlanmaydi. Konstruksiyalardagi oddiy xizmat sharoitlarida,
masalan, binolarning tashqi devorlarida namlanishi mumkin
bo‘lgan materiallar uchun katta suv yutish qobiliyati uning chi-
damlilik va issiqlik himoya xususiyatlariga kuchli ta’sir ko‘rsatadi.
Suvga chidamlilik – materialning o‘z chidamliligini namlanish-
da saqlash qobilyatidir. Materiallar suvga chidamligini, odatda,
R
t
/R
q
ga teng bo‘lgan yumshatish koeffitsiyenti K
yu
bilan bahola-
nadi, bu yerda R
t
— materialning to‘yingan holatdagi mustahkam-
lik chegarasi, R
q
esa quruq holatdagi mustahkamlik chegarasi.
K
yu
>0,75 da materiallar suvga chidamli hisoblanadi. Ko‘pincha,
materiallar mustahkamligi namlanganda kamayadi. Organik ma-
teriallarda, noorganik materiallarga qaraganda, ko‘proq mustah-
kamlik kamayadi.
Suvga chidamlilikni xomashyoni maxsus usullar bilan qayta
ishlash yo‘li bilan oshirish mumkin. Bunday usullarga xomashyo-
ni gidrofob moddalar va issiqlik bilan qayta ishlashni kiritish mum-
kin, masalan, torfli izolatsiya plitalari ishlab chiqarishdagi kabi.

12
lishda R
cho‘z
bilan xarakterlanadi. Odatda, issiqlik izolatsiya g‘ovak-
simon materiallari mustahkamligini aniqlashda R
siq
kattaligi bilan-
gina chegaralanadi. Òolasimon tuzilishga ega mahsulotlar mus-
tahkamligi ko‘pincha R
eg
kattaligi bilan aniqlanadi.
Issiqlik izolatsiya materiallari mustahkamligini baholashda ular-
ning hajmiy og‘irligi qiymatini hisobga olish zarur. Shuning
uchun, mustahkamlikni to‘liq xarakteristikasi sifatida konstruktiv
sifat koeffitsiyenti K xizmat qilishi mumkin, u R mustahkamlik
ko‘rsatkichining material hajmiy og‘irligi γ
h
ga munosabatini aks
ettiradi. Hisoblash qulay bo‘lishi uchun mustahkamlik ko‘rsat-
kichining hajmiy og‘irlik kattaligiga nisbati 100 ga ko‘paytiriladi:
K = (R : γ
h
)100.
Masalan, ko‘pik-shisha va avtoklav ko‘pik-betoni siqishda bir
xil mustahkamlik chegarasiga ega, ya’ni 10 kg/sm
2
, bunda ko‘pik-
shishaning hajmiy og‘irligi 200 kg/m
3
, ko‘pik-betonniki esa
400 kg/m
3
. Shuning uchun, konstruktiv sifat koeffitsiyenti
ko‘pik-shisha uchun (10 : 200)·100=5, ko‘pik-beton uchun
(10 : 400)·100=2,5 ga teng. Shunday qilib, ko‘pik-shisha issiqlik
izolatsiya materiali sifatida ko‘pik-betonga nisbatan ikki baravar
yaxshiroq konstruktiv sifatga egadir.
Namlik. Issiqlik izolatsiya materiallarining yuqori g‘ovak tuzi-
lishi ularni kapillar va gigroskopik namlashga yordam beradi, bu
esa materialning asosiy xususiyatlari: issiqlik o‘tkazuvchanlik, mus-
tahkamlik, sovuqqa chidamlik, biochidamliklarni yomonlashtiradi.
Namlik materiallarning namlanish darajasini xarakterlaydi.
Materiallardagi namlik miqdori og‘irlik yoki hajm bo‘yicha foiz-
larda ifodalanadi.
Agar materialning og‘irlik namligi W
o
ma’lum bo‘lsa, hajmiy
namlik W
h
ni quyidagi formula bo‘yicha hisoblash mumkin:
o h
h

γ
=
W
W
,
bu yerda γ
h
– materialning hajmiy og‘irligi, kg/m
3
larda.
13
Misol. Sovelit mahsulotlari og‘irlik namligi 10% ga teng.
Bunday mahsulotlar hajmiy namligi, ularning hajmiy og‘irligi
400 kg/m
3
ga teng bo‘lganda:
o h
h
 "


"
γ
⋅
=
=
=
W
W
.
Namlikning og‘irlik ifodasida absolut va nisbiy namlikni farq-
lash kerak. Absolut namlik W
a
— materialdagi namlik og‘irligining
absolut quruq holatdagi og‘irligiga munosabatidir. Nisbiy namlik
W
n
— materialdagi namlik og‘irligining nam holatdagi material
og‘irligiga munosabatidir.
Absolut va nisbiy namlik kattaliklari, odatda, foizlarda ifodala-
nadi. Absolut namlikni nisbiyga va, aksincha, o‘tkazish uchun
quyidagi formulalar ishlatiladi:
a
n
n
a
a
n
100
100
100
100
;
W
W
W
W
W
W
+
−
=
=
.
Absolut namlikning sonli qiymatlari har doim nisbiy namlik
kattaliklaridan kattadir. Bunda kattaliklar o‘rtasidagi farq material
namligi ortishi bilan ortadi.
Misol. Sovelit mahsulotlar va sovelit pastalarning nisbiy nam-
ligi mos ravishda 10% va 70% ga teng bo‘lganda, absolut namlikni
foizlarda ifodalash kerak. Formulalarni qo‘llab, quyidagilarga ega
bo‘lamiz:
mahsulotlar uchun
a
 
 
%
W
⋅
−
=
=
;
pasta uchun
a
 7
 7
23%
W
⋅
−
=
=
.
Issiqlik izolatsiya materiallarida yuqori g‘ovaklik tuzilishi sa-
babli absolut namlikni aniqlash to‘g‘riroqdir, ammo hozirgi vaqt-
da ko‘pincha bu materiallarining nisbiy namligi ishlatiladi.

17
Issiqlik o‘tkazuvchanlik SI tizimida W/m · grad birligiga ega:
1 W/m · grad = 0,86 kkal/m · soat · grad;
1 kkal/m · soat · grad = 1,163 W/m · grad.
Issiqlik o‘tkazuvchanlik koeffitsiyentini MKGSS tizimidan SI
tizimiga o‘tkazish uchun kattalikni 1,163 ga ko‘paytirish kerak.
Masalan, 0,04 kkal/m · soat · grad ga teng bo‘lgan mineral paxta-
ning issiqlik o‘tkazuvchanlik koeffitsiyenti SI tizimida 0,04 · 1,163 =
= 0,04652 W/m · grad bo‘ladi.
SI tizimiga o‘tish ma’lum qiyinchiliklar bilan bog‘liq bo‘lganligi
sababli, ayrim hollarda ikkala tizimni — MKGSS va SI ni qo‘llash
mumkin.
II BOB
ISSIQLIK IZOLATSIYA MATERIALLARINI
SINFLARGA BO‘LISH ASOSLARI
Qurilish va xalq xo‘jaligining boshqa sohalarida turli xil issiq-
lik izolatsiya materiallarining ko‘p xili qo‘llaniladi, lekin barcha
issiqlik izolatsiya materiallari uchun yagona klassifikatsiya (sinf-
lash) hali mavjud emas.
Shuning uchun, bunday materiallarning hamma xili va turini
ko‘rib chiqish hamda o‘rganishda, odatda, ularni xarakterliroq
umumiy xususiyatlari bilan birlashadigan alohida guruhlarga bo‘-
lish bilan chegaralanadi (3-jadval).
Issiqlik izolatsiya materiallarini alohida guruhlarga bo‘lish uchun
quyidagi asosiy sinflash belgilari xizmat qiladi:
a) material olish uchun qo‘llaniluvchi asosiy xomashyo ko‘-
rinishi;
b) tashqi ko‘rinishi va shakli;
d) hajmiy og‘irlik (markasi);
e) materiallarni qo‘llash joyi va sohasi.
24
hosil qiladi va bir jinsli bo‘lmagan strukturaga olib keladi. Shu-
ning uchun, alumin kukunini suv bilan yaxshiroq aralashtirish
uchun avvaldan quyidagi usullarning biri bo‘yicha qayta ishlanadi:
a) 220° C gacha haroratda elektr o‘choqlarda qizdirish;
b) kukunga suspenziya olishda sirt-faol qo‘shimchalarni qo‘llash.
Vodorod peroksidi. Issiqlik izolatsiya materiallari ishlab chiqa-
rishda gaz hosil qiluvchi sifatida tarkibida 30% gacha H
2
O
2 
bo‘lgan
vodorod peroksidining suvli aralashmasi qo‘llaniladi.
3.2. Ko‘pik hosil qilish usuli
Yuqori g‘ovak materiallarni olish uchun ko‘pchitish hosil qi-
lish usuli maxsus tayyorlangan ko‘pchitish bilan bog‘lovchi modda
yoki keramik shliker eritmasini aralashtirishga asoslangan, buning
natijasida uning qotishi bilan mustahkamlangan massaning g‘ovak
tuzilmasi hosil bo‘ladi.
Ko‘pik deb dispersli ikki fazali tizimga aytiladi, fazalarning bi-
rinchisi, ko‘pincha, suvdan tashkil topgan suyuq faza bo‘lsa, ik-
kinchisi o‘zaro yupqa suyuqlik plyonkalari bilan ajratilgan havo
sharchalari ko‘rinishidagi gazsimon fazadir. Ammo har qanday ikki
fazali suyuqlik-gaz va dispers tizimi ham ko‘pchitish hisoblanmay-
di. P.A. Rebinderning nazariyasi bo‘yicha, ko‘pik shakli ma’lum
bikrlikka (elastiklikka) ega bo‘lgan strukturalangan tizim hisob-
lanadi. Ko‘pchitish g‘ovaklari sferasimon shaklga ega emas, ular
kapillar kuchlar ta’sirida ko‘p yoki kam miqdorda deformatsiya-
langan va ko‘p qirrali shaklga ega. Ko‘pik olish uchun ko‘pik hosil
qiluvchi deb nomlanuvchi alohida sirt-faol moddalar qo‘llaniladi,
u suyuqlikka, masalan, suvga ko‘pikka aylanish qobiliyatini beradi.
3.3. Yuqori miqdordagi suv bilan qorishtirish usuli
Issiqlik izolatsiya materiallarida g‘ovaklar hosil qilish usullari-
dan biri – bu qoliplovchi massalarni katta miqdorda suv bilan

18
3-jadval
Material
Qoliplangan (donali)
Sochiluvchan
Qattiq
Yumshoq
Mineral paxtali bitum
Qayta ishlanma-
bog‘lovchi
gan mineral paxta
Mineral paxta sintetikDonali mineral
bog‘lovchi
paxta
Shisha-paxtali sintetik
Shisha-paxtali
bog‘lovchi
Ko‘pik-shishali
—
NoorganikPerlitli
Ko‘pik
-perlit
Vermikulitli
Ko‘pik-vermikulit
Gazli va ko‘pik-betonli
avtoklavli va avtoklavsiz
—
Gazli va ko‘pikli silikatli
—
Diatomitli keramikali
(trepelli)
—
Asbest-sementli
—
Asbest-ohakli-diatomitli
Asbest-trepelli
(vulqonsimon)
kukun (asbozurit)
Asbest-ohakli-qumli
Asbest-magnezialli
kukun
Asbest-magnezialli
—
Asbest-dolimitli
Asbest-dolomitli
(sovelit)
(sovelitli) kukun
Yog‘och tolali
—
Fibrolitli
—
OrganikÒorfli
—
Qamishli
—
G‘ovak plastmassalar
Ko‘pik polistirol
(polistirol, fenol va
(stiropor) dona-
boshqalar)
chali
23
1) nazariyaga yaqin miqdorda mumkin bo‘lgan katta gaz
hajmini ajratishi;
2) gazni bir tekis ajratishi;
3) kimyoviy barqaror bo‘lishi va saqlash hamda tashish jara-
yonlarida o‘zicha buzilmasligi;
4) insonlar sog‘lig‘i uchun zararli gazlarni ajratmasligi;
5) arzon va keng tarqalgan bo‘lishi kerak.
Bu shartlarga azot, vodorod, kislorod va karbonat angidrid
gazini ajratib chiqaruvchi ko‘pgina moddalar javob beradi.
Yuqori haroratlarda g‘ovaklikka erishish uchun qo‘llaniluvchi
gaz hosil qiluvchilarda maksimal gaz hosil bo‘lishi ko‘pchitiladigan
massalar optimal qovushoqlik harorat chegaralarida yuzaga keli-
shi zarur, masalan, g‘ovak shisha ishlab chiqarishda — 700—900°
C
haroratda, gazlangan plastmassalarni tayyorlashda esa taxminan
140—160° C da.
Massalar komponentlari gaz hosil qiluvchi bilan kimyoviy
o‘zaro harakatda ishtirok etishi mumkin.
Bunday reaksiyaga gaz-beton ishlab chiqarishda alumin va
kalsiy gidrooksidi o‘rtasidagi o‘zaro ta’sir misol bo‘lishi mumkin:
2Al + 3Ca(OH)
2
+ 6H
2
O = 3CaO · Al
2
O
3
· 6H
2
O + 3H
2
↑
Massa komponentlari gaz hosil bo‘lishidagi kimyoviy reaksiya-
da qatnashmasliklari ham mumkin.
Gaz hosil qiluvchi sifatida vodorod peroksidi qo‘llashda gaz
ajralib chiqishi quyidagicha sodir bo‘ladi:
2H
2
O
2
= 2H
2
O + O
2
↑
Alumin kukuni eng ko‘p tarqalgan gaz hosil qiluvchi hisobla-
nadi.
Alumin kukuni tarkibida, odatda, parafin yoki stearin ara-
lashmasi bo‘lib, ular kukun zarrachasi (yaproqchasi)ni juda yupqa
suv tortmaydigan plyonka bilan qoplab, aluminning suvda cho‘-
kishi va suspenziya hosil bo‘lishiga xalaqit beradi.
Bunday kukun suvda cho‘kmaydi, suzib chiqib, qorishmani
ko‘pchitish jarayonida gaz hosil bo‘lishining alohida manbalarini

19
Asosiy xomashyo ko‘rinishiga ko‘ra, issiqlik izolatsiya mate-
riallari noorganik va organik materiallarga bo‘linadi. Noorganik
materiallarga: mineral paxta, g‘ovak-beton, issiqlik izolatsiya
keramikasi va boshqalar; organik materiallarga – yog‘och tolali va
torfli plitalar, qamish va o‘simliklar poyasidan tashkil topgan
boshqa ayrim mahsulotlar, shuningdek, issiqlik izolatsiya (gaz-
langan) plastmassalari kiradi.
Xomashyoning noorganik va organik ko‘rinishlari aralashmasi-
dan tayyorlangan materiallar ham mavjud; masalan, yog‘och to-
lasi va sementdan olingan fibrolit; mineral paxta mahsulotlarida
organik bog‘lovchi moddalarni qo‘llash (neftli bitum, sintetik smo-
la). Bunday materiallar ba’zan mineral-organik issiqlik izolatsiya
materiallari deb ataladi. Ammo ularni, odatda, alohida guruhga
ajratilmaydi, ular, shartli ravishda, yoki organik materiallarga (ma-
salan, fibrolit), yoki noorganik materiallarga (masalan, mineral
paxta mahsulotlarida organik bog‘lovchilarni qo‘llash) kiritiladi.
Bunda asos bo‘lib, materialning mineral yoki organik qismining
xossasiga ta’siri hisobga olinadi. Shuning uchun, mineral paxta
mahsuloti noorganik deb, fibrolit esa organik material deb hisobla-
nadi.
Noorganik issiqlik izolatsiya materiallari tuzilishi tolasimon,
g‘ovaksimon, donasimon yoki plastinkasimon bo‘lib, ochiq va
yopiq g‘ovaklarga ega. Organik materiallar, ko‘pincha, o‘zaro tu-
tash g‘ovak tolasimon tuzilishga, gaz to‘ldirilgan plastmassalar esa
g‘ovak tuzilishga ega.
Sochiluvchan issiqlik izolatsiya materiallari shaklsiz tolasimon
yoki donali kukunsimon massalar ko‘rinishida mineral va organik
moddalarni hamda bunday moddalarning mexanik aralashmasini
o‘zida aks ettiradi. Sochiluvchan materiallarga maydalangan dio-
tomit, qayta ishlanmagan va granulalangan mineral paxta, perlit
qumi, ko‘pchitilgan vermikulit, torf maydasi va boshqalar kiradi.
Barcha issiqlik izolatsiya materiallari hajmiy og‘irligi bo‘yicha:
15, 25, 35, 50, 75, 100, 125, 150, 175, 200, 225, 250, 300, 350,
400, 450, 500, 600 va 700 markalarga bo‘linadi.
22
ishlab chiqarishda bog‘lovchi moddalar gidratatsiyasi sharoitlari,
sun’iy mineral tola olishda aerodinamik va termodinamik omil-
larga bog‘liq.
Issiqlik izolatsiya materiallari ishlab chiqarishda muhim ma-
sala – bu stabilizatsiyadir, ya’ni u yoki bu usul bilan erishilgan
yuqori g‘ovak tuzilishni mustahkamlash. Bunga, asosan, quritish,
bug‘lash, pishirish va issiqlik bilan qayta ishlashning boshqa tur-
lari bilan erishiladi. Quritish yo‘li bilan bir qator tolasimon issiq-
lik izolatsiya mahsulotlarida yuqori g‘ovak tuzilish mustahkamla-
nadi, masalan, yog‘och tolali va torfli izolatsion plitalarda.
Issiqlik va namlik bilan qayta ishlov, asosan, avtoklavlarda g‘o-
vak betonlar va asbest-ohakli-silikat materiallar, masalan, vulkanit
buyumlarda yuqori g‘ovak tuzilishni ta’minlaydi.
Pishirish diotomit va perlit massalardan tuzilgan issiqlik izo-
latsiya keramik buyumlarida yuqori g‘ovak tuzilishni mustahkam-
laydi, mahsulotlarga mustahkamlik, suvga chidamlilik va boshqa
texnik xususiyatlarni beradi.
Yuqorida qayd etilgan va juda keng tarqalgan issiqlik bilan
ishlov berish usullaridan tashqari, alohida issiqlik izolatsiya mate-
riallarini ishlab chiqarishda boshqa, kam tarqalgan usullar ham
mavjud. Masalan, g‘ovak shisha (ko‘pik-shisha) ishlab chiqarish-
da texnologiyaning yakuniy bosqichi — bu yumshatishdir.
3.1. Gaz hosil qilish usuli
Gaz hosil qilish usulining mohiyati shundaki, kimyoviy reak-
siyalar natijasida gazlar ajralib chiqadi, ular plastik massadan chi-
qishga harakat qilib, g‘ovaklar hosil qiladi. Gaz hosil bo‘lishi uchun
bunday massaga alohida modda – gaz hosil qiluvchi modda
qo‘shiladi.
Gaz hosil qilish usuli yordamida g‘ovak-beton (gaz-beton va
gazli silikat), g‘ovak shisha, gazlangan plastmassalar olinadi.
Gaz hosil qiluvchilar:

20
Òovush izolatsiya materiallari zarbli va vibratsiya shovqinlari-
ning qurilish konstruksiyalari orqali uzatilishini himoyalash uchun
mo‘ljallangan. Bunday shovqin qurilish konstruksiya (ustun,
orayopma devor, to‘siq)lari orqali ventilatorlar, nasos, ko‘tarma
va boshqa bino uskunalari ishlashi, shuningdek, insonlar yurishi
va mebellarni surish natijasida yuzaga keluvchi tebranishlar bilan
uzatiladi.
Òovush izolatsiya materiallari devorlar va binolar orayopma-
larida maxsus prokladkalar ko‘rinishda ishlatiladi, shuning uchun
ularni tovush izolatsion-prokladkali deb atash maqsadga muvofiq
bo‘ladi. Ularga buyra, mat (bordon), mineral va shisha-paxtali yarim
qattiq plitalar, yog‘och-tolasimon va asbest-sementli izolatsiya pli-
talari kiradi.
Shovqin yutuvchi materiallar havo shovqini bilan kurashish
uchun xizmat qiladi. Ular shovqin yuzaga keluvchi xonalardagi
reverberatsiyasi bilan kurashish maqsadida devorlarning ichki
yuzalari va shiftlarni pardozlash uchun qo‘llaniladi. Shovqin yu-
tuvchi materiallar sifatida shishali tolasimon buyra va matlar,
yog‘och-tolali perforatsiyalangan (ko‘p teshikli) plitalar, fibrolit,
shuningdek, tarkibida vermikulit va perlitning ko‘pikli donalari
yoki boshqa g‘ovak to‘ldiruvchilar mavjud bo‘lgan akustik suvoq
qorishmalari ishlatiladi.
III BOB
YUQORI G‘OVAKLI ISSIQLIK IZOLATSIYA
MATERIALLARINI OLISH USULLARI
Òurli issiqlik izolatsiya materiallari ishlab chiqarishda ularda
yuqori g‘ovakli tuzilish olish uchun quyidagi usullar qo‘llaniladi.
Gaz hosil qilish usuli – u asosiy xomashyoga maxsus gaz hosil
qiluvchilarni qo‘shish yo‘li bilan g‘ovak materialdan gaz ajralib
chiqishiga asoslangan.
21
Ko‘pik hosil qilish usuli – g‘ovaklashtiriluvchi materialga ko‘pik
hosil qiluvchi – sirt faol moddalarni qo‘shish bilan suyuqlik, odat-
da suv, sirt tortishishini pasaytirishga asoslangan.
Yuqori miqdordagi suv bilan qorishtirish usuli. Usulning mo-
hiyati qoliplangan massalar olishda katta miqdorda suvni qo‘llashga
asoslangan bo‘lib, natijada bu usul bilan tayyorlangan material-
larni quritish jarayonida keyinchalik suvning bug‘lanishi bilan ma-
terialda g‘ovaklar hosil bo‘ladi.
Mexanik dispergatsiya usuli sochiluvchan issiqlik izolatsiya
materiallarini tayyorlashda ishlatiladi, masalan, diatomitni may-
dalash va asbestni titishda. Odatda, bu boshqa usullarda yordam-
chi usul bo‘lib xizmat qiladi.
Òolasimon o‘zak (karkas)ni yaratish usuli — mineral va shi-
sha paxta hamda fibrolitda yuqori g‘ovak tuzilmani yaratish uchun
asosiy usul hisoblanadi. U boshqa materiallarda, masalan, o‘z
tarkibida asbest yoki yog‘och tolaga ega bo‘lgan materiallarda g‘o-
vaklik hosil qilishda sezilarli ahamiyatga ega.
Mineral va organik xomashyoni qizdirish yo‘li bilan ko‘pchitish
usuli g‘ovaklardagi havoning kengayishi yoki kimyoviy bog‘langan
namlikning bug‘lanishida hosil bo‘lgan suvli bug‘ hisobiga mate-
rial hajmining oshishiga asoslangan. Bunday usul bilan ko‘pchi-
tilgan vermikulit va perlit olinadi, hamda natural probkani kis-
lorodsiz muhitda qizdirish yo‘li bilan ham issiqlik izolatsiya mah-
sulotlari olinadi.
Yonuvchi qo‘shimchalar usuli – yuqori g‘ovakli keramik mah-
sulotlar ishlab chiqarishda qo‘llanilib, bu usul mahsulotlarni pishi-
rishda organik qo‘shimchalar yonishiga asoslangan.
Karbonat xomashyoni kimyoviy qayta ishlash usuli – dekar-
bonizatsiya va qayta kristallanishga asoslangan bo‘lib, material-
larda yuqori g‘ovaklikni hosil qiladi.
G‘ovak hosil qilish usullaridan tashqari, materiallarning g‘ovaklik
kattaligi va xarakteri bir qator texnologik sharoitlar: xomashyo
shixtasining tarkibi, mahsulotni qoliplash usuli, g‘ovak betonlar

25
qorishtirish va quritish jarayonida uni yo‘qotishdir. Materiallar-
dagi namlikni bug‘lash bilan bir vaqtda, g‘ovaklikning kamayishi-
ga olib keluvchi material cho‘kishi yuzaga keladi. Shuning uchun,
g‘ovaklik hosil qilish uchun suv miqdorini oshirishda materialni
quritish vaqtida cho‘kish holatlarini kamaytirishga qarshi choralar
qo‘llash kerak. Namlikning qoliplovchi massa materiali bilan bog‘-
liqligi mexanik aloqadir, u o‘zida material bilan uzviy aloqa
ko‘rinishini aks ettiradi. Bunday shakldagi aloqa namlikni mate-
rialda noaniq miqdorda mikro- va makro-kapillar kuchlar hamda
materiallarning yuza qismini namlash hisobiga ushlab turadi.
Mexanik bog‘langan namlik materialni quritishda bug‘lanish nati-
jasida yo‘qotilishi mumkin.
Yuqori g‘ovaklik hosil qilish uchun katta miqdordagi suvni
qo‘llash g‘ovak beton ishlab chiqarishda ham qo‘llaniladi. Bunga
mikroporitlar mansubdir. Mikroporit tayyorlash uchun asosiy
xomashyo turi sifatida tuproq, kvars qumi va ohak ishlatiladi.
Mikroporitning hajmiy og‘irligini quruq shixtaga qo‘shiluvchi
suv miqdori bilan nazorat qilish mumkin: mahsulotning hajmiy
og‘irligi qanchalik kichik bo‘lishi lozim bo‘lsa, quruq shixtaga
shuncha ko‘p suv quyish kerak. Masalan, 500 kg/m
3
hajmiy
og‘irlikka ega mahsulot olish uchun shlamdagi suv miqdori quruq
shixta og‘irligiga nisbatan 200%ga yaqin, 300 kg/m
3
hajmiy
og‘irlikka ega mahsulotlar uchun esa 400%ga yaqinni tashkil qili-
shi mumkin.
G‘ovak beton olishning bunday usuli gaz va ko‘pik hosil qilish
usullariga nisbatan kam samaralidir. Uning kamchiligi — g‘ovaklik
hosil bo‘lishi jarayonida namlik bug‘lanishiga issiqlikning katta
sarfidir. Bunday usulni faqat arzon yoqilg‘ida qo‘llash mumkin.
Namlikning bug‘lanishi materialda ochiq g‘ovaklar hosil bo‘lishiga,
yuqori suv shimuvchanlikka va past sovuqqa chidamlilikka olib
keladi.
Issiqlik izolatsiya mastikalarida suv bilan qorishtirish og‘irlik
bo‘yicha 150% dan 350% chegarada tebranadi. Bunday mastika-
32
qirradagi ixtiyoriy nuqtada ifodalanadi. SiO
2
—Al
2
O
3
—CaO uch
komponentli tizim SiO
2
, Al
2
O
3
va CaO cho‘qqilar joylashgan bur-
chaklar chegarasida joylashgan nuqtada ifodalanadi. Va nihoyat,
yuqorida ta’kidlanganidek, SiO
2
—Al
2
O
3
—CaO—MgO to‘rt kom-
ponentli tizim tetraedr uchlarida joylashgan nuqtalarda ifodalani-
shi mumkin. Bu nuqtalarning chiziqda, tekislikda yoki fazoda joy-
lashgan konkret joyini tizimning alohida komponentlarining o‘zaro
munosabati ma’lum bo‘lganda topish mumkin. Paxta tarkibida
SiO
2
, Al
2
O
3
, CaO va MgO tarkiblar o‘rtasidagi eng mos munosa-
bat shtrixli soha ko‘rinishida ifodalangan.
Bu to‘rt komponentlar har birining sifatli paxta olish imko-
niyatiga ta’sirini aniqlash uchun tetraedr ko‘rinishidagi fazoviy uch
o‘lchovli diagrammadan tetraedrning asosiga parallel tekisliklar
bilan kesish yordamida hosil qilingan teng tomonli uchburchak-
lar ko‘rinishidagi ikki o‘lchovli diagrammaga o‘tish tavsiya qilina-
di. 2-rasmda SiO
2
—Al
2
O
3
—CaO tizim uchun, 3-rasmda esa
SiO
2
— CaO—MgO tizim uchun diagramma keltirilgan.
Bu diagrammalarda shtrixli maydonlar yaxshi sifatli paxta
tarkibini ifodalaydi. Diagrammalardan ko‘rinadiki, paxta tarkibi-
da Al
2
O
3
yoki MgO ning bo‘lishi shart emas.
Al
2
O
3
CaO
SiO
2
CaO
SiO
2
MgO
2-rasm. SiO
2
—Al
2
O
3
—CaO tizim
diagrammasi.
3-rasm. SiO
2
—CaO—MgO tizim
diagrammasi.

26
larni tayyorlash uchun ishlatiluvchi noorganik moddalarning so-
lishtirma og‘irligi taxminan 2,5 ga teng deb qabul qilinishi mum-
kin. Buning ma’nosi, 1 m
3 
modda 2,5 t og‘irlikka ega, yoki 1 t
mastika 0,4 m
3
hajmga ega deganidir.
3.4. Mexanik dispergatsiya usuli
Qattiq materiallarni maydalash va tuyish natijasida katta g‘o-
vaklikdagi sochiluvchan kukunsimon yoki tolasimon materiallar
olinadi, ular issiqlik izolatsiyasi uchun qo‘llaniladi.
Maydalangandan so‘ng, alohida zarralar, qoida bo‘yicha, turli
geometrik shakl va o‘lchamlarga ega bo‘lib, material hajmida tar-
tibsiz joylashadi. Bir-biri bilan alohida nuqtalari va tomonlari bi-
lan tutashib, ular o‘zaro havo bo‘shliqlari va g‘ovaklar ko‘rinishida
oraliqlar hosil qiladi.
Material xususiyati va maydalash usuliga ko‘ra, turli darajadagi
bo‘shliqli mahsulot olish mumkin. Ishlab chiqarish sharoitida,
berilgan zichlik yoki g‘ovaklikka ega maydalangan mahsulot olish-
ga imkon beruvchi texnologik usullar qo‘llaniladi.
Maydalangan materialning bo‘shliqlari va g‘ovaklar darajasi,
uning granulometrik yoki donadorlik tarkibiga bog‘liq. Buni misol-
da ko‘rib chiqamiz. Faraz qilamizki, maydalangan mahsulot faqat
turli kattalikdagi sharsimon shakldagi qismlardan tashkil topgan
bo‘lib, ular maydalangandan so‘ng aniq tartibda joylashgan. Har
bir material sharchasi sharcha diametriga teng d qirrali kubchaga
joylashgan, deb faraz qilamiz. U holda har bir kubcha hajmi shar-
cha hajmining zich massasi va bo‘shlig‘idan iborat bo‘lib, kubcha
bilan sharcha hajmlari farqiga teng bo‘ladi.
3.5. Òolasimon o‘zakni yaratish usuli
Bu usul toza ko‘rinishda issiqlik izolatsiya materiallari ishlab
chiqarishda juda kam uchraydi. Ammo uni ko‘pincha boshqa
31
Mineral paxta hajmiy og‘irligi tolalarning o‘rtacha diametriga,
zichlik darajasi va korolkilar miqdoriga bog‘liq.
Hajmiy og‘irlik katta chegaralarda tebranishi mumkin; uning
qiymati aniqlash sharoitiga ham bog‘liq. Odatda, mineral paxta-
ning hajmiy og‘irligini 0,02 kG/sm
2
yuklanish ostidagi maxsus
uskunada aniqlaydilar.
Kimyoviy tarkib. Òurli xom-
ashyodan olingan mineral pax-
taning ko‘p sonli tahlili shuni
ko‘rsatadiki, uning kimyoviy
tarkibi katta chegaralarda teb-
ranishi mumkin. Paxta tarki-
biga kiruvchi asosiy kompo-
nentlar SiO
2
, Al
2
O
3
, CaO va
MgO lardir. Bundan tashqari,
boshlang‘ich xomashyo tarki-
biga ko‘ra, paxtada temir, mar-
ganes, metall oksidlari va ayrim
boshqa kimyoviy elementlar
bo‘lishi mumkin. Paxta tarkibida sulfid, sulfat va sulfit ko‘rinishida
oltingugurt ham bo‘ladi. Paxta tarkibidagi asosiy komponentlar
kattaligi chegarasini aniqlash uchun amerikalik olim Frayling bir
qator izlanishlar olib borgan, ularning natijasi silikat tizimlar ho-
lati diagrammasida keltirilgan. Quyidagi 1-rasmda SiO
2
—Al
2
O
3
—
CaO—MgO to‘rt komponentli tizim uchun diagramma keltirilgan.
Diagramma asosi – uchburchak piramida — tetraedrdir, unda
bir komponentli tizimlar tetraedrning to‘rtta cho‘qqisida joylash-
gan nuqtalarda, ikki komponentli tizimlar esa tetraedr qirralarida
joylashgan nuqtalarda, uch komponentlilar – uning chegaralaridagi
nuqtalarda, to‘rt komponentlilar – tetraedr ichidagi fazoda joylash-
gan nuqtalarda ifodalangan. Masalan, faqat SiO
2
dan tashkil top-
gan tizim SiO
2
cho‘qqidagi nuqta bilan ifodalanadi. SiO
2 
—Al
2
O
3
ikki komponentli tizim SiO
2
va Al
2
O
3
cho‘qqilarni birlashtiruvchi
SiO
2
Al
2
O
3
Al
2
O
3
2SiO
2
CaO MgCaO
MgO
1-rasm. SiO
2
—Al
2
O
3
—CaO—MgO
tizimli diagramma.

27
g‘ovak hosil qiluvchi turlar (masalan, yuqori miqdordagi suv bi-
lan qorishtirish usuli) bilan birgalikda, tolasimon tuzilmali ko‘p-
gina issiqlik izolatsiya materiallarida g‘ovaklik hosil qilish uchun
qo‘llaniladi. Bunday materiallarga, masalan, mineral va shisha-
paxtali mahsulotlar, fibrolitlar kiradi. Bu materiallarning g‘ovak
tuzilishi, asosan, material asosini tashkil qiluvchi tolalarning o‘zaro
to‘qilishi hisobiga hosil bo‘ladi. O‘z elastikligi hisobiga tolaning
material massasida tartibsiz joylashishida, materialning elastik-bikr
tolasimon o‘zagi hosil bo‘ladi. Bunday materiallardagi havo g‘o-
vaklari, shakli va o‘lchamlari bo‘yicha bir jinsli emas, nisbatan
yirik va, qoida bo‘yicha, birlashgan bo‘ladi. Uzun, mustahkam va
elastik tolalar yuqori g‘ovaklikni qisqa va chidamsiz tolalarga nisba-
tan yaxshi ta’minlaydi.
Ishlab chiqarish sharoitida yuqori g‘ovak tuzilmaga ega, elas-
tik-bikr tolasimon o‘zakli materiallarni olish jarayoni, odatda,
uchta asosiy texnologik jarayondan tashkil topgan: a) tola olish;
b) mahsulotni qoliplash; d) qoliplangan mahsulotlar xususiyat-
larini stabilizatsiyalash.
Òola hosil bo‘lishi o‘ziga xos dispergatsiya jarayonidir, lekin u
yuqorida ko‘rilgan qattiq moddalarni oddiy maydalashda sochiluv-
chan donasimon materiallarda g‘ovaklik (bo‘shliqlar) hosil qilish
jarayonidan murakkabroq bo‘ladi.
Òolalar turlicha usullar bilan olinadi, bir tomondan, bu uning
kelib chiqishi, turi, fizik holati va xususiyatiga bog‘liq bo‘lsa,
boshqa tomondan, tolaga qo‘yilayotgan talablarga ham bog‘liq.
Òolaga aylanayotgan material organik yoki noorganik bo‘lishi
mumkin. Òolasimon tuzilishli issiqlik izolatsiya materiallarini tay-
yorlash uchun organik moddalarning asosiy turi bo‘lib yog‘och
hisoblanadi. Undan fibrolit tayyorlashda ishlatiladigan yog‘och
shersti va yog‘och tolali plitalarni ishlab chiqarish uchun ishlatila-
digan yog‘och tola olinadi. Bu holatlarda yog‘ochni dispergatsiya-
lash usullari turlicha bo‘ladi. Yog‘och sherstini yog‘och shersti
stanogi deb nomlanuvchi uskunada yog‘ochni mexanik qayta ish-
30
materialda bir tekisligini boshqarish qiyin. Shuning uchun, tup-
roqli xomashyoda yuqori g‘ovaklik hosil qilish usuli issiqlik izolat-
siya materiallari ishlab chiqarish uchun amaliy ahamiyatga ega
emas.
IV BOB
SUN’IY MINERAL TOLA VA ULAR ASOSIDAGI
ISSIQLIK IZOLATSIYA MAHSULOTLARI
4.1. Mineral paxta va mineral paxta mahsulotlari.
Mineral paxta xususiyatlari
Mineral paxta yuqori g‘ovaklikka ega material bo‘lib, ingichka
va elastik shishasimon tolalardan tashkil topgan. Mineral paxta-
ning issiqlik izolatsiya xususiyatlari – paxtada barcha mumkin
bo‘lgan yo‘nalishlarda joylashgan tolalar orasidagi katta miqdor-
dagi havo bo‘shliqlari (paxta umumiy hajmining 97% gacha) bilan
namoyon bo‘ladi. Zavodlar ishlab chiqarayotgan paxtada 7 mkdan
kam diametrli tolalar soni 80—90% ni tashkil qiladi. Bundan
yo‘g‘onroq tolalar ancha kamdir. Diametri 50 mk dan ko‘p bo‘lgan
tolalar, odatda, paxtada mavjud bo‘lmaydi. Juda ingichka tolali
paxta yengil zichlashadi va uning issiqlik izolatsion sifatlari yo-
monlashadi.
Òolalar uzunligi 10 mm gacha va undan ko‘p bo‘lib, ishlab
chiqarish usuliga bog‘liq. Paxtaning tarkibida shishasimon, tolaga
aylanmagan shariklar, «ko‘z yoshlar» yoki gantellarga o‘xshash
qo‘shimchalar bo‘ladi va ularni «korolki» yoki bo‘lakchalar deyi-
ladi, ular paxta xususiyatini yomonlashtiradi, hajmiy og‘irlik va
issiqlik o‘tkazuvchanlik koeffitsiyentini oshiradi. Paxtada ularning
mavjudligi mineral paxtaning turli jinslardan olish usullari xusu-
siyatlari bilan tushuntiriladi.

28
lash yo‘li bilan, yog‘och tolani esa maydalash jarayonida yog‘ochga
mexanik va fizik-kimyoviy omillar bilan murakkab ta’sir ko‘rsatish
yo‘li bilan olinadi.
Òola olish uchun dispergatsiyaning barcha usullari qo‘llaniladi:
mexanik, termik, fizik-kimviy, gidravlik, aerodinamik. Ayniqsa,
dispergatsiyalanadigan materialga bir qator texnologik omillar bi-
lan aralash (kombinatsiyali) ta’sir ko‘p hollarda ancha samarali-
dir. Masalan, yog‘ochni tolaga defibratorli maydalashda mexanik
kuchlar va bug‘lash; asbestni ho‘l titishda esa mexanik va gidrav-
lik omillar ta’sir ko‘rsatadi.
G‘ovakligi faqat elastik-bikr tolasimon o‘zak bilan ta’min-
lanuvchi issiqlik izolatsiya mahsulotlari kam miqdorda bo‘ladi.
3.6. Òog‘ jinslari va minerallarni ko‘pchitish usuli
Ayrim tog‘ jinslari va alohida minerallar ko‘pchish, ya’ni ularni
yuqori haroratlargacha tez qizdirilganda hajmda kattalashish xu-
susiyatiga egadir. Buning oqibatida, bunday materiallarda yuqori
g‘ovaklik tuzilish hosil bo‘ladi. Bu materiallarga mineral vermiku-
lit, perlitli tog‘ jinslari, tuproqning ko‘pgina turlari kiradi.
Mineral xomashyoning turli ko‘rinishlarida bu xususiyat bir
xil darajada emas. Ko‘pchish darajasi xarakteristikasi uchun, odat-
da, materialning ko‘pchish koeffitsiyenti K
k
, ya’ni ko‘pchish ma-
terialining qizitilgandan keyingi hajmi V
2
ning qizitilgungacha haj-
mi V
1
ga nisbati qo‘llaniladi. Bunday materiallarning hajmiy og‘ir-
ligi qizdirish natijasida kamayishi sababli, material hajmining qizi-
tilgungacha va qizitilgandan keyingi nisbati o‘rniga, qizitilgungacha
absolut quruq holatdagi γ
h1
va qizitilgandan keyingi γ
h2 
hajmiy
og‘irliklar nisbatini, faqat teskari bog‘liqlikda qo‘llash mumkin.
Shunday qilib:
h 
k
1
h1
V
V
K
γ
γ
=
=
.
29
Ko‘pchish koeffitsiyenti faqat xomashyoning tabiiy xususiyat-
larigagina bog‘liq bo‘lib qolmasdan, balki uni qizdirish sharoitlariga
(maksimal harorat va uni ko‘tarish tezligiga) ham bog‘liq. Shu-
ning uchun, bir xil turdagi mineral xomashyo uchun ko‘pchish
koeffitsiyenti katta chegarada tebranishi mumkin. Vermikulitda
ko‘pchish koeffitsiyenti kattaligi 1000° C yaqin haroratda tez qizdi-
rishda (3—5 sek) 20—25 ga yetadi, ayrim hollarda esa bundan
ham katta bo‘ladi. Amalda qizdirish bir necha muddatga cho‘zilib,
ko‘pchish koeffitsiyenti 10—12 ga teng bo‘ladi.
Ko‘pchish koeffitsiyenti xomashyo zarralari kattaligiga ham
bog‘liq. Masalan, ishlab chiqarish sharoitida zarralari kattaligi
1,5 mm dan katta bo‘lmagan perlit (qumli perlit)ni qizdirilganda
ko‘pchish koeffitsiyenti 6 dan kam bo‘lmasligi, xuddi shu xom-
ashyoning qismchalari kattaligi 3 dan 10 mm gacha (perlitli sha-
g‘al) bo‘lganda 4 dan kam bo‘lmasligi kerak. Keramzit ishlab chi-
qarish uchun ishlatiluvchi qizil g‘isht tuproqlarida ko‘pchish ko-
effitsiyenti 2 dan 5 gacha tebranadi.
Ayrim turdagi mineral xomashyolarda ko‘pchish va g‘ovaklik
hosil bo‘lishining sababi bo‘lib, ulardan yuqori haroratlarda suvli
bug‘ yoki gazning ajralib chiqishi xizmat qiladi. Bunday xom-
ashyoning bir turi qizdirilganda yumshaydi, bu esa ularda g‘ovak-
lar hosil bo‘lishiga yordam beradi. Boshqa tur xomashyolar esa
o‘z fizik holatini o‘zgartirmaydi, lekin darzlanib, qizdirishdan av-
valgi qismlardan ham maydaroq qismchalarga bo‘linadi, bu esa
yuqori g‘ovakli struktura hosil bo‘lishiga olib keladi.
Birinchi turdagi xomashyoga perlit va obsidian kiradi, ular
vulqon jinslari bo‘lib, qizdirilganda ulardagi suv bug‘lari ta’sirida
ko‘pchiydi.
Ikkinchi turdagi xomashyoga vermikulit kiradi, u yuqori gid-
ratli slyuda turi bo‘lib, qizdirilganda o‘ziga xos plastinkasimon
g‘ovaklar donalari hosil bo‘lishi bilan hajmi oshadi.
Òuproqlarni ko‘pchitish va ularda g‘ovaklar hosil qilish jara-
yoni hali yaxshi o‘rganilmagan. G‘ovaklar kattaligi va ularning

33
4-jadvalda mineral paxtaning kimyoviy tarkibi keltirilgan bo‘lib,
undan paxta tarkibidagi alohida komponentlar miqdori keng che-
garalarda bo‘lishi mumkinligi ko‘rinadi.
4-jadval
Mineral paxtaning kimyoviy tarkibi, % da
(Issiqlikloyiha laboratoriyasi tahlillari bo‘yicha)
Zavodlar
SiO
2
Al
2
O
3
Fe
2
O
3
MnO
Volgograd
49,72—51,88
5,05—7,39
1,12—5,38
2,51—8,58
Grozniy
36,7—39,28
9,44—10,82
0,07—3,96
1,95—3,62
Kemerov
38,1—40,76 12,44—13,56
1,04—4,04
0,37—2,32
Kuybishev
36,12—38
12,54—14,51
0,52—8,15
1,36—2,69
Omsk
35,42—38,24 13,91—18,83
1,55—2,62
2,32—4,09
Salavat
37,42—39,58 14,33—16,58 5,53—10,85 2,14—3,35
Sverdlovsk 38,24—42,48 13,33—16,23 3,59—10,47 0,64—2,51
davomi
CaO
MgO
S
P. p. p.
Volgograd
23,6—28
4,05—6,62
Sledi—0,24
0—0,6
Grozniy
39,8—42,2
1,99—4,35
0,63—1,05
0—1
Kemerovo
34,5—39,8
4,14—6,95
0,13—0,43
0—0,94
Kuybishev
34,2—36,7
5,79—7,39
0,29—0,48
0,29—1,47
Omsk
31,5—34,2
5,14—8,11
0,16—0,54
0—1,72
Salavat
32,3—35,2
5,25—6,59
0,22—0,48
0,08—0,19
Sverdlovsk
20,9—31,4
5,79—9,59
0,03—0,5
0,7—3,05
Fizik tuzilishi. Mineral sun’iy tolalarni mikroskopda kuzatishda
ko‘rinadiki, ular shaffof, izotrop va kristallarga ega emas, ya’ni
o‘zida shishani ifodalaydi.
D.I. Mendeleyev XIX asrning o‘rtalaridayoq, shisha – yuqori
qayishqoq murakkab qotishmadir, deb ta’kidlagan. Shisha,
Mendeleyev so‘zlari bo‘yicha, metall qotishmalarga o‘xshash ok-
40
5-jadval
Mineral 
paxtali 
mahsulotlar 
o‘lchamlari 
va 
xususiyatlari 
ko‘rsatkichlari
Mahsulotlar
Mar-
O‘lchamlari, 
mm 
da
Mustahkamlik
Issiqlik 
o‘tkazuv-
Qo‘llashning
kasi
chegarasi,
chanlik 
koeffitsiyenti,
ch
egaraviy
uzunligi
en
i
qalinligi
kg/sm
2
, kam 
emas
kk
al/m·soat·grad
harorati, 
°
C
Yumshoq 
mahsulotlar:
Bitum 
bog‘lovc
hili
10
0
1000—
375—
30—60
0,05
0,04
60
voylok
150
3000
1250
0,08
0,045
Sintetik 
bog‘lovchili
75
1000—
350—
30—60
0,05
0,046
20
0
matlar
10
0
15
00
1000
0,06
Òikilgan 
matlar
10
0
600—
300—
30—100
—
0,04
10
0
15
0
1200
1000
0,045
20
0
0,05
60
0
Yarim 
qattiq 
plitalar:
bitum 
bog‘lovchili
25
0
0,055
300
1000
500
50—80
—
0,06
60
35
0
0,065
40
0
0,07
sintetik 
bog‘lovchili
12
5
500;
350—
30—60
—
0,05
30
0
150
1000
700
200
Qattiq 
mahsulotlar
Plitalar: bitum 
bog‘lovchili
25
0
1,
1
0,055
300
1000
500
40—60
1,2
0,06
70
35
0
1,
3
0,065
40
0
1,4
0,07
sintetik 
bog‘lovchili
20
0
1000
500
40—60
1,
5
0,05
30
0
25
0
0,055

34
sidlar qotishmasidir. Mendeleyevning ta’kidi hozirgacha ham aso-
siy to‘g‘ri yechim bo‘lib qolmoqda. Fanda yana nemis olimi Òam-
man XX asr boshida taklif qilgan tushunchasi mavjud, ya’ni shi-
sha – bu ichki ishqalanishning katta qiymatiga ega kuchli sovitil-
gan suyuqlikdir. Bu esa shishaning barcha xususiyatlarini tushun-
tirish uchun yetarli emas. Izlanishlarning fizik-kimyoviy usullari-
ning rivojlanishi shisha haqidagi farazni chuqurlashtirish va aniq-
lashga imkon yaratdi. Shisha tuzilishiga zamonaviy ilmiy qarash-
lar uchun asosni ilk bor A.A. Lebedev yaratdi, u 1921-yilda shi-
shaning kristallik nazariyasini tavsiya etdi. Lebedev shishani «yu-
qori dispersli kristallardan tashkil topgan qotishma» deb tushunti-
radi. O.K. Botvinkin, N.N. Valenkov va boshqa olimlarning rent-
genografiya va elektronografiya usullari yordamidagi keyingi izla-
nishlari Lebedev nazariyasini tasdiqladi va rivojlantirdi.
Kristallitlar o‘lchami 10—15 
A
o
ga teng submikrokristall tuzil-
malarni o‘zida aks ettiradi, lekin ular oddiy mayda kristallchalar
bo‘lmasdan, ichki qismida nisbatan to‘g‘ri kristall panjaraga ega-
dir. Kristallitlar periferiya (chekka)ga nisbatan borgan sari o‘suvchi
deformatsiya va alohida kristallitlar o‘rtasida amorf qatlam mavjud-
ligi bilan xarakterlanadi. Shisha kristall ham, amorf jism ham, su-
yuqlik ham emas. Shisha – bu qattiq agregat holatning alohida
shakli bo‘lib, bu shaklni shisha ko‘rinishli yoki shishavand deb
nomlash qabul qilingan.
Ko‘pgina silikat tizimlar suyuq, kristall yoki shishavand holatda
olinishi mumkin. Ammo shishavand holat uchun xarakterli to-
moni shundaki, suyuq holatdagi moddaning shishavandga o‘tish
jarayoni qaytariluvchi bo‘lib, shishavand holatdagi modda kristallga
aylanish jarayoni qaytarilmasdir, ya’ni kristall moddalardan shi-
shani uni eritmasdan turib olish mumkin emas. Moddalarning
aylanish sxemasi 4- rasmda ko‘rsatilgan.
Moddaning kristall va shishavand tuzilishlarini o‘zaro taqqos-
lab, shuni ko‘rish mumkinki, kristallar: tartib, aniqlik, uzluklilik
tushunchalari bilan (oxirgisi yarim kristallarga tegishli), shisha esa
tartibsizlik, noaniqlik, uzluksizlik tushunchalari bilan xarakterlanadi.
39
dan turar-uy devorlari choklarini isitish uchun pakla o‘rnida ish-
latiladi.
Mineral paxtadan, qoliplangan mahsulotlardan tashqari, so-
chiluvchan issiqlik izolatsion materiallar – donali paxta va uning
boshqa moddalar bilan aralashmasi ishlab chiqariladi. Ular to‘l-
diruvchi, sepiluvchi va mastik issiqlik izolatsiya konstruksiyalari
uchun, ammo chegaralangan miqdorda, qo‘llaniladi.
Mineral paxta mahsulotlarining Qurilish me’yorlari va qoidalari
bo‘yicha o‘lchamlari va ko‘rsatkichlari 5-jadvalda ko‘rsatilgan.
Mineral paxtali mahsulotlarni olish usullari asosan uning tola-
larini turli bog‘lovchi moddalar yordamida yelimlashga asoslan-
gan. Shuning uchun bog‘lovchi moddani va uni paxta tolalari bi-
lan aralashtirish usulini tanlash — mineral paxtali mahsulotlar
texnologiyasining asosiy masalalari bo‘lib hisoblanadi.
Bog‘lovchi moddalar turlari. Mineral paxtali mahsulotlarni
tayyorlashda paxta tolalarini bog‘lash uchun ko‘p bog‘lovchi mod-
dalar tavsiya qilingan: organik (neftli bitumlar, sintetik smolalar)
va noorganik (eruvchan shisha, sement, ayrim tuproqlar).
Mineral paxtali mahsulotlar ishlab chiqarishda qo‘llanuvchi
bog‘lovchi moddalar quyidagi asosiy xususiyatlarga ega bo‘lishi
kerak:
— mustahkam materiallar olishga imkon beruvchi yuqori
yelimlash qobiliyati;
— tolani qoplovchi yupqa va tekis yuza hosil bo‘lishi uchun
yupqa disperglash imkoniyati;
— haroratga chidamlilik, suvga chidamlilik, kamyob emaslik
va past qiymati.
Mahsulot tayyorlash uchun bog‘lovchi modda turini tanlash,
ko‘pincha, bu mahsulotlarni qo‘llash sharoitlari bilan aniqlanadi.
Organik bog‘lovchi moddalar. Paxta mahsulotlarini ishlab
chiqarishda bog‘lovchi moddalar sifatida bitum va sintetik smola
eng ko‘p tarqalgan, ular kam hajmiy og‘irlikka va kam issiqlik
o‘tkazish koeffitsiyentiga ega mahsulotlar olishni ta’minlaydi.

35
Kristallanishga moyil mineral tola
haroratga kam chidamlidir. Mineral
tolaning kristallanishga moyilligi uning
kimyoviy tarkibiga bog‘liq va tolaning
oksid tarkibidan asosiy tarkibga o‘ti-
shiga ko‘ra kuchayadi.
Issiqlik o‘tkazuvchanlik koeffitsiyenti.
Mineral paxtaning issiqlik o‘tkazuv-
chanlik koeffitsiyenti minimal qiymati
100—125 kg/m
3
ga yaqin hajmiy og‘ir-
likda kuzatiladi; bu hajmiy og‘irlikdan
kam bo‘lgan holatda, paxtaning issiqlik o‘tkazuvchanligi umumiy
issiqlik uzatishda konveksiyaning kuchayishi sababli ortadi; katta
hajmiy og‘irlikda paxtaning issiqlik o‘tkazuvchanligi paxtaning
umumiy g‘ovakligi kamayishi natijasida ortadi. Mineral paxtaning
issiqlik o‘tkazuvchanlik koeffitsiyenti 20—25° C da va standart
zichlikda 0,03 dan 0,04 kkal/m · soat · grad gacha bo‘ladi. U tola-
lar diametri, zichlik darajasiga hamda harorat va namlikka bog‘liq.
Mineral paxtaning haroratga chidamliligi uning kimyoviy tar-
kibi, tolani olish usuli va qo‘llash sharoitlari bilan aniqlanadi. Òola
hosil qilish jarayonida tez sovuvchi suyuq qotishma bir zumda
shishavand tolaga aylanadi, bu esa tuzilish stabilligi va uning ha-
rorat chidamliligiga ko‘mak beradi. 600 dan 1000° C gacha qizdi-
rishda mineral paxta tolalari (bu kimyoviy tarkibga bog‘liq) eriy-
di, o‘zining tolasimon shaklini, va natijada, paxtaga xos xususiyat-
larini ham yo‘qotadi. Juda past haroratlar va uzoq qizitishda pax-
ta tolalari erimasdan ham buziladi. Bunday hollarda buzilishga sa-
bab — paxta tolalarining shishavand holatdan kristall holatga o‘ti-
shidir, bunda tolalar o‘z chidamliligi va elastikligini yo‘qotadi.
Paxtaning haroratga chidamliligini ma’lum chegaralarda oshi-
rishga uning kimyoviy tarkibini boshqarib erishish mumkin: oksid-
li tarkib asosiylarga qaraganda ko‘proq haroratga chidamliligi bi-
lan ajralib turadi.
Shishavand
Suyuq
Kristall
4-rasm. Modda aylanish
sxemasi.
38
Mineral paxta ishlab chiqarish uchun nordon shlaklar juda
ham yaroqlidir. Ammo SiO
2
miqdori yuqori bo‘lgan nordon shlak-
lar kimyoviy tarkibini eritma qovushoqligini kamaytirish uchun
shixtaga dolomit qo‘shish orqali yaxshilash lozim.
Mineral paxta ishlab chiqarishda domna shlaklari keng qo‘l-
laniladi. Bunday shlaklarning kimyoviy tarkibi bir xil emas. Ma-
salan, tarkibida oltingugurt miqdori ko‘p bo‘lgan Donesk koks
cho‘yanini quyish uchun ishlatiladigan ukrain metallurgiyasi
shlaklari asosli bo‘ladi (M
a 
> 1); Kuznesk basseyni ko‘mirlarining
kam oltingugurtli koksida ishlovchi ural va sibir metallurgiya za-
vodlari shlaklari asoslilik moduli 1 ga yaqin.
Mineral paxta ishlab chiqarish uchun domna shlaklaridan
tashqari, marten shlaklari, hamda nikel, rux va qo‘rg‘oshin za-
vodlari shlaklari ham ishlatiladi. Odatda, temir va marganes ok-
sidlariga ega marten shlaklari mineral paxta ishlab chiqarishda aso-
san qotishma qovushoqligini kamaytirish uchun qo‘shimcha si-
fatida ishlatiladi.
Asosiy xomashyo turi sifatida marten shlaklarini ishlatishda
unga mergel tuprog‘i, silikat g‘isht bo‘laklari yoki boshqa qumtup-
roqli (kremnezem) xomashyo qo‘shiladi.
Mineral paxtadan quyidagi issiqlik izolatsiya mahsulot turlari
tayyorlanadi:
a) yumshoq – voyloklar (namat), matlar (bordon), shnurlar
(bog‘ichlar);
b) qattiq – plitalar, qobiqlar, segmentlar.
Bu ikki guruhdan tashqari, yarim qattiq plitalar deb nomla-
nuvchi, mohiyati bo‘yicha zichroq voylokni o‘zida aks ettirgan
plitalar ham ishlab chiqariladi.
Matlarning alohida turi — simli setka yoki qattiq qog‘oz qo-
biqli tikilgan matlardir. Bunday matlar ko‘pincha matraslar de-
yiladi.
Shnurlar qog‘oz bilan o‘ralgan mineral paxtadan tashkil top-
gan. Ular paxta bilan to‘ldirilgan qog‘oz shlanglarni eslatadi; ular-

36
4.2. Xomashyo materiallari
Mineral paxta ishlab chiqarish uchun tabiiy xomashyo — turli
tog‘ jinslari va sanoat chiqindilaridan, asosan, metallurgiya, ko‘p-
roq domna shlaklaridan foydalaniladi. Mineral paxta ishlab chiqa-
rish uchun xomasyoni vagrankalarda eritishda unga qo‘yiluvchi
asosiy talablar quyidagichadir:
a) past haroratda eruvchi va qovushoqlikning sezilarli intervali-
ga ega eritmani olishga imkon beruvchi kimyoviy tarkib atmosfera,
harorat va boshqa omillar ta’siriga chidamli paxta olishni ta’minlaydi;
b) xomashyo bo‘laklari chidamliligi va termik turg‘unligi, bu
ularni vagrankada maydalamasdan va katta miqdorda chang-to‘zon
hosil qilmasdan eritishga imkon beradi;
d) xomashyoning tarqalganligi, bunda mineral paxta notrans-
portabellik sababli bevosita iste’mol joylarida yoki shunga yaqin
joylarda ishlab chiqarilishi hisobga olinadi;
e) xomashyo olishning qulayligi va uni dastlabki ishlovining
murakkab emasligi.
Òog‘ jinslari. Mineral paxta ishlab chiqarishda keng qo‘lla-
nuvchi cho‘kma, magma va metamorfik tog‘ jinslari zaxiralari
cheksizdir. Keng tarqalgan cho‘kma jinslarga tuproqli va karbo-
natli jinslar kiradi.
Bu tog‘ jinslari kimyoviy tarkibidagi tebranishlar, odatda, ush-
bu maqsad uchun qo‘llashni chegaralamaydi: xomashyodagi alo-
hida komponentlarning zaruriy nisbatiga mos xomashyo aralash-
masi – odatda ikki, ayrim hollarda esa uchta xomashyo turidan
tuzilgan shixta bilan erishiladi.
Mineral paxta ishlab chiqarish uchun ishlatiladigan tuproq
ko‘p hollarda yengil eruvchan hisoblanadi.
Mineral paxta ishlab chiqarish uchun ishlatiluvchi karbonatli
tog‘ jinslariga ohak, dolomit va mergel kiradi.
Dolomitli mergellarning kimyoviy tarkibi bir qator hollarda,
boshqa xomashyo turini qo‘shmasdan, ishlab chiqarishni
37
yengillashtirib, yuqori sifatli paxta olishga imkon beradi. Xusu-
san, Moskva viloyatining dolomitli mergeli bunday xomashyo bo‘-
lib hisoblanadi.
Mineral paxta ishlab chiqarish uchun xomashyo sifatida mag-
matik jinslar: bazalt, gabbro, granit, diabaz, diorit, siyenit ham
xizmat qilishi mumkin. Bu jinslar ko‘pincha nordon hisoblanadi.
Ulardagi qumtuproq (kremnezem) tarkibi 45 dan 75 % gacha ora-
liqda tebranadi. Ulardan ayrimlari tarkibida temir oksidilari va me-
tall ishqorlarining ma’lum miqdori mavjud bo‘lib, ular zaruriy
elastiklikdagi qotishma olishga yordam beradi.
Metamorfik tog‘ jinslariga, masalan, tuproqli slanes kiradi.
Mineral paxta ishlab chiqarish uchun cho‘kma va magmatik tog‘
jinslariga qaraganda metamorfik tog‘ jinslari kam ishlatiladi.
Metallurgiya shlaklari. Mineral paxta ishlab chiqarish uchun
xomashyo materiallarining boshqa turi metallar erishida olinuvchi
melallurgiya shlaklaridir.
Shlaklar o‘zida kalsiy va magniy silikatlari va alumosilikatlari
qotishmalarini aks ettiradi. Shlaklar kimyoviy tarkibi ko‘pincha
asosiylik moduli M
a
bilan xarakterlanadi.
1550° C haroratda aniqlangan qovushoqlik koeffitsiyenti (η,
nz da)ga ko‘ra, shlaklar quyuq (η > 20 nz), oraliq yoki o‘rtacha
qovushoq (η = 6–20 nz) va suyuq (η < 6 nz) bo‘ladi.
Suyuq shlaklar harakatchanroq, oquvchan va kristall struktu-
ra hosil bo‘lishi bilan tez qotadi. Quyuq shlaklar, aksincha, qo-
vushoq, cho‘ziluvchan, birinchilarga qaraganda sekin qotadi, so-
vitilganda shishavand tolalarga yaxshiroq aylanadi.
Mikrostruktura bo‘yicha shlaklar kristall, shishavand va ara-
lash shlaklarga bo‘linadi. Sovitish usuli bo‘yicha shlaklar sekin va
tez sovuvchi (granulali) bo‘lishi mumkin.
Mineral paxta ishlab chiqarishda qovushoqlik alohida muhim
ahamiyat kasb etadi, chunki unga eritmaning tolaga aylantirish
sharoiti va sifati bog‘liqdir.

41
Neftli bitumlar. Bitumlar, asosan, uch markada ishlab chiqa-
riladi. Á͖IV markali bitumlar juda yumshoqligi, ÁÍ-V va ÁÍ-VK
markali bitumlar qattiqligi va nozikligi bilan ajralib turadi.
Neftli bitumlar qattiqligi yumshash harorati va cho‘ziluvchan-
ligi bilan xarakterlanadi. Bu xususiyatlar bir-biriga o‘zaro bog‘liq
bo‘lib, qattiqlik oshishi bilan yumshash harorati oshadi, cho‘ziluv-
chanlik esa kamayadi.
Mineral paxta mahsulotlarini tayyorlash uchun yumshash
harorati «halqa va shar» uskunasida aniqlanuvchi 45—50°
C li bi-
tumlar ko‘proq ishlatiladi. Bitum qattiqligini va uning yumshash
haroratini oshirish uchun unga kerosinli kontakt yoki kalsiy va
marganes rezinatlari qo‘shiladi. Bitumga kerosinli kontakt qo‘shish
yaxshi natijalar beradi.
Sintetik smolalar. Mineral paxtali mahsulotlar ishlab chiqa-
rishda eng samarali bog‘lovchi moddalar — bu sintetik smolalardir.
Ushbu maqsadda ishlatiluvchi sintetik smolalar quyidagi shart-
larga javob berishi kerak:
a) suv va boshqa eritmalarda yaxshi erishi;
b) tolalar yupqa qatlam bilan qoplanishi uchun oson disperg-
lanishi;
d) tolaga nisbatan yaxshi adgeziyaga ega bo‘lishi;
e) termoreaktiv, ya’ni qayta isitilganda yumshamasligi;
f) o‘zicha eskirishga moyil bo‘lmasligi kerak.
Bu shartlarga ko‘proq fenol-formaldegid va karbamid-formal-
degid smolalar javob beradi.
Mineral tolani yelimlash uchun qo‘llaniluvchi fenolspirtlar qu-
yidagi tarkibga ega bo‘lishi kerak:
a) 50% dan kam bo‘lmagan quruq qoldiq;
b) 9% dan ko‘p bo‘lmagan erkin fenol.
Smolalarning ishchi eritmasini olish uchun fenolspirtlar suv bi-
lan aralashtiriladi. Aralashmaning zaruriy darajasi tajriba yo‘li bilan
topiladi, ya’ni fenolspirtlarga shunday suv miqdorini qo‘shish kerak-
ki, bunda eritma xiralashmaydigan bo‘lishi lozim. Fenolspirt : suv
48
ular tovush yutuvchi va tovush izolatsion to‘shama materiallar si-
fatida ishlatiladi. Òovush yutuvchi xususiyatini oshirish uchun
shishavand paxtali mahsulotlarning ayrim turlari maxsus qayta
ishlanadi, masalan, shishavand tolali plitalar perforatsiyasi. Bun-
day mahsulotlar akustik shishavand tolali mahsulotlar deb nomla-
nadi. Shishavand paxtali mahsulotlarning tovush yutish koeffitsi-
yenti asosan quyidagilarga bog‘liq:
a) tovush tebranishlari chastotasi;
b) tolaning hajmiy og‘irligi va o‘rtacha diametri;
d) material qatlami qalinligi va ular orasidagi masofa hamda
konstruksiyadagi zich devor yuzasi.
Bu omillar ta’siri quyidagichadir:
a) tebranish chastotasi oshishi bilan tovush yutish koeffitsiyenti
aniq maksimumgacha o‘sadi, so‘ngra bir muncha pasayadi:
Òovush chastotasi, Hz ............. 128
256 512 1024 2048 4096
Òovush yutish koeffitsiyenti ..... 0,12 0,58 0,71 0,72 0,72 0,68
b) tovush yutish koeffitsiyenti (200 Hz da) material hajmiy
og‘iriligi oshishi bilan oshadi, tola diametri oshishi bilan kamaya-
di. Bu yo‘g‘on tolali mahsulotlarda ko‘zga tashlanadi, shuning
uchun past chastotali tovushlarni yutish uchun tolasining o‘rtacha
diametri 40 mk dan oshmagan shishavand tolali mahsulotlarni
qo‘llash tavsiya qilinadi;
d) tovush yutish koeffitsiyenti mahsulot qalinligi ortishi bilan
oshadi, qalinlik to‘lqin uzunligiga va tovush yutuvchi qatlam ham-
da qurilish konstruksiyasining zich devori o‘rtasidagi masofaga
teng bo‘lganda maksimumga yetadi.
Shishavand tolali mahsulotlarni, ularning birmuncha elastik-
ligiga ko‘ra, qavatlararo to‘siqlar va boshqa qurilish konstruksiya-
larida tovush izolatsion to‘shama material sifatida ishlatiladi. Shun-
ga ko‘ra, ayrim zavodlarning shtapel shisha tolali plitalarining to-
vush izolatsion qobilyati hajmiy og‘irligi 40 dan 100 kg/m
3
gacha
va qalinligi 30 dan 75 mm gacha bo‘lganda 48—50 db ga teng.

42
munosabati 1 : 2 dan 1 : 10 gacha (og‘irlik bo‘yicha) tebranadi.
Ishchi eritma konsentratsiyasi quyidagi formula bilan aniqlanadi:
s

b
n
K
+
=
,
bu yerda K
s
– smola ishchi eritmasining konsentratsiyasi, % da;
b – fenolspirtdagi quruq qoldiq miqdori, % da; n – 1 og‘irlik bir-
likdagi ishchi smola eritmasini olish uchun qo‘shiladigan suv miq-
dori.
Qattiq va akustik mineral paxtali plitalarni tayyorlashda fenol-
spirtlar polivinilasetat emulsiya bilan aralashtrib ishlatiladi. So‘nggi
vaqtlarda, ko‘p komponentli bog‘lovchilar, ya’ni sintetik smolalar
aralashmasidan tashkil topgan yoki mineral paxtali mahsulotlar
elastikligini oshiruvchi turli plastifikatorli smolalar kompozitsiya-
sini o‘zida aks ettiruvchi bog‘lovchilar keng qo‘llanilmoqda.
Noorganik bog‘lovchi moddalar. Mineral paxtali mahsulotlarga
eruvchan shisha, portlandsement va ayrim boshqa noorganik bog‘-
lovchi moddalar qo‘shish imkoniyati XX asrning 30-yillarida
A.I. Jilin tomonidan o‘rganilgan.
Bunday mahsulotlarning harorat chidamliligi organik bog‘-
lovchi moddali mahsulotlarga qaraganda yuqori, lekin ular katta
hajmiy og‘irlikka (400—500 kg/m
3
), kichik chidamlilikka (0,5—
1,5 kg/sm
2
) va kamroq elastiklikka ega. Bu xususiyatlar ularni
organik bog‘lovchi moddalardan tayyorlangan mahsulotlarga nis-
batan kam samarali qiladi.
4.3. Mineral paxta va uning mahsulotlarini qo‘llash
Mineral paxta va uning mahsulotlari qurilishning turli soha-
larida keng qo‘llaniladi. Uy-joy qurilishida mineral paxta quyida-
gilar uchun ishlatiladi:
— g‘ishtli, beton va yog‘och uylarda devorlarni isitish va qa-
vatlararo to‘sishlarda;
47
Shishavand tolaning kimyoviy tarkibida quyidagi asosiy oksid-
lar mavjud: SiO
2 
, Al
2
O
3
, CaO va Na
2
O. Shtapel shishavand tola-
ning foizlardagi tarkibi: SiO
2
— 55—59%; CaO — 16—22%;
Na
2
O — 11—15%; Al
2
O
3
— 2—5%; MgO — 6—10%. Bu oksid-
lardan tashqari, Fe
2
O
3
, TiO
2
, B
2
O
3
, Mn
3
O
4
va boshqalar ham
uchrashi mumkin.
Ishqorsiz va kam ishqorli alumo-borosilikat shishalar tarkibida
Al
2
O
3
18% gacha va B
2
O
3
13 % gacha bo‘lishi mumkin. Bunday
tarkibli shishavand tola alohida yuqori harorat chidamliligiga ega.
Shishavand paxta harorat chidamliligi uning kimyoviy tarkibiga
bog‘liq, masalan, shishavand paxta tarkibidagi ishqorlarga bog‘liq:
ular oshishi bilan haroratga chidamlilik pasayadi, kamayishi bilan
esa chidamlilik ortadi. Oddiy tarkibli shishavand paxtani ishlatish
chegaraviy harorati 450
° 
C dir. Faqatgina SiO
2 
va Al
2
O
3
ning teng
miqdoridan tashkil topgan paxta 1200° C da ham o‘z xususiyatini
yo‘qotmaydi.
Shishavand paxtaning harorat chidamliligiga uni siqish (zich-
lash) darajasi ta’sir ko‘rsatadi. Masalan, harorat chidamligi 500—
550° C bo‘lgan shishavand tolali matlar 0,02 kG/sm
2
og‘irlik bi-
lan siqilganda, harorat chidamliligi 400° C gacha pasayadi. Shu-
ning uchun issiq obyektlarning issiqlik izolatsiyasi uchun shisha-
vand paxtani qo‘llashda ularni ozroq zichlashga ruxsat etiladi.
Shishavand paxta issiqlik o‘tkazuvchanlik koeffitsiyenti hajmiy
og‘irlikning u yoki bu kattaligida o‘rtacha diametrga bog‘liq emas
va 0,035 dan to 0,045 kkal/m · soat · grad oraliqda tebranadi (+25,
+35° C haroratda).
Ingichka shishavand tola ishlab chiqarish yo‘g‘onroq tola ish-
lab chiqarishga qaraganda ancha qimmat bo‘lib, ikkala holda ham
paxtaning issiqlik o‘tkazuvchanligi deyarli bir xil bo‘ladi, shuning
uchun issiqlik izolatsiya maqsadlari uchun 30 mk gacha o‘rtacha
diametrli shishavand tola qo‘llaniladi.
Akustik xususiyatlar. Shishavand paxta va uning mahsulotlari
tovushni yomon o‘tkazadi va uni yaxshi yutadi. Shuning uchun

43
— zavodda ishlab chiqarilgan yig‘ma uylar to‘siqli konstruk-
siyalari elementlarini isitishda: shchit va sinchlar – yog‘och uy
qurishda, panellar – temir-beton uy qurishda;
— xonalar shovqin izolatsiyasi uchun binolar to‘siqli konstruk-
siyalarini to‘ldirish va shovqin yutish maqsadida devor va shiftlar
ichki yuzalarini qoplashda.
Uy-joy qurilishda, ko‘pincha, tikma, sintetik smolali va
boshqa bog‘lovchi moddali mineral paxta matlar qo‘llaniladi. Mine-
ral paxta isituvchili devor panellari 5-rasmda ko‘rsatilgan. 6-rasm-
da esa mineral paxta isituvchili
ko‘tarma va yengil g‘isht devorlari
konstruksiyalari, 7-rasmda esa sir-
panuvchan opalubka (Shvetsiya)
yordamida ko‘tarilgan 8—9 qavatli
uylarni isitish ko‘rsatilgan.
Binolarning to‘siqli konstruk-
siyalaridagi mineral paxta isituvchi
quyidagicha:
a) to‘siqli konstruksiyalarning
termik qarshiligini ta’minlovchi va
konstruktiv talablarga mos keluvchi
qalinlikka ega bo‘lishi;
b) konstruksiyalarda namlik va
havo o‘tishidan ishonchli himoya-
langan bo‘lishi;
d) cho‘kishlarni va konstruk-
siyalarda bo‘shliqlar hosil bo‘lishini
oldini olish uchun o‘z og‘irligidan
tashqari boshqa og‘irliklarga duch
kelmasligi kerak.
Sanoat qurilishida mineral pax-
tani plitalar ko‘rinishida binolari-
ning cherdaksiz tomyopmalarini isi-
tish uchun qo‘llaniladi.
5-rasm. Mineral paxta isituvchili
devor panellari:
a) uch qatlamli temir-beton panel:
1 – vibroprokat qobiq; 2 – yarim
qattiq mineral paxta plita; b) as-
best-sement panel: 1 – asbest-se-
ment list; 2 – mineral paxtali mat
yoki plita.
a)
b)
46
texnologiyasi va tayyor mahsulot xususiyatlarida farqlar ham
mavjud. Bu farqlar shishavand paxta ishlab chiqarish uchun
qo‘llaniluvchi xomashyo materiallari turi bilan aniqlanadi.
Shishavand paxta ishlab chiqarishda shisha ishlab chiqarish
uchun qo‘llaniluvchi materiallar: kvars qumi, ohak tosh, soda va
boshqalardan foydalaniladi.
Belgilangan vazifasiga ko‘ra, shishavand tolaning ikki turi ish-
lab chiqariladi: tekstil, issiqlik izolatsion (shtapel) shishavand tola.
Shishavand tolalar, odatda, mineral paxta tolalaridan uzunroq
va semizroq bo‘ladi, ulardagi korolkilar tarkibi esa mineral pax-
tadan ancha kamdir.
Shishavand tola sifatini aniqlovchi asosiy ko‘rsatkich – bu
uning o‘rtacha diametridir va uning kattaligi quyidagi chegalarda
(mk) bo‘ladi:
tekstil shishavand tola ........................................3—7
issiqlik izolatsiya shishavand tola ................... 10—30
Shishavand paxtaning hajmiy og‘irligi tolaning o‘rtacha dia-
metri va uni aniqlashdagi bosim kattaligiga bog‘liq. Òolaning o‘r-
tacha diametri kattalashganda hajmiy og‘irlik birmuncha pasaya-
di, buni yo‘g‘on tolalarning ingichkalardan ko‘ra katta elastikligi
bilan tushuntirish mumkin. Issiqlik izolatsiyasi uchun qo‘llani-
luvchi shishavand paxta hajmiy og‘irligi 75—125 kG/m
3
ga teng.
Shishavand tola mustahkamligi ko‘pgina shartlarga bog‘liq.
Òekstil shishavand tola mustahkamligi yaxshi o‘rganilgan. Filer
usuldagi diametri 50 mk dan kichik tola mustahkamligi tolani
cho‘zish tezligiga, filerlar diametriga, shishavand massaning filer-
lar ustidagi darajasiga, shishavand massa haroratiga va diametriga
(ingichka tolalar yo‘g‘onlariga nisbatan chidamli) bog‘liq. Shun-
day qilib, 5, 7 va 10 mk diametrli shishavand tolani cho‘zishdagi
mustahkamlik chegarasi, mos ravishda, 153, 138 va 128 kG/mm
2
ga
teng, 3 mk diametrli tolalarda mustahkamlik 200 kG/mm
2
dan
ham oshishi mumkin, ya’ni asbest deformatsiyalanmagan tola
mustahkamligiga yaqinlashadi.

44
Mineral paxtali plitalar muzlatkichlarning to‘suvchi konstruk-
siyalarida ishlatiladi. Plitalar devorlarning ichki, ya’ni sovuq yu-
zasiga o‘rnatiladi va namlikdan himoyalash uchun yaxlit gidroizo-
latsion qatlam bilan yaxshilab qoplanadi.
Mineral paxta issiq suv, bug‘, havo va gaz uchun trubopro-
vodlarning issiqlik izolatsiyasida ko‘p miqdorda ishlatiladi. Mine-
ral paxta truboprovodlarga o‘rnatilgan asbest-sement qobiqlar,
listli po‘lat yoki setkali g‘iloflarga to‘ldiriladi. Bunday g‘iloflar max-
sus ustaxonalarda tayyorlanib, issiqlik izolatsiyasini tezlatish va
montajini yengillashtirishga imkon beradi (8-rasm).
a)
b)
+t
–t
–t
+t
6-rasm. Estoniyada qo‘llaniluvchi
mineral paxta isituvchili ko‘tarma
(a) va yengil (b) g‘ishtli devorlar:
1 – g‘ishtli devor; 2 – mineral paxta-
li matlar; 3 – ruberoid qatlami; 4 –
pergamin yoki to‘l; 5 – to‘lqinsimon
asbofaner.
7-rasm. Sirpanuvchan opalubka
(Shvetsiya) yordamida ko‘tarilgan
8—9 qavatli uylarning yengillash-
tirilgan devorlari:
1 – opalubka listi; 2 – 12 sm qalin-
likdagi ko‘tarma beton qatlami; 3 –
mineral paxta plitalari; 4 — 9 sm
qalinlikdagi ko‘tarma beton.
1
1
4 3 2
45
Ayrim hollarda po‘lat yoki asbest-sement silindr qobiqlarni
granulali mineral paxta bilan pnevmatik usulda to‘ldiriladi. Òrubo-
provodlar va apparatlarning issiq yuzalarini izolatsiyalash uchun
sim setkali mineral paxta matlari ishlatiladi (9-rasm).
4.4. Shishavand paxta va ular asosidagi mahsulotlar
Shishavand tola turlari va xususiyatlari. Shishavand paxta
sun’iy mineral tola turi hisoblanadi. Shishavand paxtada metal-
lurgiya shlaklari va tog‘ jinslaridan olinuvchi mineral paxta bilan
ko‘p o‘xshashliklar bor, ammo ular orasida ishlab chiqarish
3
1
2
4
8-rasm. Mineral paxtali asbest-sement qobiqlar bilan truboprovodlarning
issiqlik izolatsiyasi:
1 – truboprovod; 2 – mineral paxta; 3 – asbest-sement qobiq
(yarim silindr)lar; 4 – po‘lat listli bandajlar.
1
2
3
4
9-rasm. Sim setkali mineral paxta matlari bilan truboprovodlarning
issiqlik izolatsiyasi:
1 – truboprovod; 2 – ikki qatlam matlar; 3 – sim setka.

49
Xomashyo materiallari va shixtalar hisob-kitobi. Shishavand
tola ishlab chiqarish uchun xomashyoning asosiy turlari bo‘lib,
kvarsli qum, ohak va kalsiy sodasi xizmat qiladi. Ohak o‘rniga,
ko‘pincha, bo‘r ishlatiladi va dolomit qoshiladi. Soda o‘rniga sul-
fat ishlatiladi. Asosiy xomashyo turlaridan tashqari, shishavand
massa olish uchun shixtaga ba’zida plavik shpatidan ozgina
qo‘shiladi.
Shixtaning tarkibi shunday bo‘lishi kerakki, bu tarkib tekstil
va issiqlik izolatsion (shtapel) shishavand tolalar ishlab chiqarish
uchun aniq qovushoqlikka ega shishavand massa olishni ta’min-
lashi lozim. Issiqlik izolatsion tola uchun eruvchan shishavand
massa qovushoqligi tekstil tola olish uchun zarur shishavand massa
qovushoqligidan kam bo‘lishi kerak.
Shishavand paxta ishlab chiqarish uchun xomashyo shixtalari
tarkibini hisoblash usuli. Shishavand paxta ishlab chiqarish uchun
shixtani hisoblash usuli mineral paxta ishlab chiqarish uchun shix-
tani hisoblash usuli bilan juda o‘xshashdir. Ammo u juda mu-
rakkab bo‘lib, shishavand paxta ishlab chiqarish uchun shixta,
odatda, to‘rt va undan ko‘p xomashyo turidan tashkil topadi.
4.5. Shishavand paxta ishlab chiqarish uchun shixta
tarkibini hisoblash
Shixta tarkibini algebraik tenglamalar tizimini tuzish va yechish
usuli bilan hisoblash mumkin.
Shishavand shixta hisobi uchun boshlang‘ich ma’lumotlar si-
fatida, odatda, kimyoviy tarkiblar: shishavand paxta olinuvchi erit-
ma va xomashyo materiallari xizmat qiladi.
Shixta tarkibini tenglamalar tizimi usuli yordamida hisoblash
namunasi.
Boshlang‘ich ma’lumotlar: shishavand paxta % larda quyidagi
kimyoviy tarkibga ega bo‘lishi kerak: SiO
2
— 58,5; Al
2
O
3
— 4;
CaO — 16; MgO — 6; Na
2
O — 11,5; B
2
O
3
— 3,5; TiO
2
— 0,5.
56
Ko‘pik-shisha hajmiy og‘irligi 100 dan 700 kg/m
3 
gacha bo‘ladi.
100—200 kg/m
3
hajmiy og‘irlikdagi ko‘pik shisha issiqlik
o‘tkazuvchanlik koeffitsiyenti +25° Ñ haroratda 0,08—0,09
kkal/m · soat · grad bo‘ladi.
Ko‘pik-shisha issiqlik o‘tkazuvchanlik koeffitsiyenti (λ) hajmiy
og‘irlikka (γ
0
) bog‘liq holda quyidagi formula bilan ifodalanadi:
λ = 0,0203+0,00018γ
0
.
Ammo bunday bog‘liqlik taxminiy bo‘lib, u issiqlik o‘tkazuv-
chanlikka ko‘pik-shisha o‘lchamlari va g‘ovaklar shakli ta’sirini
hisobga olmaydi.
Ko‘pik-shisha issiqlik o‘tkazuvchanligi harorat ortishi bilan
oshadi.
Shunday qilib, 300 markali ko‘pik shisha uchun λ=f (t)
bog‘liqlik quyidagi formula bilan ifodalanadi:
λ
t 
= 0,0076 + 0,00016t.
Hajmiy og‘irligi 140–170 kg/m
3
bo‘lgan «Korning» firmasining
(AQSH) ko‘pik-shishasi uchun:
λ
t
= 0,048 + 0,00015t.
Hajmiy og‘irligi 170–180 kg/m
3
bo‘lgan Chexiyada ishlab chi-
qilgan ko‘pik shisha uchun
λ
t
= 0,05 + 0,00016t.
Ko‘pik-shisha mustahkamligi siqilgandagi mustahkamlik che-
garasi bilan xarakterlanadi. Ko‘pik-shishaning boshqa issiqlik
izolatsion materiallaridan farqlanuvchi xususiyati shundaki, uni
bir xil hajmiy og‘irlikdagi boshqa g‘ovak materiallar bilan taqqos-
lagandagi yuqori mustahkamligidir.
Ko‘pik-shishaning siqishdagi mustahkamlik chegarasining
uning 150—700 kg/m
3
oraliqdagi hajmiy og‘irligiga chiziqli bog‘-
liqligini ifodalash uchun quyidagi formula tavsiya qilingan:
R
siq 
= 0,2γ
0
— 20.

50
Xomashyo materiallari quyidagi jadvalda keltirilgan kimyoviy
tarkibga ega bo‘ladi.
6- jadval
Xomashyoning kimyoviy tarkibi, % da
Xomashyo
SiO
2
Al
2
O
3
Fe
2
O
3
CaO MgO Na
2
O P.p.p.
Qum
98,6
0,73
0,08
0,16
0,08
—
—
Ohaktosh
5,97
0,69
1,33
48,15 3,66
—
39,5
Dolomit
—
—
0,02
32
19,9
—
48
Soda
—
—
—
—
—
57,2
42,8
Òuproq
0,25
97,9
0,05
—
—
0,6
1,2
Òenglamalar sistemasini tuzish. Qum, ohaktosh, tuproq, dolo-
mit va soda miqdorlarini, mos ravishda, x, y, z, t va s orqali belgi-
lab, bu komponentlar tarkibini aniqlash uchun beshta tenglama
tuziladi.
SiO
2 
miqdorini aniqlash uchun tenglama:
0,986x + 0,0025y + 0,0597z = 58,5
(1)
Al
2
O
3
miqdorini aniqlash uchun tenglama:
0,0073x + 0,979y + 0,0069z = 4
(2)
CaO miqdorini aniqlash uchun tenglama:
0,0016x + 0,4815z + 0,32t = 16
(3)
MgO miqdorini aniqlash uchun tenglama:
0,0008x + 0,0366z + 0,199t = 6
(4)
Na
2
O miqdorini aniqlash uchun tenglama:
0,572s + 0,006y = 11,5
(5)
55
gan mahsulotlarni pishirish yo‘li bilan mustahkamlash. Bunday
usul kukunli usul deb nomlanib, hozirgi vaqtda barcha mamlakat-
larda sanoat ishlab chiqarishda faqat undan foydalanilmoqda.
Asosiy xususiyatlari. Ko‘pik-shisha uni ko‘pgina boshqa issiq-
lik izolatsion materiallaridan farqlaydigan bebaho xususiyatlarga
ega. Yuqori mustahkamlik, suvga chidamlilik, yonmaslik, tovushni
yaxshi yutishi, kesuvchi asbob bilan oson qayta ishlanish xusu-
siyati, turli rangdagi material olish imkoniyati – bular ko‘pik-shi-
shaning asosiy afzalliklaridir.
Ko‘pik-shishaning g‘ovakligi uning turli xillari uchun 80% dan
95% gacha oraliqda tebranadi. O‘zaro shishavand devorchalar bi-
lan ajratilgan g‘ovaklardan tashqari, devorchalarning o‘zida ham
juda mayda mikrog‘ovaklar mavjud.
Shunday qilib, ko‘pik-shisha ikki tomonlama g‘ovaklikka ega,
bu uning yuqori issiqlik izolatsion xususiyatini ta’minlaydi.
G‘ovak hosil qilish jarayonining texnologik parametrlarini o‘z-
gartirib, yopiq yoki ochiq, o‘zaro tutashgan g‘ovaklar olish mum-
kin. Yopiq mayda g‘ovak ko‘pik-shishalar issiqlik izolatsiyasi
uchun, o‘zaro birlashgan g‘ovak ko‘pik-shishalar esa tovush yu-
tish uchun ishlatiladi (10-rasm).
Zavodda ishlab chiqarilgan ko‘pik-shishadagi alohida g‘ovaklar
o‘lchamlari 0,1 dan to 2—3 mm gacha tebranadi.
G‘ovaklikni va ko‘pik-shishaning boshqa xususiyatlarini bosh-
qarish imkoniyati uni ishlab chiqarish texnologiyasining muhim
omillaridan biridir.
10- rasm. Ko‘pik-shishaning tuzilishi:
a) issiqlik izolatsiyasi uchun; b) tovush yutish uchun.
a)
b)

51
Òenglamalar sistemasini yechish. (1) va (2) tenglamalarni y
orqali ifodalab, ularni o‘zaro tenglashtirib, (6) tenglama olinadi:
58,5 0,986
0,597
4 0,90073
0,0069
0,0025
0,979
x
z
x
z
−
−
−
−
=
.
(6)
(6) tenglamani o‘zgartirib, uni nolga tenglashtiriladi va (7) teng-
lama olinadi:
23396 – 394,5x – 23,9z = 0.
(7)
(3) va (4) tenglamalarni t orqali ifodalab, ular tenglashtiriladi
va (8) tenglama olinadi:
16 0,0016
0,4815
6 0,0008
0,0366
0,32
0,199
x
z
x
z
−
−
−
−
=
.
(8)
x ni z orqali ifodalab, (8) tenglamadan (9) tenglama olinadi:
x = 19849 – 1310z .
(9)
(9) tenglamadagi x ni (7) tenglamaga qo‘yib, x = 53,7,
z = 15,11 lar olinadi.
x va z ni (1), (3) va (5) tenglamalarga qo‘yib, y = 3,58;
t = 27,04 va s = 20,1 topiladi. Shunday qilib, 100 og‘irlik birlik-
dagi eritmaga 119,53 og‘irlik birlikdagi shixta sarf qilinadi, uning
tarkibi og‘irlik bo‘yicha % larda: qum — 45%, ohak — 12,7%,
dolomit — 22,6%, tuproq — 3% va soda — 16,7% bo‘ladi.
4.6. Shishavand paxta va undan mahsulotlar
ishlab chiqarish
Shishavand paxtadan quyidagi issiqlik izolatsion mahsulotlar
turlari tayyorlanadi:
a) sintetik smolali matlar;
b) qog‘ozga o‘ralgan va shishavand yoki boshqa iplarda tikil-
gan matlar;
d) sim to‘rli matraslar va elastik fasonli mahsulotlar;
e) trubalar izolatsiyasi uchun qobiqlar;
f) shnurlar yoki chilvirlar.
54
Qo‘llash. Hozirgi vaqtda shishavand tola texnikaning ko‘pgina
sohalarida: elektr izolatsiyasi, kimyoviy faol suyuqliklar va gazlar
filtratsiyasi, issiqlik izolatsion mahsulotlar tayyorlashda ishlatiladi.
Shishavand paxta va uning mahsulotlarini mineral paxta kabi,
izolatsion-qurilish, izolatsion-montaj va akustik materiallar sifatida
ishlatish mumkin. Shishavand paxta keng tarqalgan asosiy soha –
bu elektr stansiyalar texnologik uskunalari va issiqlik qurilmalari
izolatsiyasidir. U yana muzlatkichlar qurilish konstruksiyalarida
ham ishlatiladi. Uy-joy qurilishida shishavand paxta asosan to-
vush izolatsiyasi va tovush yutish uchun ishlatiladi. Shishavand
paxta va uning mahsulotlari o‘z vibrochidamligi tufayli, tebranish
va vibratsiyalarga moyil truboprovodlar, temiryo‘l va kemasozlik-
da harakatchan tarkibni issiqlik izolatsiyasi uchun xizmat qiladi.
4.7. G‘ovak-shisha
G‘ovak-shisha – ko‘pchitilgan massadagi g‘ovaklardan tashkil
topgan blok va plitalar ko‘rinishidagi g‘ovak materialni o‘zida aks
ettiradi.
G‘ovak-shishani, odatda, ko‘pik-shisha yoki gaz-shisha ham
deyiladi, adabiyotlarda ko‘proq ko‘pik-shisha atamasidan foydala-
niladi.
Shishaga g‘ovak tuzilish turli usullar bilan beriladi:
a) xomashyo shixtasiga ko‘pirtiruvchi moddalarni qo‘shish bi-
lan – shishani qaynatishda g‘ovak hosil qilish;
b) eritilgan shisha massasiga havo yoki gaz oqimini puflash;
d) vakuum ostida yumshoq shishani ko‘pirtirish;
e) maydalangan shishaga eritmasdan uning ko‘pik hosil qiluv-
chi moddalarini (1—2 % li sovun ildizi) qo‘shish va olingan g‘ovak
strukturani uning stabilizatorlari, masalan, eruvchan shisha (3—
4%) bilan mustahkamlash; bu usul ko‘pik shisha olishning sovuq
usuli deb nomlanadi;
f) shishavand kukunni gaz hosil qiluvchilar (0,5—3%) bilan
750—850° C gacha haroratda pishirish va g‘ovak strukturani olin-

52
Òovush yutish maqsadlari uchun akustik shishavand plitalar
old yuzasini maxsus qayta ishlov bilan ishlab chiqiladi. Bunday
plitalar perforatsiyalangan va perforatsiyalanmagan bo‘ladi.
Shishavand issiqlik izolatsion mahsulotlar texnik xarakteris-
tikalari quyidagi jadvalda ko‘rsatilgan.
7-jadval
Shishavand paxtali mahsulotlar xarakteristikasi
Mahsulot
Marka
Mustah-
Issiqlik o‘tka-
Qo‘llashning
kamlik
zuvchanlik
chegaraviy
chegarasi,
koeffitsiyenti,
harorati,
kam emas,
ko‘p emas,
° C
kg/sm
2
kkal/m·soat·grad
Sintetik bog‘-
lovchili yarim
50
0,12
0,04
200
qattiq plitalar
75
0,15
0,04
va qobiqlar
Sintetik bog‘-
35
0,06
0,4
200
lovchili matlar
50
0,1
Òikilgan
100
—
0,04
450
matlar
150
—
0,045
Jgut (shnur)
90
2
0,045
450
Shishavand paxta va uning mahsulotlarini ishlab chiqarishda
asosiy jarayonlar shishavand massani qaynatish, shishavand tola
olish va mahsulotlarni qoliplashdan iboratdir.
Shishavand massa olish uchun xomashyo sifatida boshqa shi-
sha turlari ishlab chiqarishda ishlatiluvchi xomashyo materiallari
xizmat qiladi. Bu holda shixtani shishavand shixtani tayyorlagan-
dek tayyorlanadi: kvarsli qum quritiladi, ohak yoki bo‘r maydala-
nadi, soda va sulfat materiallari yumshatish uchun dezintegrator
orqali o‘tkaziladi. Shixtaning tayyorlangan komponentlari turli
aralashtirgichlarda aralashtiriladi.
53
Sintetik smolali shishavand paxtadan issiqlik izolatsion mah-
sulotlarni ishlab chiqarish texnologik sxemasi quyida keltirilgan.
Shishavand paxtadan elastik mahsulotlarni ishlab chiqarishni
texnologik sxemasi
QumOhaktosh
Soda Sulfat
Quritish
Maydalash
Yumshatish
Quritish barabani
Bolg‘achali maydalagich
Dezintegrator
Shixta tayyorlash
Aralashtirgich
Shishavand massani qaynatish
Vannali pech
Eritmani ko‘pchitish
Filerli-ko‘pchitish qurilmasi
Òola olish
Òola cho‘kish kamerasi
Smola
Bog‘lovchi bilan tolani aralashtirish
qorishmasi
va gilam hosil qilish
Òola cho‘kish kamerasi
Issiqlik bilan ishlov berish
Issiqlik bilan ishlov berish kamerasi
Gilam bichish
Bo‘ylama va ko‘ndalang kesish pichoqlari
Matlarni rulonlash. Rulonlash qurilmasi
Upakovka. Upakovka stollari
Òayyor mahsulotlar ombori
↓
↓
↓
↓
↓
↓
↓
↓
↓
↓
↓
↓
↓
↓
↓
↓
↓

57
Turli hajmiy og‘irlikdagi ko‘pik-shishaning siqilgandagi mus-
tahkamlik chegarasining amaliy qiymatlari quyida keltirilgan:
hajmiy og‘irlik, kg/m
3 
da ........... 100
200
300
400
mustahkamlik, kG/sm
2
da ........ 5
10–201
30 45–50
300, 500 va 600 markali avtoklav g‘ovak betonlarining siqi-
lishdagi mustahkamligi, mos ravishda, 10, 25 va 35 kG/sm
2
ga
teng.
Agar mustahkamlikni baholash uchun konstruktiv sifat koef-
fitsiyenti qo‘llanilsa, ko‘pik-shisha afzalliklari yaqqol ko‘zga tash-
lanadi. Shunday qilib, ko‘pik-shisha va 300 markali g‘ovak beton-
ning konstruktiv sifat koeffitsiyentlari, mos ravishda, 10 va 3,3 ga
teng, ya’ni bir xil hajmiy og‘irlikda ko‘pik-shisha g‘ovak-beton-
dan 3 marta mustahkamroqdir.
Ko‘pik-shishaning yuqori mustahkamligini, asosan, uning
shishavand fazasi mustahkamligi bilan tushuntirish mumkin.
Ko‘pik-shishaning suvga chidamliligi boshqa issiqlik izolatsion
materiallariga qaraganda yuqoriroqdir. Unga deyarli suvning yemi-
ruvchi ta’siri o‘tmaydi, uning gigroskopligi juda kichikdir.
Ko‘pik-shishaning suv yutishi undagi o‘zaro tutash g‘ovaklar
miqdoriga bog‘liqdir: g‘ovaklar soni ortishi bilan suv yutish qiy-
mati ortadi. Shunday qilib, deyarli yopiq g‘ovakli issiqlik izola-
tsion ko‘pik-shishaning suv yutishi, qizish rejimiga ko‘ra, 3—20%
(hajm bo‘yicha), akustik ko‘pik-shishaning suv yutishi esa 60—
70% (hajm bo‘yicha) oraliqlarda tebranadi.
Yopiq g‘ovakli ko‘pik-shisha namlikni adsorbsiyalaydi (yuta-
di), bunday ko‘pik-shisha suvda cho‘kmaydi va «suzuvchi» ko‘pik-
shisha deyiladi.
Ko‘pik-shisha haroratga chidamliligi boshlang‘ich shishaning
yumshay boshlashi bilan aniqlanadi va uning kimyoviy tarkibiga
bog‘liq. Oddiy tarkibli shishalar uchun haroratga chidamlilik 300—
400°
C ni, ishqorsiz shisha uchun 800—1000° C ni tashkil qiladi.
Ammo, harorat oshishi bilan ko‘pik-shisha mustahkamligi kama-
yadi: 300° C da ko‘pik shisha faqatgina 3 kG/sm
2
og‘irlikni ko‘tara
64
Pishirish jarayoni rejimi, ya’ni uning harorati va davomiyligi
boshlang‘ich shisha tarkibi, gaz hosil qiluvchining turi va miq-
dori, ko‘pik-shishaning berilgan hajmiy og‘irligi, tayyorlanuvchi
bloklar o‘lchamlariga bog‘liq.
Pishirish jarayonining asosiy parametrlari – harorat va davo-
miylik olinuvchi ko‘pik-shisha hajmiy og‘irligiga ta’sir ko‘rsatadi.
Ko‘pik-shisha hajmiy og‘irligi pishirish jarayonining harorati va
davomiyligi oshganda pasayadi. Shunday qilib, bu parametrlarni
ma’lum chegaralarda o‘zgartirib, hajmiy og‘irlikni hamda ko‘pik-
shishaning boshqa xususiyatlarini nazorat qilish mumkin.
Ko‘pik-shisha xususiyatiga ta’sir ko‘rsatuvchi boshqa omillar:
shisha kukuni tarkibi, gaz hosil qiluvchining turi va gaz hosil
bo‘lishi sharoiti.
Boshlang‘ich shisha tarkibida undagi ishqorli oksidlarning
mavjudligi muhimdir, masalan, Na
2
O miqdori qancha yuqori
bo‘lsa, yumshash harorati shunchalik past bo‘ladi.
Qo‘llanilayotgan gaz hosil qiluvchilar shisha kukunining yum-
shash haroratidan 50—70° C ga yuqori bo‘lgan parchalanish ha-
roratiga ega bo‘lishi kerak. 3—5% dan ko‘p miqdorda gaz hosil
qiluvchilar qo‘shilganda ajralib chiqayotgan gazning katta bosimi
natijasida bir jinsli bo‘lmagan, ko‘proq, yirik va tutashgan g‘ovaklar
hosil bo‘ladi. Òajribalardan ko‘rinadiki, gaz hosil qiluvchilar faqat-
gina gaz ajratibgina qolmasdan, balki pishirish jarayonida shisha-
massa bilan kimyoviy o‘zaro aloqaga kirishadi.
Shishamassaning pishirish jarayonini yaxshi boshqarish uchun
shishamassa bilan kimyoviy reaksiyaga kirmaydigan gaz hosil qi-
luvchilarni qo‘llash maqsadga muvofiqdir.
Ko‘pik-shishada yuqori va bir tekis taqsimlangan g‘ovaklikni
olishning asosiy texnologik sharti – bu shishamassaning yum-
shash jarayoni va gaz hosil qiluvchining parchalanishida gaz ajra-
lib chiqish jarayoni tezliklari orasida mutanosiblikni o‘rnatishdir.
Bunga asosan gaz hosil qiluvchini tanlash va pishirish haroratini
boshqarish bilan erishiladi.

58
oladi. Ko‘pik-shisha qizdirishda va keyingi tez sovitishda yetarli-
cha termochidamlilikka ega.
Bir qancha ochiq g‘ovaklarga ega ko‘pik-shishaning sovuqqa
chidamliligi, mustahkam va suvga chidamli material sifatida, sezilar-
lidir: u suvga to‘yingan holatda ketma-ket muzlatish (–30° C gacha)
va eritish (+15° C, +20° C da) ning 50 sikliga chidaydi va bunda
uning boshlang‘ich mustahkamliligi 20—25% ga pasayadi.
O‘zaro tutashuvchi g‘ovakli ko‘pik-shishaning tovush yutish
koeffitsiyenti 600—1200 Hz oraliqdagi tovush tebranishlari chas-
totasida 0,5—0,6 ga teng, ya’ni tovush yutish uchun ishlatiluvchi
issiqlik izolatsiya materiallarining QMQ bo‘yicha minimal tovush
yutish koeffitsiyenti 0,4 dan oshadi.
Ko‘pik-shishaning dekorativ xususiyatlari bu materialni turli
rangda olish imkoniyati bilan belgilanadi. Bunga erishish uchun,
ko‘pik-shisha tayyorlashda xomashyo sifatida rangli shishani qo‘l-
lash, hamda mos gaz hosil qiluvchilarni tanlash yoki maxsus
bo‘yoqlarni qo‘shish tavsiya etiladi.
Ko‘pik-shishani qayta ishlash. Ko‘pik-shishani qo‘l va mexa-
nik uskuna yordamida mexanik qayta ishlash oson: uni arralash,
egovlash, unga mix qoqish mumkin, lekin u mixni ushlamaydi.
Xomashyo materiallari. Ko‘pik-shisha olish uchun xomashyo
sifatida boshqa shisha turlari ishlab chiqarishda ishlatuvchi bosh-
lang‘ich materiallardan foydalaniladi: kvarsli qum, ohak, dolomit,
soda va sulfat. Ko‘pik-shishani shisha sanoati chiqindilari – shi-
sha siniqlaridan ham ishlab chiqish mumkin.
Òuzilishi bo‘yicha bir jinsli ko‘pik-shisha olish uchun maxsus
tayyorlangan granulatlarni qo‘llash maqsadga muvofiqdir.
Ko‘pik-shisha ishlab chiqarishda ishlatiluvchi shisha chiqindisi-
ning kimyoviy tarkibi % da quyidagicha: SiO
2
— 70—72, CaO —
7—8, MgO — 3—4, Na
2
O — 15—16, Al
2
O
3
— 2 gacha, shisha
granulatining tarkibi ham taxminan shunday bo‘lishi kerak.
Ko‘pik-shisha olish uchun xomashyo sifatida tarkibida ishqor
mavjud bo‘lgan ayrim vulqonsimon tog‘ jinslari: traxitlar, siyenit-
63
sha turlarini qaynatish uchun mo‘ljallangan shisha qaynatish pech-
laridan farqlanmaydi. Bunday pechlarda olov yo‘nalishi ko‘ndalang
yoki taqasimon tuzilishiga ega bo‘ladi, masalan, Kuchinsk kerami-
ka-pardozlash materiallari kombinatida (Moskva shahri yaqinida)
shisha granulatlarini qaynatish uchun tabiiy gaz bilan ishlovchi
irmoqli (protokli) va regeneratorli vanna pechlari ishlatiladi. Pech
basseynining maydoni 37 m
2
, uzunligi 6,4 m, eni 1,2 m, chuqurligi
1,2 m. Shishamassaning solishtirma olinish hajmi kuniga 1,2 t/m
2
.
Mahsuldorlik — 45 t/kun. Bunday pech yiliga 65 ming m
3
ga
yaqin miqdorda ko‘pik-shisha ishlab chiqarishni ta’minlaydi.
4.9. Shisha shixtasini pishirish
Ko‘pik-shisha ishlab chiqarishda asosiy texnologik masala bu —
shisha shixtasini pishirishdir, natijada bu material o‘zi uchun
xarakterli bo‘lgan g‘ovak tuzilishga ega bo‘ladi.
Shisha shixtalari keng harorat chegaralarida — 600° C dan
1000° C gacha (odatda 750—850° C) oraliqda pishishi mumkin.
Shisha shixtalarini pishirishda quyidagi fizik-kimyoviy jarayonlar
amalga oshadi:
1) alohida zarralarning yumshashi natijasida ular bir-birlari bi-
lan yopishadi;
2) gaz hosil qiluvchining bo‘linishi yoki yonishi va ishchi gaz-
ning ajralib chiqishi;
3) ajralgan gaz bilan yumshoq shishamassasini ko‘pchitish va
materialda g‘ovaklik hosil qilish;
4) hosil bo‘lgan g‘ovak strukturani mustahkamlash va mate-
rialga qattiqlik va chidamlilik berish.
Shisha shixtalarini pishirish uchun issiqqa chidamli po‘lat yoki
issiqqa chidamli cho‘yanli qoliplar ishlatiladi. Ayrim hollarda
keramik qolip-kapsellar qo‘llaniladi. Qolip o‘lchamlari ko‘pik-
shishali bloklar kattaligiga bog‘liq (500½500½100 mm li va bosh-
qalar).

59
lar, nefelinlar, obsidianlar va boshqalar ishlatiladi. Ammo, tog‘ jins-
lari kimyoviy holatining katta tebranishlari tufayli, shisha siniqlari
yoki maxsus tayyorlangan granulatdan olingan ko‘pik-shishaga
qaraganda, o‘zining tuzilishi va xususiyatlari bo‘yicha bir jinsli
ko‘pik-shisha olish qiyinroqdir.
Gaz hosil qiluvchilar. Gaz hosil qiluvchilar sifatida qizitilganda
gaz ajratuvchi moddalar qo‘llaniladi. Bunday moddalarga qo‘yi-
luvchi asosiy talablar: aniq harorat chegarasida katta miqdordagi
gazni bir tekis ajratishi, olishning osonligi va arzonligidir.
Bu talablarga qizitilganda karbonat angidrid gazi ajratuvchi
moddalar javob beradi:
a) qattiq yoqilg‘ining yuqori karbonlashtirilgan turlari: antrat-
sit, toshko‘mir koksi, torfli yarimkoks;
b) tabiiy kalsitlar: ohak, bo‘r, marmar.
Ko‘pik-shisha ishlab chiqarishda bu gaz hosil qiluvchilardan
tashqari, marganes birikmalaridan ham foydalaniladi, masalan,
piroluzit (MnO
2
) yuqori haroratlarda kislorod ajratadi.
Asosiy xomashyo turiga qo‘shiluvchi gaz hosil qiluvchilar qiy-
mati 0,5—3 gacha tebranadi (hajm bo‘yicha %da). Gaz hosil qi-
luvchilar turini tanlash bir qator sharoitlarga bog‘liq: shisha kuku-
nini qizdirish haroratlari, ko‘pchish haroratlari chegarasida shi-
sha massasining qovushoqlik intervali; yopiq yoki tutashuvchi
g‘ovaklikning zaruriyati, talab qilingan rangdagi ko‘pik-shisha, gaz
hosil qiluvchilarni olishning osonligi va arzonligi.
Juda yuqori haroratlarda eruvchi gaz hosil qiluvchilarga an-
tratsit, koks, grafit kiradi.
Ohaktosh juda yuqori bo‘lmagan haroratlarda shisha kukuni-
ni qizdirishda qo‘llaniladi. Juda past haroratlarda qizdirishda gaz
hosil qiluvchi sifatida piroluzit va natriy silitrasi qo‘llaniladi.
Gaz hosil qiluvchilar turi yopiq yoki tutashgan g‘ovaklar hosil
bo‘lishiga ta’sir ko‘rsatadi: kalsitlar (ohak, marmar) tutashgan
g‘ovaklar, koks va grafit esa yopiq g‘ovaklar hosil qiladi.
62
Shisha granulatidan ko‘pik-shisha ishlab chiqarish texnologik
sxemasi
Kvarsli qumOhaktosh
Dolomit
Soda
Sulfat
Quritish
Maydalash
Yumshatish
Quritish barabani
Bolg‘achali maydalagich
Dezintegrator
Elaklash
Quritish
Elaklash
Elak-burat
Quritish barabani
Elak-burat
Maydalash
Dezintegrator
Elaklash
Elak-burat
Shixtani aralashtirish
Tarelkasimon aralashtiruvchi
Shishamassani qaynatish
Vannali pech
Ho‘l granulatsiya
Suvli basseyn
Gaz hosil
Granulatlarni gaz hosil qiluvchi
qiluvchi
bilan maydalash
Sharli tegirmon
Pishirish
Tunnelli pech
Yumshatish
Tunnelli pech
Mahsulotlarni arralash va gardishlash
Aylanma arralar
Tayyor mahsulotlar ombori
↓
↓
↓
↓
↓
↓
↓
↓
↓
↓
↓
↓
↓
↓
↓
↓
↓
↓
↓
↓
↓

60
Gaz hosil qiluvchilarni tanlashda ko‘pik-shishaning rangi qan-
day bo‘lishi lozimligini hisobga olish kerak: oq rangli ko‘pik-shi-
sha olish uchun ohaktosh yoki marmar, qora ko‘pik shisha olish
uchun antratsit yoki qurum, binafsharangli ko‘pik-shisha olish
uchun piroluzit ishlatiladi. Ko‘pik-shishani boshqa ranglarga
bo‘yash uchun shixtaga maxsus bo‘yoqlar qo‘shiladi: ko‘pik-
shishaga moviy rangni kobalt birikmasi, qizil rangni esa mis oksi-
di (Cu
2
O) beradi.
Ko‘pik-shisha olish uchun yangi xomashyo turlari. So‘ngi yil-
larda boshlang‘ich xomashyo turlari va yuqori g‘ovakli tuzilishni
olish usuli bo‘yicha ko‘pik-shishaga o‘xshash bir qator yangi is-
siqlik izolatsion materiallari tavsiya etilgan. Bunday materiallarga
ko‘pik-keralit, ko‘pik-kvars va ko‘pik-sil kiradi.
Ko‘pik-keralit olish uchun xomashyo sifatida plavnalar qo‘shil-
gan g‘ishtin tuproqlarning ayrim turlari ( masalan, tarkibida 50% ga
yaqin Fe
2
O
3
bo‘lgan botqoq rudasi) va gaz hosil qiluvchilar xiz-
mat qiladi. Ko‘pik-kvars maydalangan toza kvars qumiga gaz hosil
qiluvchi sifatida ko‘mirni qo‘shish yo‘li bilan olinadi.
Ishqorsiz xomashyodan olinuvchi ko‘pik-shisha 1000° C gacha
haroratga chidamlidir.
4.8. Ko‘pik-shisha ishlab chiqarish texnologiyasi
Ko‘pik-shisha ishlab chiqarish uchun qo‘llaniluvchi kukunli
usul kukun qilib maydalangan shishaga gaz hosil qiluvchi qo‘shib,
qizitishga asoslangan. Yuqori haroratda ajralib chiquvchi gaz yum-
shoq shishamassasini ko‘pchitadi va unga sovitish jarayonidagi
yumshatish yo‘li bilan mustahkamlanuvchi g‘ovak tuzilish beradi.
Ba’zi zavodlarda ko‘pik-shisha ishlab chiqarishning texnologik
sxemalari, asosan, bir-biridan xomashyoni tayyorlash va shisha
shixtalarini pishirish («ko‘pirtirish») rejimlari bilan farqlanadi.
Qo‘llaniluvchi xomashyo turiga ko‘ra, ko‘pik-shishani ikki
asosiy texnologik sxemalari bo‘yicha ishlab chiqarish mumkin:
61
a) kengaytirilgan ishlab chiqarish sxemasi bo‘yicha, ya’ni av-
val shisha granulatlari, so‘ngra esa ko‘pik shisha olinadi;
b) ishlab chiqarishning qisqartirilgan sxemasi bo‘yicha, ya’ni
ko‘pik shishani bevosita shisha siniqlaridan ishlab chiqariladi.
Shisha siniqlarini tayyorlash uni maydalash va gaz hosil qiluv-
chi bilan aralashtirishdan tashkil topgan. Odatda, bu ikki jarayon
birgalikda sharsimon tegirmonda amalga oshiriladi: shisha kukuni
va gaz hosil qiluvchilar maydaligi bir xil bo‘lishi kerak. Shisha
kukunining maydaligi pishish jarayoni va ko‘pik shisha xususiyat-
lariga ta’sir ko‘rsatadi: shisha kukuni zarralari qanchalik mayda
bo‘lsa, shunchalik g‘ovaklar kattaligi va shakli bir xil, materialda
g‘ovaklar bir xil taqsimlangan va material mustahkamroq bo‘ladi.
Kukun maydaligi maydalangan shisha turiga bog‘liq: shisha si-
niqlari va zavod chiqindilari 3000 sm
2
/g gacha maydalanadi, shi-
sha granulati esa 4000—4500 sm
2
/g gacha nozikroq maydalanadi.
Ishlab chiqarish sharoitlarida 10000 teshik/sm
2
li elakdagi
kukun qoldig‘i bilan kukun maydaligi aniqlanadi, u 8—10% dan
oshmasligi kerak, maydalash chegarasi maydalash uchun sarf qilin-
gan energiya bilan chegaralanadi. Maydalash uchun CM-14 yoki
CM-436 sharli ikki kamerali tegirmonlar qo‘llaniladi.
Granulatlardan ko‘pik-shisha tayyorlashda xomashyo material-
lari oddiy shisha ishlab chiqarish uchun qo‘llaniluvchi xomashyo
materiallari kabidir, masalan, kvars qumi, ohaktosh, dolomit, soda
va sulfat.
Kvars qumi quritish barabanida quritiladi va so‘ngra elakdan
o‘tkaziladi. Ohaktosh va dolomit yanchiladi, quritish barabanida
quritiladi, bolg‘achali tegirmon yoki dezintegratorda maydalanadi
va elakdan o‘tkaziladi.
Soda va sulfatni ham dezintegratorda elakdan o‘tkaziladi. Shu
usulda tayyorlangan shisha shixtasi komponentlari tarelkasimon
va boshqa aralashtirgichlarda aralashtiriladi. Shixta tarkibi oyna
shishasi kabi bo‘ladi.
Shixtani eritish va shishamassasini qaynatish vanna pechlari-
da amalga oshiriladi, ular o‘z konstruksiyasi bo‘yicha boshqa shi-

65
Òovush yutish uchun ko‘pik-shisha tayyorlashda pishirishning
boshqacha rejimi ishlatiladi: 700—750° C intervalda uzoq ushlab
turiladi, bu yirik va birlashgan g‘ovaklar hosil bo‘lishiga yordam
beradi.
4.10. Mahsulotlarni mexanik qayta ishlash
Ko‘pik-shisha plitalari va bloklariga to‘g‘ri shakl va aniq
o‘lchamlar berish uchun ularni mayatnikli yoki karetali arralarda
kesiladi.
Arra disklari qattiq qotishmalar bilan o‘tkirlanadi. Ayrim hol-
larda mahsulotlarning yassi qirralari aylanuvchi frezer diskli quril-
malarda tekislanadi.
Ko‘pik-shisha mahsulotlarining eng ko‘p tarqalgan o‘lcham-
lari, mm da: 900½500, 500½500 va 400½400, qalinligi 100, 120
va 140 bo‘ladi.
Silindrik yuzali mahsulotlarni (segmentlar, qobiqlar) maxsus
tokar stanoklarida tayyorlanadi.
Ko‘pik-shishani konteynerlar yoki qattiq idishlarda tashiladi.
Blok va plitalarni arralashdan chiqqan chiqindilar to‘kma issiqlik
izolatsiyasi uchun ishlatiladi. Mahsulotlarni tekislash va arralash-
da hosil bo‘lgan shisha changini esa arra va boshqa stanoklar yo-
nida o‘rnatilgan tortma ventilatsiyalar orqali so‘rib olinadi.
4.11. Ko‘pik-shishani qurilishda qo‘llash
Ko‘pik-shishani, xususiyatlariga ko‘ra, issiqlik izolatsion,
akustik va bezak materiali sifatida qo‘llash mumkin.
Ko‘pik-shishani qo‘llash sohasiga ko‘ra, uni ishlab chiqarish
jarayonida ushbu maqsad uchun muhimroq bo‘lgan xususiyat-
largina kuchaytiriladi (g‘ovaklik turi, rangi va hokazo). Sanoat va
fuqaro qurilishida ko‘pik-shisha devorlar, to‘siqlar, pollar, tomlar
va binolarning boshqa qismlarini isitish uchun ishlatilishi mumkin.
72
Ko‘pchitilgan perlit bunday mahsulotlarda yuqori g‘ovaklik
to‘ldiruvchisi rolini bajaradi. U xomashyo aralashmalarining asosiy
komponenti bo‘lib, ulardan mahsulotlar qoliplanadi; mahsulot-
larning xususiyatlari bu aralashmalardagi ko‘pchitilgan perlit miq-
dori, uning granulometrik tarkibi va donalarning saqlanishiga
bog‘liqdir.
Asbest va bog‘lovchi moddalar (sement, eruvchan shisha, bi-
tum va h.k.) qo‘shilgan ko‘pchitilgan perlitdan plitalar, qobiqlar
va segmentlar tayyorlanadi.
Plitalar quyidagi o‘lchamlarga ega bo‘ladi, mm da: uzunligi 500,
eni 500, qalinligi 30, 40, 50 va 60.
10-jadvalda turli bog‘lovchili ko‘pchitilgan perlitdan tayyor-
langan pishirilmagan mahsulotlarning fizik-mexanik ko‘rsatkich-
lari keltirilgan.
10-jadval
Òurli bog‘lovchili pishirilmagan perlit mahsulotlarining
fizik-mexanik ko‘rsatkichlari
Quruq
Issiqlik
Egilgandagi
Bog‘lovchi
holatdagi
o‘tkazuvchanlik mustahkamlik
hajmiy
koeffitsiyenti,
chegarasi,
og‘irlik, kg/m
3
,
+30° C da
kg/sm
2
,
ko‘p emas
kkal/m•soat•grad
kam emas
Sement
400
0,075—0,08
2,5—4
Plastik tuproq
250—300
0,068—0,072
3—5
Eruvchan shisha
350—400
0,075—0,08
2,5—4
Ko‘pchitilgan perlitdan tayyorlangan pishirilmaydigan mah-
sulotlarning xususiyatlarini aniqlovchi asosiy texnologik omillar
quyidagilar:

66
Ko‘pik-shishaning yaxshi fizik-mexanik xususiyatlariga qara-
masdan, uni temir-beton panellarini isitish uchun qo‘llash,
boshqa issiqlik izolatsiya materiallariga qaraganda, iqtisod jihat-
dan uncha samarali emas. Bunga sabab, uni ishlab chiqarishdagi
mehnat, elektr energiyasi va yoqilg‘ining boshqa isituvchilar tay-
yorlashga qaraganda ko‘proq sarfidir. Ko‘pik-shisha texnologiya-
sining bosh vazifalaridan biri — bu uni ishlab chiqarish samara-
sini oshirish, hamda isituvchi qatlamda choklar uzunligini qisqarti-
rish uchun ko‘pik shisha mahsulotlari o‘lchamlarini oshirishdir, bun-
da devor panellarining issiqlik himoya xususiyatlari yaxshilanadi.
Ko‘pik-shishaning gigroskopikligi va yetarlicha sovuqqa chi-
damliligi uni muzlatgichlar uskunalarida ishlatishga imkon beradi.
Kichik issiqlik o‘tkazuvchanlik past suv yutish va ma’lum dara-
jadagi mustahkamlik bilan birga ko‘pik-shisha issiqlik tarmoqlarini
yerosti kanalsiz yotqizishdagi izolatsiyalash uchun samarali ma-
terial hisoblanadi, chunki ko‘pik-shisha tuproq bosimini ko‘tarish
va tuproq suvlari bilan namlanmaslik xususiyatlariga ega.
Yaxshi tovush yutish va bezak xususiyatlari ko‘pik-shishani
auditoriyalar, konsert zallari va kinoteatrlar uchun tovush yutuv-
chi hamda bezak materiali sifatida ishlatishga imkon beradi.
V BOB
KO‘PCHITILGAN TOG‘ JINSLARI VA
MINERALLARIDAN ISSIQLIK IZOLATSIYA
MAHSULOTLARI
5.1. Ko‘pchitilgan perlit va uning mahsulotlari
Ko‘pchitilgan perlit mayda g‘ovaksimon donali oq rangdagi
sochiluvchan issiqlik izolatsiya materialidir. Ko‘pchitilgan perlitni
vulqon shishasi deb nomlanuvchi magmatik tog‘ jinsini maydalash,
saralash va pishirish yo‘li bilan olinadi. Bunday jinslarga perlit,
71
da asosiy rol erigan suvga tegishli. Perlitlarda g‘ovaklar hosil
bo‘lishi suvning qizdirilganda o‘zini qanday tutishiga bog‘liq. Per-
litlarning asosiy texnologik xususiyati bu — uning yuqori haro-
ratlarda ko‘pchishi bo‘lib, u quyidagicha tushuntiriladi: jins bun-
da yumshaydi, uning tarkibidagi erigan holatdagi suv esa bug‘ga
aylanib, materialning yumshoq massasini ko‘pchitadi.
Perlitlarda suvning umumiy tarkibi 2—9% chegaralarda tebra-
nadi. Ammo, «samarali» suv deb, 1—3% miqdordagi erigan suv
hisoblanadi. Perlitlar kimyoviy jihatdan qumtupqorli (krem-
nezemli) tog‘ jinsi bo‘lib, tarkibida 2—10% ishqor bo‘ladi.
5.2. Ko‘pchitilgan perlit texnologiyasi asoslari
Perlitli issiqlik izolatsion materiallar ishlab chiqarishda asosiy
texnologik jarayon bu — tabiiy perlitni pishirishdir, bunda u
ko‘pchiydi.
Òog‘ jinslari va minerallarni ko‘pchitish jarayonining samara-
dorligi ko‘pchitishning koeffitsiyenti bilan xarakterlanadi.
Ushbu holda bu ko‘rsatkich kattaligi quyidagilarga bog‘liq:
a) xomashyoning kimyoviy tarkibi va, xususan, uning tarkibi-
dagi ishqorli oksidlarga;
b) xomashyodagi suvning umumiy miqdori, asosan undagi
«erigan» suv miqdoriga;
d) xomashyoning tabiiy g‘ovakligiga;
e) xomashyo bo‘lakchalari o‘lchamiga;
f) haroratni ko‘tarilish tezligi va eng yuqori haroratni material
ko‘tara olish davomiyligiga.
Ko‘pchitilgan perlitga bog‘lovchi moddalarni qo‘shib, ikki
ko‘rinishdagi issiqlik izolatsion mahsulotlar tayyorlash mumkin:
a) pishirilmaydigan – asbest-perlitli, qo‘llash harorati
600° C gacha;
b) pishiriladigan – keramik-perlitli, qo‘llash harorati
900° C gacha.

67
obsidian, vitrofir (shishavand porfir), vitrobazalt (shishavand ba-
zalt), pexshteyn va boshqalar kiradi. Ularning asosiy turi perlit
hisoblanadi. Perlitning petrografik xususiyati uning shishavand
tuzilishi va sharsimon bo‘laklarga bo‘linishidir. Sharsimon bo‘lak-
lar yuzasi marvaridni eslatadi, shuning uchun bu tog‘ jinsiga per-
lit deb nom berilgan (pearls — inglizcha marvarid deganidir).
Òurlari va xususiyatlari. Ko‘pchitilgan perlitni issiqlik izolat-
sion maqsadlarda sochiluvchan ko‘rinishda ham, turli mahsulot-
lar shaklida ham ishlatish mumkin. Perlitdan sochiluvchi material-
lar – perlit qumi va perlit shag‘ali tayyorlanadi.
Perlit qumi, vazifasiga ko‘ra, turli dona tarkibiga ega bo‘lishi
mumkin: issiqlik izolatsion betonlar va suvoq qorishmalar uchun
qum mahsulot qoliplashtirish uchun ishlatiluvchi qumdan yirik-
roq va og‘irroq bo‘ladi. Bevosita to‘kma issiqlik izolatsiya sifatida
ishlatiluvchi qum mayda va yengil bo‘lishi kerak.
Ko‘pchitilgan perlit qumi 75—250 bo‘lgan markalarga mos
kelishi va 0,035—0,6 kkal/m · soat · grad chegaralarda issiqlik
o‘tkazuvchanlik koeffitsiyentiga ega bo‘lishi lozim. Issiqlikloyiha
ma’lumotlari bo‘yicha, issiqlik o‘tkazuvchanlik λ ning hajmiy
og‘irlik ϕ
0
ga bog‘liqligi quyidagi formula bilan ifodalanadi:
0
0,07
00
0,03
λ =
+
γ
.
Perlit qumi tovushni yaxshi yutadi. Uning tovush yutish koef-
fitsiyenti 100—1110 Hz gacha intervaldagi tovush chastotasida,
chastota oshishiga mos ravishda oshgan holda, 0,1—0,95 chegara-
larda tebranadi.
Issiqlik izolatsiya maqsadlari uchun qo‘llaniluvchi ko‘pchitilgan
perlit qumi hajmiy og‘irligi va donalari o‘lchamlari 8-jadvalda kel-
tirilgan.
Perlit qumini, asosan, undan mahsulotlar tayyorlash uchun
yarimfabrikat sifatida qabul qilish kerak. Yengil betonlar uchun
to‘ldiruvchi sifatida qum donalar o‘lchami bo‘yicha mayda —
1,2 mm gacha va yirik — 1,2—5 mm gacha turlarga bo‘linadi.
70
Ko‘pchitilgan perlitdan perlit kukuni va perlit pudrasi ham
olish mumkin. To‘kma ko‘pchitilgan perlit kukunining hajmiy
og‘irligi 80 kg/m
3
dan oshmasligi kerak. Uni uzoq muddatli sovi-
tish uskunalari izolatsiyasi uchun ishlatiladi.
Ko‘pchitilgan perlitdan olingan mahsulotlarning eng yengil turi
«perlital» deb ataladi. Bu mahsulotning donalari 0,01 mm yirik-
likdagi perlit kukuni va aluminatli bog‘lovchi moddadan tayyorla-
nadi.
Xomashyo materiallari. Ko‘pchitilgan perlit olish uchun xom-
ashyo sifatida shishavand tuzilishga ega bo‘lgan va erigan suv deb
nomlanuvchi ko‘pgina yerostidan otilib chiqqan tog‘ jinslari xiz-
mat qiladi.
Perlit va shishavand tuzilishli boshqa vulqon jinslari «yosh
vulqonli» geologik rayonlarida bo‘ladi.
Òurli kon perlitlari qizitilganda bir xil bo‘lmagan ko‘pchitish
imkoniyatiga egalar.
Perlit ko‘pchishining asosiy omili — qizitilganda perlit yum-
shab, tarkibidagi suvning bug‘ga aylanishidir. Shuning uchun, per-
lit va boshqa vulqon shishalari tarkibidagi suvning miqdori, uning
material bilan aloqasi shakllari va qizdirilgandagi holati ko‘pchi-
tilgan perlit ishlab chiqarish uchun katta amaliy ahamiyatga egadir.
Shishavand tog‘ jinslarida namlik hosil qilish manbalari – bu
vulqon lavalari va yuza gidrotatsiya suvlaridir.
Otilib chiqqan lavaning tez sovushi sharoitida unda kristalli-
zatsiya jarayoni va minerallar hosil bo‘lishi yuz berib ulgurmagan
bo‘ladi. Bunday sharoitlarda sovigan lava u yoki bu darajada shaf-
fof bir jinsli massa – vulqon shishasiga aylanadi. Òez sovish nati-
jasida vulqon lavasi tarkibidagi bug‘ ko‘rinishidagi namlik alohida
«erigan» holatdagi suvga aylanadi.
Namlikning ayrim qismi minerallar lavasida qisman hosil bo‘l-
gan kristallashgan suvga aylanadi. Va nihoyat, keyinchalik bun-
day jinslar yuza gidrotatsiyasida gigroskopik namlikka ega
bo‘lganlar. Ko‘pchitilgan perlitda g‘ovaklik hosil bo‘lish jarayoni-

68
Ko‘pchitilgan perlit qumidan tayyorlangan issiqlik izolatsion
mahsulotlari ikki guruhga bo‘linadi: turli bog‘lovchi moddalarni
qo‘llash bilan pishirilmaydigan mahsulotlar va pishiriladigan, ya’ni
keramik mahsulotlar.
Qoliplangan perlit mahsulotlarini tayyorlash uchun bog‘lovchi
moddalar sifatida quyidagilar xizmat qiladi: eruvchan shisha, plas-
tik (betonit) tuproq, sintetik smola, neft bitumi, kraxmal va boshqa
moddalar. Keng tarqalgan bog‘lovchi bu – portlandsementdir.
Bog‘lovchi modda turini mahsulotning hajmiy ogirligi, ishlatish
harorati va boshqa xususiyatlari belgilaydi.
Ko‘pchitilgan perlitdan g‘isht, tosh, plita, qobiq va segmentlar
tayyorlash mumkin. Perlit qumi issiqlik izolatsiya qorishmalari va
betonlarda to‘ldiruvchi bo‘lib xizmat qiladi.
Perlit qorishmalari ishlatilishi bo‘yicha issiqlik izolatsiya,
yong‘indan himoyalovchi va tovush yutuvchilarga bo‘linadi.
Perlit shag‘alining o‘zi issiqlik izolatsiya materiali emas. Uni yengil
va issiqlik izolatsiya betonlarda g‘ovak to‘ldiruvchi sifatida ishlatiladi.
8-jadval
Ko‘pchitilgan perlit qumi hajmiy og‘irligi va
elaklardagi qoldiq miqdori % larda
Qo‘llanish
Hajmiy Elaklar teshigi o‘lchami, mm
sohalari
og‘irligi, kg/m
3
,
ko‘p emas
2,4
1,2
0,6
Òo‘kma issiqlik
izolatsiyasi uchun
150
3 gacha
5—10
25—55
Issiqlik izolatsiyasi
mahsulotlari
200
5 gacha
10—30
30—65
tayyorlash
Yengil betonlar va
suvoq qorishmalar
250
15 gacha 10—45
30—65
uchun to‘ldiruvchilar
69
Shag‘al qumdan o‘zining bo‘laklari kattaligi bilan farq qiladi:
mayda fraksiya 5—10 mm, o‘rtachasi — 10—20 mm, yirigi —
20—40 mm o‘lchamga ega.
Ko‘pchitilgan perlitdan tayyorlangan mahsulot va betonlarning
xossalari ko‘rsatkichlari 9-jadvalda ko‘rsatilgan.
9-jadval
Ko‘pchitilgan perlitdan tayyorlangan mahsulot va betonlar
xossalari ko‘rsatkichlari
Mahsulot va beton
Hajmiy Mustahkamlik
IssiqlikChega-
turlari
og‘irlik, chegarasi,
o‘tkazuv-
raviy
kg/m
3
, kg/sm
2
, kam emas
chanlik
harorat,
kam emas
koeffi-
° C
siqilganda egilganda tsiyenti,
kkal/m½
soat·grad,
ko‘p emas
Plitalar, qobiq va
segmentlar:
keramik
300
6
—
0,07
850
400
10
—
0,09
900
pishirilmagan
250
—
2,5
0,065
—
400
—
3
0,08
—
«Perlital»
150
3
—
0,06
750
250
6
—
0,07
—
Beton va beton
mahsulotlari:
issiqlik izolatsion
400—700
10—35
—
—
—
issiqlik izolatsion-
konstruktiv
800—1000
50—75
—
—
—

73
a) ko‘pchitilgan perlitning granulometrik tarkibi va hajmiy
og‘irligi;
b) qo‘shimchalar turi va miqdori;
d) qoliplovchi massalarning S/Q kattaligi (S/Q — suv/qattiqlik).
Ko‘pchitilgan perlitning granulometrik tarkibi mayda va yirik
donalarning aniq nisbatiga ega bo‘lishi kerak. Mayda donalar yirik-
lari orasidagi bo‘shliqlarni to‘ldiradi, bunda uning zichligi va mus-
tahkamligi ortadi va issiqlik o‘tkazuvchanlik birmuncha oshadi.
Ammo, bunday mahsulotlar yirik donali mahsulotlarga qara-
ganda, harorat oshganda issiqlik o‘tkazuvchanlik koeffitsiyentining
kam oshishi bilan ajralib turadi.
Ko‘pchitilgan perlitning hajmiy og‘irligi 200 kg/m
3 
dan ko‘p
bo‘lmasligi, donalar o‘lchami esa 3mm dan oshmasligi zarur.
Perlitga qo‘shimcha sifatida asbest va turli bog‘lovchi mod-
dalar (sement, gips, plastik tuproq, eruvchan shisha, bitum, krax-
mal) xizmat qiladi.
Bog‘lovchi modda turini tanlash mahsulotlarni qo‘llash, ular-
ning xususiyatlari hamda ularni ishlab chiqarish usullari bilan
aniqlanadi. Noorganik bog‘lovchilar (gipsdan tashqari) yuqori ha-
roratga chidamli (+600° C gacha) va katta hajmiy og‘irlikli mah-
sulotlar tayyorlash uchun xizmat qiladi. Organik bog‘lovchilar esa
yengilroq, lekin kamroq haroratga chidamli mahsulotlar yaratish-
ga yaroqlidir. Ayrim hollarda aralash, ya’ni mineral-organik bog‘-
lovchilar, masalan, bitum-diatomit pastalar ishlatiladi.
Organik moddalar (bitum va sintetik smolalar) suvga chidam-
lilikni oshirib, mahsulotlarning suv shimuvchanligini pasaytiradi;
noorganik moddalar esa ularning mustahkamligini oshiradi.
Pishirilmaydigan perlit materiallarning alohida turi bu — olov-
bardosh issiqlik izolatsion perlit-betondir.
Perlit-betonning 500—800 kg/m
3
hajmiy og‘irligida, uning issiq-
lik o‘tkazuvchanlik koeffitsiyenti 0,09—0,22 kkal/m · soat · grad ni
tashkil qiladi; harorat oshishi bilan issiqlik o‘tkazuvchanlik koef-
fitsiyenti sezilarli-sezilmas oshadi. Perlit-betonning siqilishdagi
mustahkamligi 25—50 kg/sm
2
oraliqda bo‘ladi.
80
Bunday mahsulotlarda ko‘pchitilgan vermikulit yuqori g‘ovak
to‘ldiruvchi vazifasini bajaradi. U mahsulotni shakllantiruvchi xom-
ashyo qorishmalarining asosiy komponenti hisoblanadi: bu qorish-
malardagi ko‘pchitilgan vermikulitning mavjudligi va uning dona-
larining saqlanishi mahsulot xususiyatlariga katta ta’sir ko‘rsatadi.
5.8. Pishirilmaydigan asbest-vermikulit mahsulotlar
Asbest va bog‘lovchi moddalar qo‘shilgan ko‘pchitilgan ver-
mikulitdan plita, qobiq va segmentlar shakllanadi.
Plitalar uzunligi 500 va 100 mm, eni 500 mm, qalinligi 30, 40
va 50 mm bo‘ladi. Bu mahsulotlar quyidagi ko‘rsatkichlar bilan
xarakterlanadi: hajmiy og‘irligi 250 dan 350 kg/m
3
gacha, egilishdagi
mustahkamlik chegarasi 2 dan 2,5 kG/sm
2 
gacha, issiqlik o‘tka-
zuvchanlik koeffitsiyenti 25° C da 0,08—0,09 kkal/m · soat · grad dan
ko‘p emas.
Uzunligi 500 mm bo‘lgan qobiq va segmentlar diametri 45 dan
375 mm gacha bo‘lgan quvurlar izolatsiyasi uchun mo‘ljallangan.
Pishirilmaydigan ko‘pchitilgan vermikulit mahsulotlari xusu-
siyatlarini aniqlovchi asosiy texnologik omillar quyidagilardir:
a) granulometrik tarkib va vermikulitning hajmiy og‘irligi;
b) qo‘shimchalar turi va miqdori;
d) qoliplovchi massalarni S/Q kattaligi.
Ko‘pchitilgan vermikulitning granulometrik tarkibi mayda va
yirik donalarning aniq munosabatiga ega bo‘lishi kerak.
Mayda donalar (1—2 mm gacha) yirik donalar orasini to‘ldi-
radi, bunga ko‘ra mahsulotlarning ochiq g‘ovakligi pasayadi, ular-
ning zichligi va mustahkamligi esa oshadi, bu issiqlik o‘tkazuv-
chanlikni birmuncha oshiradi. Ammo bunday mahsulotlar, faqat
yirik donalarga ega bo‘lgan mahsulotlarga qaraganda, harorat oshi-
shida issiqlik o‘tkazuvchanlik koeffitsiyentining kam oshishi bilan
xarakterlanadi.

74
Olovbardosh issiqlik izolatsion perlit-betonni qo‘llash harorati
500° C ga yetadi. Bundan yuqori haroratlarda cho‘kish ro‘y be-
radi, yoriqlar hosil bo‘ladi va mustahkamlik kamayadi.
Ko‘pchitilgan perlitli issiqlik izolatsion keramik bog‘lovchili
mahsulotlarni (yong‘inga chidamli plastik tuproq yoki diatomit)
plita, g‘isht, qobiq yoki segmentlar ko‘rinishida chiqarish mum-
kin. Ko‘pchitilgan perlit qumining hajmiy og‘irligi 200 kg/m
3 
dan
oshmasligi kerak. Bog‘lovchi sifatida ishlatiluvchi quruq diatomit
kukunining to‘kma hajmiy og‘irligi 500 kg/m
3
dan oshmasligi kerak.
5.3. Ko‘pchitilgan perlitni qo‘llash va
uning mahsulotlari
Ko‘pchitilgan perlitni qurilish maqsadlari uchun qo‘llash jara-
yonida uni qurilishning ko‘pgina sohalarida ishlatish mumkinligi
va issiqlik izolatsion texnikada qo‘llashning texnik-iqtisodiy sa-
marasi kattaligi aniqlandi.
Ko‘pchitilgan perlit va uning mahsulotlari binolarning quri-
lish konstruksiyasilari va turli sanoat uskunalari issiqlik izolatsiyasi
montajida ishlatiladi.
Ko‘pchitilgan perlit qumi issiqlik izolatsiya konstruksiyalarni
juda keng harorat chegaralarida: +(850—900) dan to —(180—
200)° C gacha uyib ko‘mishda xizmat qiladi.
Ko‘pchitilgan perlitli yengil va issiqlik izolatsion betonlar fu-
qaro va sanoat qurilishida devor va to‘siqlar uchun yuqori sama-
rali to‘ldiruvchi sifatida xizmat qiladi.
Ko‘pchitilgan perlitli keramik mahsulotlar ham ancha sama-
ralidir. Ular o‘z xususiyatlari bo‘yicha diotomit issiqlik izolatsiya
keramikasidan afzalroqdir.
Perlit-betonlar temir-beton binolar panellarini tayyorlashda
hamda sanoat pechlari va tutun quvurlarini terishda ishlatiladi.
Perlit qumi issiqlik izolatsiyasi va tovush yutish to‘siqlari
uchun gips-perlit va sement-perlit suvoq qorishmalarda to‘ldi-
ruvchi sifatida xizmat qiladi.
79
lashgan slyuda turlari konsentratlari ham ishlatiladi, masalan, gid-
robiotit va gidroflogopit.
Umuman, sanoatda vermikulit deb, ko‘pincha, tez qizdirish-
da yaxshi ko‘pchuvchi gidratli slyuda hisoblanadi.
Boyitish darajasiga ko‘ra, ikki tur vermikulit xomashyosi farq-
lanadi:
a) toza konsentrat, 85—96% vermikulit miqdoriga ega;
b) dag‘al konsentrat, 50—60% vermikulit miqdoriga ega.
Boyitish fabrikalarida olinuvchi toza konsentrat – uni pech-
larda pishirish va qo‘shimcha boyitishsiz kelgusida ishlatish uchun
mo‘ljallangan.
Dag‘al konsentrat qimmatbaho boyitish uskunalarisiz oddiy
texnologiya bo‘yicha olinadi, ko‘pchitilgandan so‘ng qo‘shimcha
boyitiladi.
Hozirgi kunda issiqlik izolatsiya materiallari ishlab chiqarishni
rivojlantirish va vermikulitning boshqa iste’molchilari talablarini
qondirish uchun kuchli xomashyo bazasi mavjud.
5.7. Ko‘pchitilgan vermikulitli mahsulotlar
texnologiyasi
Ko‘pchitilgan vermikulitdan, bog‘lovchi moddalar qo‘shib, ikki
turdagi issiqlik izolatsiya mahsulotlari tayyorlash mumkin:
a) pishirilmaydigan – qo‘llash harorati 600° C gacha bo‘lgan
asbest-vermikulitli va vermikulit-betonlar;
b) pishiriladigan – qo‘llash harorati 1100° C gacha bo‘lgan
keramik-vermikulit.
Bunday mahsulotlarning ikkala turini ishlab chiqarishda ish-
latilgan vermikulit donalarining qimmatli sifatlaridan: o‘ziga xos
g‘ovaklik, past hajmiy og‘irlik, elastiklik, yuqori haroratga chidam-
lilik va boshqa sifatlaridan to‘liqroq foydalanish lozim.

75
Gips-perlit suvoq qatlamining issiqlik o‘tkazuvchanlik koeffi-
tsiyenti 0,15 kkal/m · soat · grad ga yaqin, tovush yutish koeffi-
tsiyenti esa 600—800 Hz da 0,5 ga yaqin.
AQSH da ishlab chiqarilayotgan barcha ko‘pchitilgan perlitning
70% ga yaqini issiqlik izolatsiya va tovush yutuvchi gips-perlit
suvoq qorishmalar tayyorlash uchun, 25% ga yaqini yengil va is-
siqlik izolatsiya betonlarida to‘ldiruvchi sifatida va faqat 5—6% i
boshqa issiqlik izolatsiya maqsadlari uchun qo‘llaniladi. Xususan,
perlit Nyu-Yorkdagi Birlashgan Millatlar Òashkiloti Saroyi quri-
lishida ishlatilgan.
5.4. Ko‘pchitilgan vermikulit va uning mahsulotlari
Ko‘pchitilgan vermikulit vermikulit mineralini maydalash va
pishirish yo‘li bilan olingan kumush-jez rangli tangacha zarrali
(donalar) ko‘rinishdagi sochiluvchan issiqlik izolatsiya materialidir.
Òabiiy vermikulit – kimyoviy tarkibining o‘zgaruvchanligi bi-
lan ajralib turuvchi murakkab yuqori gidratlashgan alumosilikat
magniydir.
Vermikulit tarkibiy qismlari tartibi quyidagi chegaralarda foiz-
larda tebranishi mumkin: SiO
2
— 37—42%, MgO — 14—28%,
Fe
2
O
3
— 5—17%, FeO — 1—3%, Al
2
O
3
— 10—13%, H
2
O — 8—
20%. Bundan tashqari, vermikulitda kam miqdorda (1—2% gacha)
K
2
O+Na
2
O bo‘lishi mumkin.
Vermikulitning eng ajoyib xususiyati bu — uning tez qizitish-
dagi qisman o‘zaro birlashgan alohida slyudali plastinkalarga bo‘-
linish xususiyatidir. Bunday bo‘linish natijasida vermikulit dona-
lari kuchli ko‘pchiydi.
Ko‘pchitilgan vermikulit o‘ziga xos plastinkali g‘ovaklikka ega,
bunday xususiyatga boshqa issiqlik izolatsiya materiallari ega emas
(11-rasm).
Ko‘pchish darajasiga vermikulit tarkibidagi suv ham ta’sir
ko‘rsatadi: suv miqdori qancha ko‘p bo‘lsa, ko‘pchish shuncha
kuchli bo‘ladi.
78
Vermikulitning hajm og‘irligi va donalar mustahkamligi uning pi-
shirish va sovitish sharoitiga bog‘liq: vermikulitni 700—800° C gacha
qizdirilganda donalari mustahkamligi kamayadi.
Ko‘pchitilgan vermikulit – o‘zining yuqori g‘ovakligi, yengil-
ligi va ma’lum darajada haroratga chidamliligi bilan ajralib turuv-
chi ajoyib issiqlik izolatsiya materialidir.
5.6. Ko‘pchitilgan vermikulit xomashyo bazasi
XX arning 50-yillarida keng olib borilgan geologorazvedka ish-
lariga ko‘ra, ko‘p rayonlarda turli hajmdagi (quvvatli) vermikulit
xomashyo konlari ochildi. 1957-yilda Kol yarimorolida (Kovdor
va Afrikanda) vermikulitning katta hajmli cho‘kmalari topildi.
Vermikulitning eng katta koni Chelyabinsk viloyatidagi Potanin
koni hisoblanadi.
Ammo ularning hammasi ham xalq xo‘jaligi uchun bir xil
ahamiyat kasb etavermaydi. Alohida konlarning ahamiyatini aniq-
lovchi bosh omillar quyidagilardir:
1) kon quvvati – vermikulit xomashyosining geologik zaxirasi
kattaligi;
2) tog‘ jinslarida vermikulit — mineralning tarkibi va uni boyi-
tish zaruriyati;
3) cho‘kish sharoiti va qazilmani olishning yengilligi.
Vermikulit minerali turli tog‘ jinslari tarkibida turli miqdorda
bo‘ladi. U pegmatit, piroksen, serpentin, talk, appatit va boshqa
jinslar tarkibida uchraydi.
Òarkibida vermikulit bo‘lgan jinslarni sanoatda qo‘llash uchun
rudadagi vermikulit tarkibi (konsentratsiyasi)ni oshirish uchun
ular boyitiladi. Shu usul bilan vermikulitli konsentratlar olinadi.
Shu bilan birga, ko‘pchitish uchun faqat vermikulit-mineralli
konsentratlarnigina emas, balki unga o‘xshash kuchli – gidrat-

76
Òabiiy vermikulitda suvning quyidagi turlari mavjud:
a) mineralning molekular strukturasiga aniq stexiometrik miq-
dorda kiruvchi konstitutsion (gidrat);
b) qattiq qorishma ko‘rinishidagi seolit, bunda suv eruvchan
modda, mineral kristallari esa aksincha erituvchidir;
d) slyudalar yuzalari orasidagi paketlararo holda, bunda u
slyudalarning birlashuv yuzalarida mustahkam adsorbirlashgan;
e) mineral donalari yuzasida mexanik ushlanib turuvchi
gigroskopik.
Vermikulitning isitilgandagi degidratatsiyasi jarayonini 3 bos-
qichga bo‘lish mumkin: 1-bosqich — 200° C gacha — gigroskopik
namlik yo‘qoladi, ya’ni mohiyati bo‘yicha quriydi; 2-bosqich —
200° C dan 275° C gacha chegaralarda paketlararo suvning yo‘qo-
lishi bilan xarakterlanadi, bu kuchli ko‘pchish bilan bog‘liq;
3-bosqich — 700° C dan 1100° C gacha chegaralarda — konsti-
tusion suv yo‘qoladi, bu vermikulit donalari hajmining keyincha-
lik kattalashishiga olib keladi.
11-rasm. Ko‘pchitilgan vermikulit donalari.
77
5.5. Ko‘pchitilgan vermikulit xususiyatlari
Ko‘pchitilgan vermikulitning dastlabki sifat ko‘rsatkichlari bu —
donalar o‘lchami va hajmiy og‘irligidir.
Ko‘pchitilgan vermikulit donalari o‘lchamiga ko‘ra 2 fraksiyaga
bo‘linadi: mayda – 0,15—0,25 dan 3 mm gacha va yirik – 3 dan
10—15 mm gacha. Hajmiy og‘irligi bo‘yicha ko‘pchitilgan ver-
mikulit 100, 150, 200, 250 va 300 markalarga to‘g‘ri kelishi lozim.
Ko‘pchitilgan vermikulit hajmiy og‘irligi donalar o‘lchami bi-
lan bog‘liq: donalar o‘lchami kamayishi bilan hajmiy og‘irligi osha-
di. Ko‘pchitilgan vermikulitning issiqlik o‘tkazuvchanlik koeffi-
tsiyenti uning hajmiy og‘irligiga hamda donalar o‘lchamiga bog‘liq.
Vermikulitning qayd etilgan markalari uchun issiqlik o‘tkazuv-
chanlik koeffitsiyenti 0,065—0,085 kkal/m · soat · grad (25° C da)
oraliqda bo‘lishi kerak.
Katta hajmiy oqirlikka ega mayda donali vermikulit yirik donali
vermikulitga nisbatan 20° C haroratda juda yuqori issiqlik o‘tka-
zuvchanlik koeffitsiyentiga ega, ammo harorat oshishi bilan may-
da donali vermikulitning issiqlik o‘tkazuvchanlik koeffitsiyenti-
ning o‘sishi yirik donaligiga qaraganda sekinroq bo‘ladi. Masalan,
haroratning 300° C gacha oshishida yirik donali vermikulit issiq-
lik o‘tkazuvchanlik koeffitsiyenti taxminan 2 marta oshadi. Ver-
mikulitning issiqlik o‘tkazuvchanlik koeffitsiyentiga ma’lum dara-
jada uning donalari yaltiroq yuzalarining akslanuvchi xususiyati
ta’sir ko‘rsatadi, bu donalarning akslanuvchi koeffitsiyenti
0,6 kkal/m
2
· soat · grad ga teng, bu xususiyat uni 1000—1100° C gacha
yuqori haroratli issiqlik izolatsiyasi uchun alohida samarali mate-
rial bo‘lishiga xizmat qiladi.
Ko‘pchitilgan verlikulit donasi katta defomatsiyalikka ega: ular
yengil siqiladi, natijada vermikulit zichlashadi. Shunga ko‘ra, qoi-
da bo‘yicha, ko‘pchitilgan vermikulit tinch holatda issiqlik izolat-
sion qurilish konstruksiyalarida cho‘kmaydi.

81
Mahsulotlar ishlab chiqarish uchun ishlatiluvchi ko‘pchitilgan
vermikulitning hajmiy og‘irligi 100—120 kg/m
3
dan oshmasligi kerak.
Vermikulitga qo‘shimchalar sifatida asbest va turli bog‘lovchi
moddalar (sement, gips, diatomit, plastik tuproq, eruvchan shi-
sha, bitum, kraxmal, sintetik smola) xizmat qiladi.
Bog‘lovchi modda turini tanlash mahsulotni qo‘llash sharoit-
lari, ularning xususiyatlari hamda ularni ishlab chiqarish usuli
bilan aniqlanadi. Shunga ko‘ra, noorganik moddalar yuqori haro-
rat chidamliligiga va katta hajmiy og‘irlikka ega mahsulotlar tay-
yorlash uchun xizmat qiladi; ular, odatda, suspenziyalar ko‘ri-
nishida qo‘shiladi. Organik bog‘lovchilar yengilroq, ammo haro-
ratga chidamliligi kamroq mahsulotlar olish imkoniyatini yarata-
di; ular emulsiyalar ko‘rinishida qo‘shiladi. Mahsulot sifati ara-
lash, ya’ni mineral-organik bog‘lovchilarni qo‘llashda yaxshila-
nadi, masalan, bitum-betonitli yoki bitum-diatomitli pastalar.
Organik moddalar (bitum va sintetik smolalar) suvga chidam-
likni oshiradi va mahsulotlarning suv shimishini pasaytiradi. Noor-
ganik moddalar mahsulot mustahkamligini oshiradi.
Ma’lumki, asbest tolalari katta mustahkamligi bilan farqlanib,
ko‘pchitilgan vermikulitning alohida donalarini mustahkamlaydi
va mahsulotdagi mexanik kuchlanishlarning bir qismini o‘ziga
qabul qiladi. Asbest tolalari qanchalik uzun bo‘lsa, uning armatu-
ralash vazifasi shunchalik kuchliroq namoyon bo‘ladi va mahsulot
mustahkamligi ortadi.
Asbest tolalari go‘yoki mahsulot sinchini hosil qiladi, bunda
ularning mustahkamligi ortadi va quruq holatida ularga ayrim elas-
tiklik beradi. Shu bilan birga bunday sinchning hosil bo‘lishi ma-
terial g‘ovakligini yaratishning omillaridan biridir, chunki tolalar
mahsulot quriganidagi cho‘kma deformatsiyalarni kamaytiradi.
Asbest-vermikulitli mahsulotlar ishlab chiqarishda VI navli,
qattiq yoki yarim qattiq teksturali asbestni qo‘llash maqsadga mu-
vofiqdir. Asbest tolalari yuqori suv tutib turish xususiyatiga ega.
88
bo‘lishi ham mumkin. Masalan, gaz-beton ko‘pchish jarayonida
hajmi tepaga qarab kengayadi, shuning uchun g‘ovaklarning bir
qismi sferik emas, balki shu yo‘nalishda cho‘zilgan shaklga ega
bo‘ladi. Bu gaz-beton mustahkamligiga ta’sir ko‘rsatadi, bunda
turli yo‘nalishlarda mustahkamlikning tebranishi 20% gacha yeti-
shi mumkin. Gaz-beton ochiq va yopiq, ya’ni tutashgan g‘ovak-
larga, ko‘pik-beton esa ko‘pincha yopiq g‘ovaklarga ega bo‘ladi.
G‘ovak betonlarning barcha turlarida alohida g‘ovak o‘lcham-
lari taxminan bir xil; g‘ovaklar o‘rtacha o‘lchamlari 0,6—0,8 dan
2—2,2 mm gacha ni tashkil qiladi. G‘ovak massalarni qayta ish-
lashning ayrim texnologik usullarini, masalan, gaz-betonni teb-
ratishni qo‘llab, g‘ovaklar kattaligini boshqarish mumkin.
Issiqlik izolatsion g‘ovak betonlarda umumiy hajmiy g‘ovaklik
75—90% ni, issiqlik izolatsion-konstruktiv betonlarda esa 50—
60% ni tashkil qiladi.
G‘ovak betonlarning hajmiy og‘irligi keng chegaralarda:
300 dan 1200 kg/m
3
gacha bo‘lishi mumkin.
Qurilish me’yorlari va qoidalari bo‘yicha issiqlik izolatsion be-
tonlarga hajmiy og‘irligi 500 kg/m
3
gacha bo‘lgan va 300, 350,
400, 450 va 500 markaga ega g‘ovak betonlar kiradi.
Issiqlik izolatsion-konstruktiv g‘ovak betonlar oddiy issiqlik
izolatsion g‘ovak betonlardan hajmiy og‘irligining qiymati bilan farq-
lanadi. Ularning hajmiy og‘irligi 600 dan 1200 kg/m
2
gacha bo‘ladi.
G‘ovak betonlar mustahkamligi uning hajmiy og‘irligi bilan
xarakterlanadi. Ammo, bir xil hajmiy og‘irlikka ega g‘ovak beton-
larda, masalan gaz-betonlarda, ularning mustahkamligi farqlani-
shi mumkin. Buning asosiy sabablari quyidagilardir:
a) gaz-beton qorishmasi komponentlarining turlicha maydali-
gi va bu komponentlarda yangi kimyoviy faol yuzalarning hosil
bo‘lish darajasi;
b) material tuzilishidagi va uning g‘ovaklik xarakteridagi farqlar.

82
Mahsulot sifatiga shakllovchi massaning suv-qattiqlik (S/Q)
nisbati katta ta’sir ko‘rsatadi. S/Q kattaligi bog‘lovchi turiga bog‘liq
va 4:1 dan 9:1 gacha nisbatda bo‘ladi. Masalan, eruvchan shishada
1 og‘irlik qism quruq massaga 4—5 og‘irlik qism suv, betonit-
kraxmalli bog‘lovchida esa 8—9 og‘irlik qism suv zarur bo‘ladi.
5.9. Issiqlik izolatsiya vermikulit betonlari
Ko‘pchitilgan vermikulit va sementdan hajm og‘irligi 300 dan
900 kg/m
3
gacha, siqilishdagi mustahkamlik chegarasi 3 dan
25 kg/m
2 
gacha yengil betonlar olish mumkin.
Vermikulit va sementning (600 marka) 1:1 og‘irlik nisbatida
hajmiy og‘irligi 500 kg/m
3
, siqilishdagi mustahkamlik chegarasi
5 kg/sm
2 
va issiqlik koeffitsiyenti 0,09 kkal/m · soat · grad bo‘lgan
beton olinadi. Sement sarfining oshishida vermikulit-beton mus-
tahkamligi ortadi, ammo bunday betonning mustahkamligining
ortishi uni tayyorlashga ketgan sement sarfi oshishiga mos kel-
maydi. Shunga ko‘ra, sement sarfini 1,5 baravar oshirishda, mus-
tahkamlik 20% ga, 2,5 baravarda – 40% ga, faqatgina sement sar-
fini 4 marta oshirgandagina, beton mustahkamligi 2,4 marta oshadi
va 12 kg/sm
2
ga yetadi. Bundan ko‘rinadiki, sement sarfini oshi-
rish vermikulit-beton mustahkamligini oshirish omili bo‘lib xiz-
mat qila olmaydi.
Bunga ko‘pchitilgan vermikulitning o‘ziga xos g‘ovaklik xu-
susiyati sabab bo‘lib, u vermikulit donalarini sement bilan qattiq
yopishishiga yo‘l qo‘ymaydi.
5.10. Vermikulit-keramik mahsulotlar
Keramik bog‘lovchili (yong‘inga chidamli plastik tuproq, tre-
pellar) ko‘pchitilgan vermikulitdan issiqlik izolatsiya mahsulotlarini
g‘isht, g‘ilof va segmentlar ko‘rinishida chiqarish mumkin.
87
Qotish usuli bo‘yicha g‘ovak betonlar tabiiy va sun’iy qotish
usuliga ega. Birinchi usulda ular atmosfera sharoitida, ikkinchisi-
da esa ularni suv bug‘i bilan issiqlik va namlik sharoitida qayta
ishlashda qotadi.
Bug‘ bosimiga ko‘ra, bunday betonlar avtoklav (1 atm dan oshiq
bug‘ bosimida bug‘langan) va noavtoklavlarga (atmosfera bosimi-
da bug‘langan) bo‘linadi.
G‘ovak betonlarni qo‘llash sohasiga ko‘ra, ular oddiy issiqlik
izolatsion va konstruktiv-issiqlik izolatsion betonlarga (ko‘tarma
qurilish konstruksiyalari uchun ishlatiladi) bo‘linadi. Bunday be-
tonlar yuqori mustahkamlikka ega bo‘ladi.
Issiqlik izolatsiya g‘ovak betonlarni qurilishda monolit ko‘ri-
nishda ham, mahsulot ko‘rinishda ham ishlatish mumkin. G‘ovak
betonlarni mahsulot ko‘rinishida qo‘llash samaraliroqdir.
6.2. Go‘vak betonlarning fizik-mexanik xususiyatlari
G‘ovak betonlarning fizik-mexanik xususiyatlari g‘ovak hosil
qilish usullari, g‘ovak o‘lchamlari, bog‘lovchi moddalar turlari,
qotish sharoiti va boshqa texnologik omillarga bog‘liq. G‘ovak
betonlardagi ayrim xususiyat ko‘rsatkichlari umumiy qonuniyat-
ga bo‘ysunadi. Masalan, issiqlik o‘tkazuvchanlik koeffitsiyenti
bog‘lovchi modda turi va beton tayyorlash usulidan qat’iy nazar,
g‘ovak betonlar hajmiy og‘irligining funksiyasi hisoblanadi. Hajmiy
og‘irlik va issiqlik o‘tkazuvchanlik koeffitsiyenti o‘rtasidagi bog‘-
liqlik g‘ovak hosil qiluvchi material devorlari bir xil yoki o‘z tarkibi
bo‘yicha bir-biriga juda yaqinligi bilan tushuntiriladi.
G‘ovak betonlarning g‘ovakligi g‘ovaklarning ko‘pligi bilan xa-
rakterlanadi. Bunday tuzilish g‘ovaklarning bir jinsligi va ularning
materialda bir tekis taqsimlanganligi bilan farqlanadi. Ammo,
g‘ovak betonlarning alohida turlari boshqacha g‘ovaklikka ega

83
Ko‘pchitligan vermikulit va bunday tuproqli mahsulotlar haj-
miy og‘irligi 350—450 kg/m
3
, issiqlik o‘tkazuvchanlik koeffitsi-
yenti 50° C da 0,07—0,08 kkal/m · soat · grad, mustahkamlik che-
garasi: siqilishda 4—15 kg/sm
2
va egilishda 2—3 kg sm
2
ga tengdir.
Olovbardoshligi 1350° C dan kam emas.
Shixta 100 va 150 markali ko‘pchitilgan vermikulitdan va may-
dalangan olovbardosh tuproqdan, 3:1 yoki 4:1 (og‘irlik bo‘yicha)
nisbatda tashkil topgan. Shixtaning bunday tarkibi tajriba yo‘li
bilan topilgan bo‘lib, optimaldir, chunki plastik tuproqning kam-
ligida mahsulot mustahkamligi pasayadi, uni ko‘proq qo‘shganda
esa mahsulot hajmiy og‘irligi ortib ketadi.
Shixtada kerakli miqdordagi tuproqli bog‘lovchini saqlab, mah-
sulotlar og‘irligini kamaytirishda uni g‘ovaklash foydalidir, buning
uchun shixtaga gaz hosil qiluvchi moddalar: aluminiy kukuni (sarfi
0,8 kg/m
3
) va o‘yuvchi natriy eritmasi (1% li konsentratsiyasi)
qo‘shiladi, ular ta’sirida vodorod ajraladi. Vermikulit-keramik
massaning maksimal ko‘pchishiga S/Q=1,3 mos keladi.
5.11. Ko‘pchitilgan vermikulit va uning mahsulotlarini
qo‘llash
Vermikulitni xalq xo‘jaligida qo‘llash sohasi keng va turli-tu-
mandir. Hozirgi vaqtda vermikulitning bosh iste’molchilari bu —
qurilish va sanoat issiqlik izolatsiyasidir.
Ko‘pchitilgan vermikulit boshqa sochiluvchan issiqlik izolatsiya
materiallariga qaraganda, yuqori haroratga chidamliligi bilan farq-
lanadi. Bu sifatlariga ko‘ra, u kimyoviy apparaturalar va boshqa
yuqori haroratli obyektlarning issiqlik izolatsiyasi uchun qo‘llaniladi.
Ko‘pchitilgan vermikulit akustik suvoq qorishmalar va issiqlik
izolatsion betonlarda yuqori samarali to‘ldiruvchi sifatida ishla-
tiladi.
86
G‘ovak betonning g‘ovak olish usullari, bog‘lovchi modda tur-
lari, qotish sharoiti va boshqa xususiyatlari bo‘yicha o‘zaro farq-
lanuvchi ko‘pgina turlari mavjud.
G‘ovak hosil bo‘lish usullari bo‘yicha g‘ovak betonlar gaz-be-
ton va ko‘pik-betonlarga bo‘linadi. Ayrim hollarda g‘ovak beton-
lar g‘ovakligiga katta miqdordagi suvning bug‘lanishi hisobiga
erishiladi.
Bog‘lovchi modda turi bo‘yicha g‘ovak betonlarning quyidagi
turlarini olish mumkin:
— sementli – gaz-beton va ko‘pik-beton;
— ohak bog‘lovchili – gaz-silikat, ko‘pik-silikat;
— magnezial bog‘lovchili — gaz-magnezit va ko‘pik-magnezit;
— gipsli (yuqori mustahkami) — gaz-gips va ko‘pik-gips.
G‘ovak betonlar oddiy g‘ovak betonlar va yengil g‘ovak be-
tonlar bo‘lishi mumkin. Oddiy g‘ovak betonlarda g‘ovaklar havo
bilan to‘ldiriladi
Yengil-g‘ovak betonlar vermikulit, keramzit, perlit yoki boshqa
ko‘pchitilgan materiallar ko‘rinishidagi, 20—30% miqdorda havo
kiritilgan yirik to‘ldiruvchilarga ega.
13-rasm. G‘ovak beton (gaz-beton) tuzilishi.

84
Vermikulit mahsulotlari issiqlik izolatsiya, akustik va dekora-
tiv xususiyatlariga ko‘ra, sanoat va fuqaro qurilishida qo‘llaniladi.
Vermikulit plitalar sanoat binolarining cherdaksiz yopilmali usku-
nalari uchun, turar-uylarning yerto‘lalarida devorlar va to‘siqlarni
isitish uchun xizmat qiladi. Ular yig‘ma temir-beton plitali uy-
larning qavatlararo orayopmalarida tovush izolatsiyasi uchun ham
xizmat qiladi. Bunday plitalar yong‘inga qarshi to‘siqlar va teatr-
larning yong‘inga qarshi to‘siqlari uskunalarida ishlatiladi. Ver-
mikulit plitalar Moskvadagi Markaziy stadion (Lujniki) va Var-
shavadagi Madaniyat Saroyi konsturksiyalarida qo‘llanilgan.
Shamot 
g‘ishtli
12-rasm. Zavod (termik) pechlari devorlarini izolatsiyasida haroratlar
ko‘rsatkichlari:
a) shamot g‘ishtli va diatomit g‘ishtli izolatsiya; b) yengil yong‘inga qarshi g’ishtli
va diatomit g‘ishtli izolatsiya; d) yengil yong‘inga qarshi g‘ishtli va vermikulit
plitali izolatsiya.
Diatomit 
g‘ishtli
Yengil 
yong‘inga
qarshi 
g‘ishtli
Diatomit 
g‘ishtli
Yengil 
yong‘inga
qarshi 
g‘ishtli
Vermikulit 
g‘ishtli
a)
b)
d)
85
Vermikulit plitalar, qobiq va segmentlar turli sanoat uskunalari
va quvurlar izolatsiyasi uchun xizmat qiladi. Organik bog‘lovchili
mahsulotlar (vermikulit-bitum plitalar) manfiy haroratlarda, ma-
salan, muzlatkich inshootlarida yong‘indan himoya belbog‘lari
uchun ishlatiladi.
Noorganik bog‘lovchili vermikulit mahsulotlari issiq agregat-
larning qaynoq yuzalarini izolatsiyalaydi. Zavod pechlarini qurish-
da vermikulit plitalar boshqa issiqlik izolatsion materiallariga, ma-
salan, diatomit keramik va shamotli yengil g‘ishtlarga nisbatan
samaraliroqdir (12-rasm).
Vermikulitli suvoq qorishma bilan binolarning metall kon-
struksiyalarini yong‘inlarda yuqori haroratlardan himoyalash
uchun qoplanadi.
Yog‘och tolali va yog‘och qirindili plitalarni ishlab chiqarishda
ko‘pchitilgan vermikulitni qo‘shish, ularning dekorativ va
yong‘inga qarshi sifatlarini yaxshilaydi: ularga chiroyli tashqi
ko‘rinish beradi va qiyin yonuvchi qurilish materialiga aylantira-
di. Bundan tashqari, bunday plitalarga ko‘pchitilgan vermikulitni
qo‘shish ularning issiqlik va tovush izolatsion xususiyatlarini oshi-
radi.
VI BOB
ISSIQLIK IZOLATSIYA G‘OVAK BETONLARI
6.1. G‘ovak beton turlari
G‘ovak betonlar – bu qotib qolgan bog‘lovchi moddadan tash-
kil topgan sun’iy tosh material bo‘lib, unda havo g‘ovaklari tekis
taqsimlangan bo‘ladi (13-rasm).

89
G‘ovak betonlar mustahkamligi quyidagi hollarda oshadi:
a) g‘ovaklar o‘lchamining kamayishi bilan;
b) materialda g‘ovaklarning bir tekis taqsimlanishining oshishi
bilan;
d) sfera shaklidagi yopiq g‘ovaklar sonining oshishi bilan.
Oxirgi yillar izlanishlari texnologik omillarning g‘ovak beton-
lar mustahkamligiga ta’sirini aniqladi va shu bilan birga ularning
mustahkamligini oshirishning ishlab chiqarish imkoniyatlarini top-
di. Bunday omillarga quyidagilar kiradi:
1) bog‘lovchi modda turi va uning maydalik darajasi. Portland-
sementning, ayniqsa, yuqori markali portlandsementning ishla-
tilishi g‘ovak betonlar mustahkamligini oshiradi. Masalan, ohak-
qumli bog‘lovchiga 50 kg portlandsement qo‘shib tayyorlangan
gaz-silikatlar mustahkamligi sement qo‘shilmagan gaz-silikatlar
mustahkamligidan 20—40% ga ko‘payadi.
Sement qo‘shish, ko‘pincha, g‘ovaklararo to‘siqlar mikrostruk-
tarasi va mustahkamligini hamda, shunga ko‘ra, material mus-
tahkamligini ham aniqlaydi.
Gaz-betonda «klinker zaxirasi»ning ortishi qurilish konstruk-
siyalarida gaz-beton xizmati muddatini uzaytiradi.
2) Xomashyo materiallari, ayniqsa, qumtuproq (kremnezem)
va shlakli materiallar maydaligini oshirish g‘ovak betonlar mus-
tahkamligini oshirishning ishonchli vositasidir. Shunga ko‘ra,
domna donali shlakining solishtirma yuzasining 3000—3500 dan
5000—6000 sm
2
/g ga oshirilishi gaz-shlak-beton mustahkamligi-
ning taxminan 1,5 baravar oshishiga imkon beradi.
3) Qoliplovchi qorishmaning suv/qattiqlik nisbati (S/Q) g‘ovak
betonning fizik-kimyoviy xususiyatlariga, xususan, uning mus-
tahkamligi oshishiga kuchli ta’sir ko‘rsatadi. Shunga ko‘ra, hajmiy
og‘irligi 600 kg/m
3
bo‘lgan g‘ovak betonning mustahkamligi S/Q
nisbatining 0,46 dan 0,66 gacha oshishida 36 dan 57 kg/sm
2
gacha
oshadi.
96
Nefelin sement rangli metallurgiya chiqindilaridan olinadi.
Nefelin sementning portlandsement bilan taqqoslagandagi asosiy
o‘ziga xos xususiyatlari quyidagicha:
a) juda yuqori suv tutish xususiyatiga ega;
b) juda tez qotadi – qotish boshlanishi 0,5—1,5 soatdan keyin
boshlanib, 6 soatdan ko‘p bo‘lmagan vaqtda to‘liq qotib bo‘ladi;
d) cho‘kuvchi deformatsiyalarga kam ifodalangan moyillikka ega.
G‘ovak betonlar ishlab chiqarishda nefelin sementni qo‘llash
tajribasi shuni ko‘rsatdiki, u gaz-beton va ko‘pik-beton ishlab
chiqarish uchun ham bir xilda yaroqlidir.
Ohak. Avtoklav g‘ovak betonlar ishlab chiqarish uchun may-
dalangan so‘ndirilmagan ohakni ishlatish ma’qulroqdir. Chunki
bunday ohakni so‘ndirishda ko‘p miqdorda issiqlik ajralib chiqib,
ushbu jarayonni tezlatishga yordam beradi, bu bilan g‘ovak massa-
ni cho‘kishdan saqlaydi va mahsulotlar mustahkamligini oshiradi.
Gipsni mayda ohakning so‘ndirish vaqtini boshqarish uchun
qo‘shiladi.
Shlakli bog‘lovchilar. Professor A.V. Voljenskiy izlanishlari
shuni ko‘rsatdiki, gaz-beton tayyorlashda shlakli bog‘lovchi mod-
dalarni qo‘llash iqtisodiy tomondan samaralidir.
Òurli metallurgiya va yoqilg‘i shlaklari sementsiz yoki kam se-
mentli bog‘lovchilar olish uchun keng ishlatilishi mumkin.
Shlakli bog‘lovchilarning optimal tarkibi (% da) tajribalar bi-
lan aniqlangan va u quyidaicha:
a) sementsiz tarkib: domna donali yoki boshqa shlaklar — 75—
80%, ohak — 10—20%, gips — 5%;
b) kam sementli tarkib: domna donali yoki boshqa shlaklar —
60—75%, portlandsement — 10—25%, ohak — 10%, gips — 5%.
Qumtuproqli materiallar. Avtoklav g‘ovak betonlar ishlab
chiqarishda qumtuproqli modda sifatida, ko‘pincha, kvars qumi
ishlatiladi. Bundan tashqari, issiqlik elektr stansiyalarda changsi-

90
4) Qumtuproq materiali og‘irligining bog‘lovchi modda C
og‘irligiga nisbati g‘ovak beton mustahkamligiga sezilarli ta’sir
ko‘rsatadi. C kattaligini o‘zgartirib, ma’lum darajada go‘vak be-
tonning mustahkamligini boshqarish mumkin.
G‘ovak betonlarning suv shimuvchanligi bog‘lovchi modda tu-
riga bog‘liq: ohak, magnezit va gips qo‘shilgan betonlar portland-
sement qo‘shilgan betonlarga nisbatan katta suv shimuvchanlikka
ega. Shuning uchun, gaz-silikat va ko‘pik-silikat mahsulotlarni
havoning nisbiy namligi 60% dan oshmagan xonalarda qo‘llashga
ruxsat beriladi.
G‘ovak betonlarda ochiq g‘ovaklarning oshishi bilan suv
shimuvchanlik ham oshadi. Issiqlik izolatsion gaz betonning suv
shimuvchanligi 45—60%, issiqlik izolatsion-konstruktiv betonlarda
esa 20 dan 50% gacha bo‘ladi.
G‘ovak betonlarning sovuqqa chidamliligi ularni qurilishda
qo‘llashning ijobiy tajribasi bilan tekshirilgan.
Laboratoriya izlanishlari ham shuni tasdiqlaydi. Shunga ko‘ra,
gaz-beton mustahkamligining 25 marta ketma-ket muzlatish va
erish siklidan so‘ng yo‘qolishi — 700 marka gaz-beton uchun
20% ni, 1000 marka uchun esa 18% ni tashkil qiladi.
Yuqorida ta’kidlanganidek, qurilish materiallarining sovuqqa
chidamliligi, ularda zaxira g‘ovaklar mavjudligiga bog‘liq. Izlanish-
lar shuni ko‘rsatadiki, g‘ovak betonlar zaxira g‘ovaklariga g‘ovaklar
umumiy hajmining 10% ga yaqini to‘g‘ri keladi, ular suv bilan
to‘ldirilgan bo‘lib, bu suvning muzga aylanishida kengayishi
uchun yetarli hisoblanadi.
G‘ovak betonlar issiqlik o‘tkazuvchanligining g‘ovaklik, hajmiy
og‘irlik, namlik, harorat va boshqa omillarga bog‘liqligi tadqiqot-
chilar tomonidan yetarlicha o‘rganilgan. Bu sohadagi ko‘pgina ish-
lar natijalarini umumlashtirib, quyidagi yakunlarni qilish mum-
kin:
95
6.4. G‘ovak beton xomashyo materiallari
Avtoklav va noavtoklav g‘ovak betonlar tayyorlash uchun xom-
ashyoning asosiy turlari bo‘lib, sement, ohak, qum, suv va g‘ovak
hosil qiluvchilar xizmat qiladi.
Sementlar. G‘ovak betonlar ishlab chiqarish uchun oddiy va
pussolan portlandsementlar, shlak-portlandsement va nefelin se-
ment ishlatiladi.
Iqtisodiy tarafdan, aktoklav qotishda 400 markali sementni
qo‘llash maqsadga muvofiqdir. Yuqori markali sement (600, 700)
ishlatilganda uning solishtirma sarfini kamaytirib, shunga muvofiq
holda juda maydalangan qumtuproqli to‘ldiruvchi miqdorini oshi-
rish kerak.
Gidratsiyada kalsiy oksidining mustaqil gidratini quyidagi teng-
lik bo‘yicha ajratuvchi o‘zida uchkalsiyli silikat C
3
S ning katta
miqdorini saqlovchi alit sementini qo‘llash juda samaralidir:
3CaOSiO
2 
+ (n+1)H
2
O = 2CaOSiO
2
· nH
2
O + Ca(OH)
2
Tarkibida ikki kalsiyli silikat C
2
S miqdori ko‘p bo‘lgan belit
sementini ishlatish ham mumkin.
Sement 12—13 ga teng vodorod ko‘rsatkichi pH ga ega bo‘lishi
kerak. 11 dan kichik pH li, ya’ni kam ishqorli sement bo‘lsa, se-
mentga ohak qo‘shish kerak. Noavtoklav gaz-beton va ko‘pik-be-
ton tayyorlashda, sement markasi beton mustahkamligini aniq-
lashda katta ahamiyatga ega: uning markasi qanchalik yuqori
bo‘lsa, beton shunchalik chidamli bo‘ladi.
Avtoklav g‘ovak betonlar ishlab chiqarishda sement markasi
katta ahamiyatga ega emas: avtoklav qayta ishlash tufayli past mar-
kali sementlarni qo‘llab olingan g‘ovak betonlar, yuqori markali
sementlarni qo‘llab olingan betonlar bilan deyarli bir xil mustah-
kamlikka ega. Shuning uchun so‘nggisini qo‘llash iqtisodiy jihat-
dan samarali emas.

91
1) g‘ovak betonlar issiqlik o‘tkazuvchanlik koeffitsiyenti quruq
holatda uning hajmiy og‘irligiga to‘g‘ri proporsional ravishda o‘zgaradi;
2) g‘ovak betonlar issiqlik o‘tkazuvchanlik koeffitsiyenti bosh-
lang‘ich xomashyo turiga va g‘ovak hosil qilish usuliga mutlaqo
bog‘liq emas;
3) g‘ovak betonlar issiqlik o‘tkazuvchanligiga ularning namla-
nish darajasi kuchli ta’sir etadi.
Haroratga va yong‘inga chidamlilik. G‘ovak betonlar harorat
chidamliligi yuqori emas. G‘ovak betonlar mahsulotlarini ishla-
tishning chegaraviy haroratlari noavtoklav va avtoklav gaz-beton
va ko‘pik-betonlar uchun taxminan 400° C ga teng deb qabul
qilinishi mumkin. Juda yuqori haroratlarda sement toshining
degidratatsiyasi boshlanadi va beton mustahkamligi keskin pasaya-
di. G‘ovak betonlar yonmaydigan qurilish materialiga kiradi. Bun-
day mahsulotlar yuqori yong‘inga chidamlilikka ega, chunki u
oddiy zich betonlarga qaraganda katta g‘ovaklik va past issiqlik
o‘tkazuvchanlikka egadir.
6.3. G‘ovak beton mahsulotlari turlari
G‘ovak betonlar deyarli har doim mahsulot ko‘rinishida ish-
lab chiqariladi. G‘ovak betonlarni monolit qurilish va issiqlik izo-
latsion konstruksiyalar uchun qo‘llash juda chegaralangan.
G‘ovak betonlardan blok va toshlar, plita va panellar, segment
va qobiqlar shakllanadi.
G‘ovak beton mahsulotlari yaxlit va bo‘shliqli bo‘lishi mum-
kin (14-rasm).
Bo‘shliqlar cho‘kma darzlar paydo bo‘lishi imkoniyatini ka-
maytiradi va mahsulotlarning issiqlik himoya xossalarini oshiradi.
Mahsulotlarning yuziga ko‘pincha himoyaviy yoki dekorativ qop-
lama qatlamlar suriladi.
94
G‘ovak betonlarning g‘ovakligi, hajmiy og‘irligi va mustahkam-
ligini kengroq nazorat qilish imkoniyati ulardan turli shakl va
o‘lchamli mahsulotlar tayyorlashga yordam beradi.
G‘ovak betonlar texnologiyasi rivojining asosiy yo‘nalishi –
bu turar-joy uylari va sanoat binolarining yig‘ma qurilishi uchun
yirik o‘lchamli mahsulotlar ishlab chiqarishni ko‘paytirishdir.
Bunga misol qilib, gaz-betonli «ikki xona» o‘lchamidagi devor pa-
neli (16-rasm) va sanoat binolarining issiq tomlarini o‘rnatish
uchun armogaz-beton yoki armoko‘pik-beton plitalar (17-rasm)ni
olish mumkin.
Ko‘tarish uchun
ilmoq
Ko‘pik-beton
Zich beton
17- rasm. Òomning armoko‘pik-beton plitasi.

92
G‘ovak betonli mahsulotlarning keng tarqalgan turi – qurilish
konstruksiyalari va sanoat uskunalari issiqlik izolatsiyasi uchun ish-
lab chiqariluvchi standart issiqlik izolatsiya plitalaridir. Bunday pli-
talar uzunligi 1000 mm, eni 500 mm, qalinligi 80 dan 200 mm gacha
bo‘lishi kerak. Bu plitalarning nisbatan katta bo‘lmagan o‘lcham-
lari ularning kichik mustahkamligi bilan xarakterlanadi. Mus-
tahkamroq issiqlik izolatsion-konstruktiv mahsulotlar: gaz-betonli
blok va panellar, masalan, binolarning o‘zini ko‘taruvchi devor-
lari uchun qo‘llaniladi va sezilarli katta o‘lchamga egadir.
15-rasmda turar-joy uylari qurilishi uchun ishlatiladigan kon-
struktiv gaz-betonli devor bloklari ko‘rsatilgan.
Mahsulotlarning mexanik xossalari ko‘p hollarda armaturalash
yo‘li bilan kuchaytiriladi.
14-rasm. Govak betonli devor toshlari turlari (o‘lchami sm da):
a) yaxlit toshlar; b) bo‘shliqli toshlar.
a)
b)
93
15-rasm. G‘ovak betonli bloklar:
a) ichki devorlar uchun; b) tashqi devorlar uchun.
a)
b)
16-rasm. «Ikki xona» o‘lchamidagi g‘ovak beton devor panellar.
Yuqori
yarimpanel
Pastki
yarimpanel

97
mon yoqilg‘ini yoqishdan qolgan kul, «yonuvchi jinslar», trepel,
opoka, marshalit va boshqa qumtuproqli materiallar ham ishlatiladi.
Kvars qumi toza, tuproq va organik moddalar aralashmasisiz,
tarkibida 70—80% SiO
2
bo‘lishi kerak. Unda tuproqning mavjud-
ligi gaz-beton qotishini sekinlashtiradi va uning mustahkamligini
pasaytiradi. Organik aralashmalar gaz ajralib chiqishi va gaz-be-
ton ko‘pchishini yomonlashtiradi. Gaz yoki ko‘pik-silikat ishlab
chiqarishda kvars qumi o‘rniga, tarkibidagi SiO
2
40% dan ortiq
bo‘lgan kul ishlatilishi mumkin. Xomashyo qorishmasining qum-
tuproqli komponenti sifatidagi ishlatiladigan kul quyidagi xususi-
yatlarga ega:
1) mineralogik tarkibi bo‘yicha kul kvars qumidan bir jinsli
emasligi bilan farqlanadi; kulda ham shishavand, ham kvars, tup-
roq, kalsit va boshqa minerallar ko‘rinishidagi kristall moddalar
mavjud;
2) kimyoviy tarkibi bo‘yicha kul kvars qumidan qumtuproq-
ning kamligi (25 dan 60%gacha) bilan farqlanadi, ammo unda
Al
2
O
3
va Fe
2
O
3
qorishmalari qumga ko‘ra ko‘proq;
3) kulning fizik tuzilishi yuqori g‘ovakligi va mayda dispersligi
(10 dan 50 mk gacha) bilan xarakterlanadi.
Kulning bu xususiyatlari o‘z navbatida quyidagilarni aniqlaydi:
a) suvni yaxshi shimish va yomon qaytarish xususiyati, bu
esa g‘ovak betonlarda to‘ldiruvchi sifatida kulni qo‘llashdagi kam-
chilikdir;
b) kulni qayta ishlamasdan qo‘llash imkoniyati, bu g‘ovak be-
tonlar ishlab chiqarishni osonlashtiradi;
d) kvars qumidan tayyorlangan mahsulotlarga qaraganda,
mahsulotlar hajmiy og‘irligining kamligi.
Kuygan jinslar toshko‘mir olishda chiqindi bo‘lib hisoblanadi.
Kuygan jinslar tabiiy (gliyej) va ag‘darma (otvalli) turlarga
bo‘linadi.
104
Uy-joy qurilishida g‘ovak beton
mahsulotlar asosan yig‘ma temir-be-
ton binolarida devor materiallari sifati-
da ishlatiladi. Yirik o‘lchamli element-
larga ega bunday uylarning asosiy
konstruktiv sxemasi – bu tashqi o‘z-
o‘zini ko‘taruvchi va qavatlararo yop-
malar tayanuvchi ichki ko‘tarma de-
vorli sxemalardir.
Sankt-Peterburgda yirik o‘lchamli
gaz-beton elementli 5—6 qavatli tu-
rar-joy uylarini qurish g‘ovak beton-
larni qurilishda samarali qo‘llashning
ko‘pgina imkoniyatlarini ochib berdi.
18-rasmda gaz-beton bloklardan
bajarilgan turar-joy uy tashqi devori-
ning vertikal kesimi ko‘rsatilgan.
Òemir-beton sokol 500 markali
gaz-beton bilan isitiladi.
Turli o‘lcham va shakldagi g‘ovak
beton tosh va bloklari turar-joy uy-
lari qurilishi uchun samarali devor
materiali sifatida ishlatiladi.
Hajmiy og‘irligi 800 kg/m
3
ga ya-
qin va mustahkamligi 40—50 kG/sm
2
bo‘lgan toshlar tashqi o‘z-o‘zini ko‘-
taruvchi devorlar uchun, hajmiy ogirli-
18-rasm. Gaz-beton blokli devorning vertikal kesimi:
1 – devor gaz-beton bloklari, γ
h
= 600 kg/m
3
; 2 – bezovchi beton
qatlami, γ
h
= 1800 kg/m
3
; 3 – yerto‘la devorlari uchun beton paneli.

98
Òabiiy kuygan jinslar, geologlarning aniqlashlari bo‘yicha,
uzoq muddatli yerosti yong‘inlari natijasida hosil bo‘ladi.
Otvalli kuygan jinslar ko‘mir shaxtalari yonidagi terrikoniklar —
konussimon otvallarda, tarkibida turli ko‘mir miqdoriga ega bo‘l-
gan bo‘sh jinslarning o‘z-o‘zidan yonishidan hosil bo‘ladi.
Havodagi kislorod ta’sirida bu yerda organik moddalar va oltin-
gugurt o‘n yillar davomida o‘z-o‘zidan yonadi.
Gaz hosil qiluvchilar. Butun dunyoda gaz-beton va gaz-silikat
ishlab chiqarishda, odatda, gaz hosil qiluvchi sifatida aluminiy
kukuni ishlatiladi. Gaz-beton va gaz-silikat ishlab chiqarishda
boshqa turdagi gaz hosil qiluvchilar deyarli ishlatilmaydi.
1 m
3
gaz-beton va gaz-silikatga, mahsulot hajmiy og‘irligiga
bog‘liq holda, 0,35 dan 0,6 kg gacha aluminiy kukuni sarflanadi.
Hajmiy og‘irlik qanchalik kam bo‘lsa, kukun sarfi shunchalik ko‘p
bo‘ladi.
Ko‘pik hosil qiluvchilar. Ko‘pik-beton va ko‘pik-silikat tayyor-
lashda barcha ma’lum ko‘pik hosil qiluvchilar: smola-saponinli,
yelim-kanifolli, alumosulfonaftenli va GK ko‘pik hosil qiluvchi-
lar ishlatiladi.
Xomashyo materiallarini tayyorlash ohakni pishirish, uni may-
dalash va qumga aralashtirishdan iboratdir.
6.5. Avtoklav g‘ovak betonlardan mahsulotlar
ishlab chiqarish
Bunday mahsulotlarning asosiy o‘ziga xos xususiyati – bu
ularni avtoklavlarda issiqlik va namlik bilan qayta ishlashdir, bu
esa quyidagilarga imkon beradi:
1) avtoklavlarda bog‘lovchi moddalarning qotish jarayonini
sezilarli darajada tezlatish natijasida, ishlab chiqarish sikli davomiy-
ligini qisqartirish;
103
Avtoklav ko‘pik-beton va ko‘pik-silikat mahsulotlar ishlab
chiqarishning texnologik sxemasi
Sement
Ohak
QumKo‘pik hosil
qiluvchi qorishma
Maydalash
Quritish
Maydalovchi
Quritish barabani
Pishirish
Maydalash
Shaxtali pech
Sharli tegirmon
Maydalash
Shlam tayyorlash
Bolg‘achali
Shlambasseyn
maydalagich
Ko‘pik-massa olish
Ko‘pik-beton aralashtirgich
Armatura o‘rnatish
Qoliplar
Massani qolipga quyish
O‘ziyuruvchi bunker
Mahsulotlarni bug‘lash
Avtoklav
Mahsulotlarni qolipdan chiqarish
Telfer
Mahsulotlarni quritish
Tunnelli quritgich
Mahsulotlarni to‘g‘rilash
Frezerli stanok
Òayyor mahsulotlar ombori
↓
↓
↓
↓
↓
↓
↓
↓
↓
↓
↓
↓
↓
↓
↓
↓
↓

99
2) sementni ohak bilan qisman almashtirish, hamda mayda-
langan kvarsli qum yoki boshqa qumtuproqli materiallarni qo‘-
shish yo‘li bilan sement sarfini kamaytirish;
3) mahsulotlardagi darzlarni qo‘shimchalarni qo‘llash va
cho‘kish hollarini kamaytirish yo‘li bilan yo‘qotish;
4) mahsulotlar sifatini oshirish.
Hozirgi vaqtda avtoklav g‘ovak betonlarning asosiy turlari –
bu gaz-beton va gaz-silikat, g‘ovak beton va g‘ovak-silikatdir.
Kelgusida g‘ovak beton mahsulotlarni ishlab chiqarishni ken-
gaytirish, asosan, gaz-silikat va g‘ovak-silikatli mahsulotlar ishlab
chiqarish hisobiga amalga oshiriladi.
Bu tur g‘ovak betonlar ishlab chiqarish texnologiyalarining
ko‘pgina o‘xshash tomonlari bilan birga farqlari ham bor.
Gaz-silikat va g‘ovak-silikat olish texnologiyasi gaz-beton va
g‘ovak beton olish texnologiyasidan birmuncha murakkabroqdir.
Gaz hosil qilish usuli bilan portlandsement va ohak qo‘llab,
avtoklav g‘ovak betonlar, ya’ni gaz-beton va gaz-silikat tayyorlanadi.
Gaz-magnezit va gaz-gips sanoat masshtabida ishlab chiqarilmaydi.
Gaz-beton massasini olishning asosiy shartlari. Gaz-beton
olishda g‘ovak hosil qilish jarayonining mohiyati sement gidra-
tatsiyasida sementli qorishmalardan ajralib chiquvchi kalsiy gid-
rooksidi bilan aluminiyning o‘zaro ta‘siridan tashkil topgan.
Sement xamiri yoki qorishmasidagi gaz ajralib chiqishi bilan
ushlanib qolishining fizik-kimyoviy shartlari murakkabligi bilan
farqlanadi. Bu jarayonlar tezligi va to‘liqligi gaz hosil qiluvchining
dispersligi, uning yuza holati, muhit harorati, muhitdagi vodorod
ionlar (pH) konsentratsiyasi bilan aniqlanadi.
Yuqori g‘ovak va yetarlicha mustahkam gaz-beton olishning
muhim texnologik omili – sement xamiri yoki qorishmasida gaz
ajralib chiqishi va gaz ushlanib qolishi jarayonlari uchun optimal
sharoitlarni yaratishdir.
102
bu yerda S – 1 m
3
betondagi sement miqdori, kg da; O – 1 m
3
betondagi ohak miqdori; T – 1 m
3
betondagi qumtuproqli
to‘ldiruvchi miqdori; G – 1 m
3
betondagi gips miqdori; K – gidrat
suvni hisobga oluvchi koeffitsiyent, hajmiy og‘irligi 600 kg/m
3
gacha
bo‘lgan betonlar uchun 0,85 ga, 600 kg/m
3
dan ko‘p hajmiy
og‘irlikka ega betonlar uchun 0,5 ga teng; m va n – mos ravishda,
1 og‘irlik qism sementga to‘g‘ri keluvchi qumtuproq to‘ldiruvchi
va ohakning og‘irlik qism soniga to‘g‘ri keluvchi qiymatlari.
6.6. Avtoklav ko‘pik-beton va ko‘pik-silikat mahsulotlar
ishlab chiqarish
Bu materiallar texnologiyalari bir-biri bilan o‘xshahlikka ham,
farqqa ham ega. Faqat portlandsement qo‘llanadigan ko‘pik-si-
likat texnologiyasi avtoklav ko‘pik-beton texnologiyasidan birmun-
cha murakkabdir. Ammo portlandsementga ohak qo‘shish, ko‘-
pincha, sement sarfini qisqartirish va muhit ishqorligini oshirish
uchun qilinadi. Avtoklav ko‘pik-beton va ko‘pik-silikat ishlab
chiqarishning texnologik sxemalari bir xildir.
Avtoklav ko‘pik-beton va ko‘pik-silikat mahsulotlar ishlab
chiqarish texnologik sxemasi quyida keltirilgan.
G‘ovak massani tayyorlash. G‘ovak massa tarkibi tajriba yo‘li
bilan aniqlanadi. G‘ovak hosil qiluvchi va suv miqdorlari orasidagi
optimal munosabat bo‘lib, turg‘un g‘ovak karraliligi 20 dan kam
bo‘lmagandagi munosabat hisoblanadi.
6.7. G‘ovak betonlarni ishlatish
G‘ovak beton mahsulotlari samarali qurilish materiallari hisob-
lanib, ular ko‘pgina davlatlarda keng ishlatiladi.

100
Bunda asosiy masala – gaz ajralib chiqishi reaksiyasi tezligi
3Ca(OH)
2 
+ 2Al + 6H
2
O = 3CaO · Al
2
O
3
· 6H
2
O + 3H
2
↑
va bog‘lovchi xamiri yoki qorishmasi qovushoqligini oshirish tez-
ligi o‘rtasidagi moslikni ta’minlashdir. Gaz ajralib chiqishi qorish-
maning qotishi boshlanguncha tugashi kerak.
Ishlab chiqarish usuli. Gaz-beton ho‘l usul bilan tayyorlana-
di. Ho‘l usulda gaz-beton ishlab chiqarishda qumtuproqli kom-
ponentlarni sharsimon tegirmonda maydalash va aralashtirish, bir
vaqtning o‘zida, suv qo‘shib turib amalga oshiriladi.
Quyida ho‘l usul bo‘yicha gaz-beton mahsulot ishlab chiqa-
rishning texnologik sxemasi keltirilgan.
Gaz-beton tarkibini tanlash. Gaz-beton tarkibini tanlashda,
odatda, boshlang‘ich ma’lumotlar sifatida quruq holdagi gaz-be-
ton hajmiy og‘irligi γ
qur
, kg/m
3
da, va siqishdagi uning mustahkam-
ligi R
siq
, kg/sm
2
da, olinadi.
Gaz-beton tarkibi ikki bosqichda tanlanadi:
a) gaz-beton tarkibini hisoblash;
b) tajriba namunalari tayyorlash va tekshirish.
Gaz-beton tarkibini hisoblashda qumtuproqli komponent va
bog‘lovchi modda (sement yoki aralash bog‘lovchi) miqdorlari
orasidagi munosabat beriladi. Bu kattalik odatda 1,5 dan 3 gacha
bo‘ladi.
Aralash bog‘lovchidagi ohak miqdori (og‘irlik bo‘yicha)
50% dan ko‘p bo‘lmaydi.
S/Q kattaligi standart konus bilan aniqlanuvchi qorishma oquv-
chanligi bo‘yicha o‘rnatiladi. 400 va 500 markali gaz-betonlar
uchun qorishma oquvchanligi, odatda, qorishma harorati 40—
45° C da 22—24 sm ni, 600 va 700 markalar uchun 35—40°
C
haroratda 20—22 sm ni tashkil qiladi.
101
Gaz-beton ishlab chiqarishning texnologik sxemasi
Sement
Ohak Qum
Sulfat
Maydalash
Sharsimon tegirmon
Suv
Shlam olish
Shlambasseyn
Shlam dozirovkasi
Dozator
Aralashtirish
Aralashtirgich
Massani quyish
Qoliplar
Massani ko‘pchitish
Qoliplar
Mahsulotlarni bug‘lash
Avtoklav
Mahsulotlarni qolipdan chiqarish
Òayyor mahsulotlar ombori
↓
↓
↓
↓
↓
↓
↓
↓
↓
↓
↓
↓
↓
1 m
3
gaz-betonga materiallar sarfi quyidagi formulalar bo‘yicha
hisoblanadi:
qur
1
K
m n
S
γ
⋅
+ +
=
;
O = nS;
T = mS;
G = 0,03S;

105
gi 1000 kg/m
3
ga yaqin va mustahkamligi 100 kG/sm
2
bo‘lgan
toshlar esa 4—5 qavatli turar-joy uylarining ko‘taruvchi devorlari
uchun ishlatiladi.
G‘ovak beton tosh va bloklar Latviya hamda Estoniyada keng
tarqalgan. Bu materiallardan, asosan, shahar va qishloqlarda kam
qavatli turar-joy uylari quriladi.
Sanoat qurilishida g‘ovak betonlarni plitalar ko‘rinishida,
ko‘pincha, fabrika-zavod binolari, angar, garajlar va omborxona-
larning issiq cherdaksiz tomyopmalarini o‘rnatish uchun ishla-
tiladi.
G‘ovak beton plitalar binolarning yassi tomlarida bo‘shliqli
beton plitalar ustiga ham o‘rnatiladi (19-rasm). Bunday tom
yengil, iqtisodiy tomondan samarali, uzoq muddatga chidamli,
qurilishi va ekspluatatsiyada soddadir.
Òom plitalarini tayyorlash uchun g‘ovak beton turini tanlash-
da binolardagi namlik va havo harorati hisobga olinadi.
Avtoklav g‘ovak betonli qobiq va segmentlar bilan issiqlik tar-
moqlari qoplanadi (20-rasm).
19-rasm. Yassi tomlarni ko‘pik-silikat
plitalar bilan isitish:
1 – rulonli gilam; 2 – sement styajkasi;
3 – ko‘pik-silikat plitalar; 4 – bug‘ izo-
latsion qatlam; 5 – ko‘p bo‘shliqli plita.
20- rasm. O‘tib bo‘lmaydigan
tunneldagi issiqlik tarmog‘ini
issiqlik izolatsiyasi.
112
Ko‘pik-diatomit mahsulotlarni ishlab chiqarishning
texnologik sxemasi
Diatomit
Ko‘pik hosil qiluvchi qorishma
Maydalash va quritish
Tegirmon-qurituvchi
Ko‘pik-diatomit massani tayyorlash
Uch barabanli ko‘pik-beton aralashtirgich
Mahsulotlarni qoliplash
Quyuvchi mashina
Quritish
Tunnelli quritgich
Pishirish
Tunnelli pech
Mahsulotlarni to‘g‘rilash
Sirkular arra
Mahsulotlarni upakovkalash
Upakovkalash stoli
Òayyor mahsulotlar ombori
Massani tayyorlash. Ko‘pik-diatomit massani diatomit shliker-
ni oldindan olingan ko‘pik bilan aralashtirib tayyorlanadi. Ko‘pik
va shlikerlar nisbati mahsulotlarning berilgan hajmiy og‘irligiga
bog‘liq: hajmiy og‘irlik qanchalik kichik bo‘lsa, shunchalik ko‘p
ko‘pik shliker bilan aralashtirishi kerak.
Suv miqdori asosan xomashyoning tabiiy xususiyatlari va may-
daligiga bog‘liq. Maydalik qanchalik nozik bo‘lsa, aniq quyuq-
↓
↓
↓
↓
↓
↓
↓
↓
↓

106
VII BOB
KERAMIK ISSIQLIK IZOLATSIYA
MAHSULOTLARI
7.1. Mahsulot turlari va xossalari
Keramik issiqlik izolatsion mahsulotlarni blok, g‘isht, qobiq
va segmentlar ko‘rinishida qoliplash, quritish va pishirish yo‘li bi-
lan olinadi.
Keramik issiqlik izolatsiya mahsulotlarining xossalari va ishlab
chiqarish usullari qurilish keramikasi xossalari va uni tayyorlash
usullari bilan o‘xshashliklarga ega. Ammo, ular orasida farqlar
ham bor, bu farqlar qurilish keramikasiga qaraganda bu mahsulot-
larning yuqori g‘ovakligidan kelib chiqadi. Masalan, devor keramik
mahsulotlari g‘ovakligi 20 dan 30% gacha chegarada (hajm
bo‘yicha), issiqlik izolatsion keramik mahsulotlarda esa g‘ovaklik
55 dan 75% gacha va undan ko‘proq bo‘ladi. Keramik issiqlik
izolatsiya mahsulotlarining yuqori g‘ovakliligi kichik hajmiy og‘ir-
likni, kichik mustahkamlik va past issiqlik o‘tkazuvchanlikni ta’-
minlaydi.
Asosiy xomashyo turiga ko‘ra, keramik issiqlik izolatsion mah-
sulotlar quyidagicha bo‘lishi mumkin:
— diatomitli, ularni ishlab chiqarish uchun xomashyo sifatida
diatomit yoki trepel xizmat qiladi;
— vermikulitli, ko‘pchitilgan vermikulit va loyli bog‘lovchidan
olinadi;
— perlitli, ularni ishlab chiqarish uchun asosiy xomashyo si-
fatida ko‘pchitilgan perlit va loyli bog‘lovchi xizmat qiladi;
— yengil yong‘inga chidamli, yong‘inga chidamli tuproq va
kvarsitdan olinadi.
111
rish rejimlarini qo‘llashga yo‘l qo‘yadi. Ammo bu usul kamchi-
liklarga ham ega:
a) qirindili mahsulotlar amalda 500 dan kam markaga ega
bo‘lmaydilar, chunki kichik qiymatli hajmiy og‘irlikda mus-
tahkamlik keskin pasayadi va struktura yomonlashadi;
b) avvalgi vaqtlarda yog‘och qirindilari yog‘ochni qayta ish-
lovchi sanoatning utilizatsiya qilinmaydigan chiqindilari bo‘lib,
hozirgi vaqtda xalq xo‘jaligining boshqa sohalari, masalan, plast-
massali mahsulotlar ishlab chiqarishda qo‘llanilmoqda.
Shuning uchun, yonuvchi qo‘shimchalarni qo‘llab, diatomit
materiallarni ishlab chiqarish usuli g‘ovak hosil qiluvchilarni qo‘l-
lashga asoslangan zamonaviyroq usulga o‘z o‘rnini bo‘shatib ber-
moqda.
7.4. Ko‘pik-diatomit keramik mahsulotlarni
ishlab chiqarish
Ko‘pik-diatomit keramik mahsulotlarning texnologiyasi uchta
asosiy bosqichdan iborat:
a) plastik ko‘pik-diatomit massalarni tayyorlash va undan
mahsulotlar qoliplash;
b) ko‘pik-diatomit massani quritish vaqtida stabillash;
d) mahsulotning g‘ovak keramik qobig‘ini pishirishda hosil qilish.
Ishlab chiqarish uchun ishlatiluvchi diatomit katta — 40 dan
60% gacha va undan yuqori chegaralardagi tabiiy namlikka ega
bo‘lishi kerak.
Diatomitni quritish va maydalash ko‘pik-diatomit mahsulot-
lar sifatini belgilaydi. Xom diatomitni quritish va uni maydalash
zarurdir, agar diatomit suvda yomon ho‘llansa, uni bevosita shli-
kerga aylantirish mumkin emas. Bunday hollarda diatomit quriti-
ladi, so‘ngra esa zarbli harakatli tegirmonda maydalanadi.

107
Òurli xomashyoli mahsulotlarda yuqori g‘ovak tuzilishni olish-
ning alohida usullarini qo‘llash 11-jadvalda ko‘rsatilgan.
11-jadval
Keramik issiqlik izolatsiya mahsulotlari ishlab chiqarishda
g‘ovak hosil qilish usullari
Ko‘pikGaz
G‘ovakYonuvchi
Uchib
Xomashyo
hosil
hosil
to‘ldiruv-
qo‘shim-
ketuvchi
qilish qilish
chilar
chalar
qo‘shimchalar
Diatomit
(trepel)
+
+
—
+
+
Perlit
+
—
+
—
—
Yong‘inga
chidamli
+
+
–
+
+
tuproq
Kvarsit
+
+
—
+
–
Keramik issiqlik izolatsion mahsulotlarining eng tarqalgan tur-
lari bu — ko‘pik hosil qilish yoki yonuvchi qo‘shimchalar usuli
bilan olinuvchi diatomit (trepel) mahsulotlaridir.
Diatomit va trepel keramik issiqlik izolatsion mahsulotlarining
fizik-mexanik xossalari ko‘rsatkichlari 12-jadvalda ko‘rsatilgan.
Keramik issiqlik izolatsiya mahsulotlarini qo‘llashning chegara-
viy harorati ularni pishirish haroratidan (odatda, 800—900° C ga
teng) oshmasligi kerak. Issiqlik izolatsion g‘isht o‘lchamlari quri-
lish va pech konstruksiyalarini o‘rnatishda choklarni moslash qulay-
ligi uchun, qurilish va yong‘inga chidamli g‘ishtlar o‘lchamlari bi-
lan mos tushadi: uzunligi 250 va 230 mm, eni 123 va 113 mm, qalin-
ligi 65 va 40 mm. Quvurlar izolatsiyasi uchun qobiqlar va segment-
lar 330 mm uzunlikka va 50 dan 80 mm gacha qalinlikka egadir.
110
da xomashyolarni qo‘llab, hamda yuza-faol qo‘shimchalarni kiri-
tish bilan ko‘paytirish mumkin.
Ko‘pik hosil qiluvchilar. Ko‘pik-diatomit mahsulotlarini ish-
lab chiqarishda ikki tur ko‘pik hosil qiluvchilar: smolosaponin va
kazein-kanifollar ishlatiladi.
Ko‘pik-diatiomit mahsulotlarini ishlab chiqarish tajribasi shuni
ko‘rsatadiki, kazein-kanifol ko‘pik hosil qiluvchilar smolosapo-
ninlarga qaraganda katta g‘ovaklikni ta’minlaydi.
Yonuvchi moddalar. Yonuvchi qo‘shimchalar sifatida, odatda,
yogoch qirindilari, ayrim hollarda esa torf xizmat qiladi.
Hajmiy og‘irligi 500—700 kg/m
3
bo‘lgan yaxshi sifatli mah-
sulotlarni olish uchun quruq qorishmadagi qirindilar miqdori
(og‘irlik bo‘yicha) 25 dan 35% gacha bo‘lishi kerak.
7.3. Diatomit (trepel) keramik issiqlik izolatsiya
mahsulotlarini ishlab chiqarish usullari
Issiqlik izolatsiya keramik mahsulotlari ishlab chiqarishdagi
asosiy texnologik jarayonlar: massani tayyorlash, qoliplash, quri-
tish va pishirishdir.
Ishlab chiqarishning texnologik sxemasini ishlab chiqishda aso-
siysi – yuqori g‘ovakli mahsulotlar olish usulini tanlashdir.
Issiqlik izolatsiya materiallari sanoatida diatomit (trepel)
keramik mahsulotlarida yuqori g‘ovaklik tuzilishini yaratish uchun
yonuvchi qo‘shimchalar va g‘ovak hosil qilish usullari qo‘llaniladi.
Yonuvchi qo‘shimchalar (deyarli har doim yog‘och qirindi-
lari)ni qo‘llashga asoslangan ishlab chiqarish usuli oddiy bo‘lib,
undan oddiy g‘isht zavodlarida foydalanish mumkin.
Xomashyo (diatomit va qirindilar)ni tayyorlash, shuningdek,
mahsulotlarni qoliplash jarayonlari oson amalga oshiriladi: qolip-
langan mahsulotlardagi qirindilar mavjudligi tez quritish va pishi-

108
Keramik issiqlik izolatsiya mahsulotlarining asosiy afzalliklari –
bu energetik uskunalar va truboprovodlarning issiqlik izolatsiyasi
uchun qo‘llanuvchi boshqa materiallarga qaraganda, haroratga,
suvga chidamliligining yuqori qiymatlaridir.
7.2. Keramik issiqlik izolatsiya mahsulotlari
xomashyo materiallari
Issiqlik izolatsiya keramik mahsulotlarini ishlab chiqarishda
asosiy xomashyo turi bo‘lib, cho‘kma qumtuproq jinslarni o‘zida
aks ettiruvchi diatomit va trepellar xizmat qiladi.
12- jadval
Diatomitli keramik issiqlik izolatsion mahsulotlarining
fizik-mexanik xossalari
Mahsulot markasi
Xossalar
Ko‘pik-diatomitli
Yonuvchi
qo‘shimchali
350
400
450 500 600 700
Quruq holatdagi hajmiy
og‘irlik, kg/m
3
da, ortiq emas
350
400
450 500 600 700
Siqilgandagi mustahkamlik
chegarasi, kg/sm
2
, kam emas
6
8
10
6
8
10
Quruq holatda issiqlik
o‘tkazuvchanlik koeffitsiyenti,
kkal/m · soat · grad, ortiq emas:
50°
C da
0,072 0,083 0,101 0,1 0,12 0,15
350° C da
0,105 0,117 0,137 0,16 0,17 0,23
109
Diatomit va trepellar orasida kimyoviy tarkibi bo‘yicha keskin farq
yo‘q. Ularning toza ko‘rinishidagi kimyoviy tarkibi m SiO
2
· n H
2
O
formula bilan ifodalanishi mumkin. Diatomit va trepellardagi SiO
2
miqdori 70 dan 95% gacha, gidrat suv miqdori esa 3 dan 8% gacha-
ni tashkil qiladi. Diatomit va trepellardagi qumtuproq amorf ho-
latda bo‘ladi. Qumtuproqdan tashqari, ularning tarkibida kam
miqdorda loy-tuproqli moddalar, karbonatlar, natriy, kalsiy va
magniy sulfatlari, ayrim hollarda esa organik moddalar aralash-
malari ham mavjud. Quyidagi 13-jadvalda ayrim konlarda olina-
digan diatomit va trepellarining kimyoviy tarkibi keltirilgan.
13-jadval
Òurli konlarda diatomit va trepellarining kimyoviy
tarkibi, % larda
Konlar
SiO
2
Al
2
O
3
Fe
2
O
3
CaO MgO P.p.p.
Dabu (Kaluga vil.)
78
10
3,5
1
1,5
—
Inzen (Ulyanov vil.)
78
6
2
0,6
1
10
Kamishlov (Sverdlovsk vil.)
80
7
4
1,5
1
5
Kisatib (Gruziya)
94
1
0,3
—
0,1
—
Òabiiy holatda diatomit va trepellar 80—85% ga yetuvchi katta
g‘ovaklikka ega. G‘ovaklari mayda, ko‘pi yopiq, bir tekis taqsim-
langan bo‘ladi.
Diatomitlar trepellarga qaraganda kichik hajmiy og‘irlikka ega.
Ular kam qattiklikka ega, shuning uchun ulardan yuqori tabiiy
g‘ovak g‘ishtlarni oson kesib yoki arralab olish mumkin.
Òrepel va diatomitlarning yuqori suv shimuvchanlik xususiyati-
dan to‘g‘ri foydalanib, mahsulotlar g‘ovakligini oshirish mumkin.
Òrepellarning ayrim turlarining suv shimuvchanligini alohida may-

113
likdagi shliker tayyorlashga shunchalik ko‘p suv ketadi. Shuning
uchun, berilgan hajmiy og‘irlikka erishish uchun kamroq ko‘pik
sarf qilinadi.
Bir jinsli va turg‘un ko‘pik-massa olish uchun uni tayyorlashda
quyidagi talablar bajarilishi lozim:
a) shlikerning hajmiy og‘irligi 1280—1330 kg/m
3
oraliqda
bo‘lishi;
b) shliker konsistensiyasi unga standart konusning 10—12 sm
chuqurlikka cho‘kishiga mos kelishi;
d) shliker harorati 25—30° C dan oshmasligi;
e) ko‘pik hajmiy og‘irligi 50—65 kg/m
3
chegarasida bo‘lishi;
f) ko‘pik tayyorlanganidan keyin 30 min davomida buzilmas-
ligi (cho‘kmasligi);
g) barabanli aralashtirgichga avval shliker, keyin esa ko‘pik so-
linishi;
h) ko‘pik diatomit massa hajmiy og‘irligi qanchalik yuqori
bo‘lsa, tayyorlanayotgan mahsulotning markasi shunchalik yu-
qori bo‘lishi kerak, masalan:
350 markali mahsulotlar uchun .............. 800 dan 850 kg/m
3
gacha;
400 markali mahsulotlar uchun .............. 900 dan 950 kg/m
3
gacha;
450 markali mahsulotlar uchun .............. 1000 dan 1050 kg/m
3
gacha.
VIII BOB
ASBESTLI ISSIQLIK IZOLATSION MATERIALLAR
8.1. Materiallar klassifikatsiyasi
Asbestli issiqlik izolatsiya materiallarini ma’lum darajada ular-
ning tarkibini aks ettiruvchi nomlar bilan guruhlarga bo‘lish
mumkin.
120
8.4. Asbest-sement issiqlik izolatsiya mahsulotlari
Mahsulot turlari va xususiyatlari. Asbest va sementni aralash-
tirish hamda suv bilan qorishtirish, so‘ngra qoliplash va quritish
yo‘li bilan issiqlik izolatsiya plitalari va qoliplar tayyorlash mum-
kin. Asbest-sement issiqlik izolatsion mahsulotlari zich va mus-
tahkam asbest-sement yopma va boshqa mahsulotlardan yuqori
g‘ovakligi va kam mustahkamligi bilan farqlanadi.
Asbest-sement issiqlik izolatsiya plitalari o‘lchamlari kam mus-
tahkamlikka egaligi sababli, oddiy asbest-shifer listlarinikidan an-
cha kichik bo‘ladi. Plitalar uzunligi 1000 mm, eni 500 mm, qalin-
ligi 30 mm bo‘ladi. Qobiqlar uzunligi 500 mm, qalinligi 30 dan
60 mm gacha bo‘ladi. Asbest-sement plitalar xossalari ko‘rsat-
kichlari bo‘yicha uchta — 300, 400, 500 markalarga bo‘linadi.
Qobiqlar ikki — 400 va 500 markada chiqariladi.
Eng yaxshi navli asbestlarni qo‘llash va qunt bilan tayyolash-
da mahsulotlarning hajmiy og‘irligi 150 kg/m
3
gacha pasayishi
mumkin. Egilishdagi mustahkamlik chegarasi 2–3 kg/sm
2
, issiq-
lik o‘tkazuvchanlik koeffitsiyenti 0,075—0,09 kkal/m · soat · grad
(25° C da) bo‘ladi.
Asbest-sementli mahsulotlar suvga va biologik ta’sirlarga
chidamli. Ular suvga cho‘kkanda shishmaydi. Ularni qo‘llashning
chegaraviy harorati 450° C ga teng.
Xomashyo materiallari. Asbest-sement mahsulotlarni ishlab
chiqarish uchun VI navli asbest va 400 markali portlandsement
ishlatiladi. Asbestni iqtisod qilish maqsadida, tolasimon kompo-
nent sifatida uni qisman yaxshi mineral paxta bilan almashtirib
qo‘llash mumkin. Xomashyo aralashmasi bu holda quruq massa
og‘irligi bo‘yicha % larda quyidagicha bo‘ladi: asbest — 43%, se-
ment — 43%, mineral paxta — 14%.

114
Asbest-trepel materiallar – asbest, trepel yoki diatomit, ayrim
hollarda boshqa moddalar ham, masalan, slyuda tangachalari
qo‘shilgan aralashmalarni o‘zida aks ettiradi. Bunday materiallar-
ning alohida turlari: asbozurit, asboslyuda, asbotermit va hokazo
nomlar bilan ma’lum.
Asbest-sement materiallar asbest va qotgan portlandsementdan
tashkil topgan bo‘ladi. Oddiy asbest-sement mahsulotlardan kam
mustahkamligi va yuqori g‘ovakligi bilan farqlanadi.
Asbest-silikat yoki asbest-ohak-qumtuproqli materiallar asbest,
ohak va qumtuproqli tog‘ jinslariga avtoklav qayta ishlov berish
yo‘li bilan olinadi. Qumtuproqli xomashyo turiga ko‘ra, ular as-
best-ohak-qumli (kvarsli qum) va asbest-ohak-trepelli (trepel,
diatomit) materiallarga bo‘linadi. Bunday materiallar maxsus
nomlar: vulkanit, orgizol, seloterm va hokazolar bilan nomlanadi.
Asbest-magnezial materiallar magnezit yoki dolomitni kimyo-
viy qayta ishlash yo‘li bilan olingan asbest va yengil nordon kar-
bonli magniy tuzlaridan tashkil topgan. Bunday materiallarga
nyuvel kiradi.
Asbest-dolomit materiallar asbest-magnezial materiallardan
tarkibida nordon karbonli kalsiy mavjudligi bilan farqlanadi. Bun-
day materiallarga sovelit kiradi.
Asbest-gips materiallar asbest va yangi tindirilgan gipsdan tash-
kil topadi: ularni tarkibida oltingugurt kislotasi mavjud aralash-
malarni, masalan, metallni qayta ishlab chiqarishning travil suv-
larini neytrallash yo‘li bilan olinadi. Bunday materiallardan ferro-
gips yoki ferron turlari ma’lumdir.
8.2. Asbest
Òa’rif, turlari va xususiyatlar. Asbest — minerallar guruhi-
ning yig‘ma nomi bo‘lib, ularning umumiy xususiyati bu tola-
119
Asbest-trepel massalar sifatiga ta’sir qiluvchi xususiyatlarga ega
asosiy komponent — bu trepel yoki diatomitdir. Diatomit yoki
trepelni hajmiy og‘irligi qanchalik kichik bo‘lsa, mastik konstruk-
siyaning hajmiy og‘irligi ham shunchalik kichik bo‘ladi. Shuning
uchun, asbest-trepel materiallarni ishlab chiqarish uchun og‘ir
trepellarga qaraganda, yengil diatomitlarni qo‘llash maqsadga mu-
vofiqdir. Asbest-trepel mahsulotlarning alohida turlarini olish
texnologiyasi deyarli bir xil bo‘lib, u maydalash, quritish va so-
chiluvchan moddalarni qorishtirishdan tashkil topgan.
Asbest-trepel massalarni ishlab chiqarishda qisqa tolali VI navli
va past sifatli asbestni qo‘llash iqtisodiy jihatdan samaralidir.
Asbozurit ishlab chiqarishning texnologik sxemasi
Asbest
Trepel
Birinchi titish
Maydalash
Yanchish mashinasi
Bolg‘achali maydalagich
Ikkinchi titish
Quritish
Dezintegrator
Quritish barabani
Maydalash
Dezintegrator
Aralashtirish
Qarama-qarshi aralashtirgich
Asbozurit
↓
↓
↓
↓
↓
↓
↓
↓

115
simon tuzilishi va juda ingichka hamda yumshoq tolalarga
bo‘linishidir.
S.S. Chetverikovning minerallar klassifikatsiyasiga ko‘ra, as-
best I sinf silikatlarga kiradi va asosiy mineralogik belgilari
bo‘yicha ikki guruhga bo‘linadi: serpentin (zmeyevika) va amfibol
(shoxli obmanka). Serpentin guruhi o‘z navbatida ikki tur: xrizo-
til va pikrolitga bo‘linadi. Amfibol asbesti ham bir nechta turlarga
ega: amozit, aktinolit, antofillit, tremolit, krokidolit (zangori as-
best). Asbestning barcha turlari ichidan eng ko‘p tarqalgani – bu
xrizotil asbestidir. Asbest kimyoviy munosabatda magniy gidrosi-
likatini o‘zida aks ettiradi. Serpentin asbestining kimyoviy tarkibi
(suvni hisobga olmagan holda) 3MgO · 2SiO
2 
taxminiy formula
bilan, amfibol asbestiniki esa MgO · SiO
2
bilan ifodalanadi. For-
mulalardan ko‘rinadiki, serpentin asbesti tarkibida ko‘proq mag-
niy, amfibol asbestida esa ko‘proq qumtuproq mavjuddir, bu ba’zi
asbest turlarining xususiyatlari va qo‘llanish sohalarini ma’lum
darajada aniqlaydi.
Issiqlik izolatsiya materiallari ishlab chiqarish uchun o‘z xu-
susiyatlari bo‘yicha eng maqbuli xrizotil asbesti hisoblanadi. U
amfibol asbestiga ko‘ra yuqori issiqlik chidamliligiga ega.
Bajenov (Rossiya) konining xrizotil asbestining o‘rtacha
kimyoviy tarkibi, % larda, quydagicha: SiO
2
— 42,1; MgO — 40,8;
Al
2
O
3
— 0,7% ; Fe
2
O
3
— 1,1 ; FeO — 0,5; konistitusion H
2
O —
13,0, adsorbsion H
2
O — 1,4; organik moddalar — 0,4.
Mustahkamlik. Asbest tola juda katta mustahkamlikka ega.
Xrizotil asbestning deformatsiyalanmagan tolalarining uzilishdagi
mustahkamlik chegarasi kelib chiqishi organik va noorganik
bo‘lgan ko‘pgina natural va sun’iy tolalar mustahkamligidan sezi-
larli darajada yuqoridir. Quyidagi jadvalda turli tola va simlarning
uzilishdagi mustahkamligining o‘rtacha kattaliklari keltirilgan.
118
bo‘ladi va mastika yetarli mustahkamlikka ega monolit bir jinsli
massaga aylanadi.
Qotgan mastika yoki mastikali izolatsiya xususiyatlari asbest-
trepel massalarning boshlang‘ich, ya’ni kukunsimon ko‘rinishidagi
xususiyatlaridan sezilarli farqlanadi.
Kukunsimon ko‘rinishdagi yengil bo‘lgan massa, mastikali
izolatsion konstruksiyalarda og‘ir, issiqlik izolatsiyasi uchun sa-
marasiz bo‘lib qolishi mumkin. Masalan, asbozurit kukuni hajmiy
og‘irligi 450—500 kg/m
3
, konstruksiyada esa 650—850 kg/m
3
ga
tengdir.
Issiqlik izolatsiya konstruksiyalaridagi asbest-trepel massalar
xususiyatlari materiallar sifatigagina bog‘liq bo‘lmay, montaj ish-
lari sifatiga ham bog‘liq, bunda sifat ko‘rsatkichlari keng chega-
ralarda tebranishi mumkin. Òexnik me’yorlar bo‘yicha hajmiy
og‘irlik 450—700 kg/m
3
, egilishdagi mustahkamlik 1—7 kg/sm
2
,
issiqlik o‘tkazuvchanlik koeffitsiyenti 0,08—0,18 kkal/m·soat·grad
bo‘lishi kerak.
Asbest-trepel massalarning haroratga chidamliligi taxminan
600° C ni tashkil qiladi. Bu haroratda asbest tola yemiriladi, bu-
ning oqibatida esa asbest-trepel massalar o‘z mustahkamligini
yo‘qotadi. Ammo bu materiallarni 250—300° C haroratdan yu-
qori haroratlarda ishlatish iqtisodiy tomondan samarasizdir, chunki
bu holda izolatsion qatlam qalinligi juda ortib ketadi.
Asbest-trepel massalarni ishlab chiqarish
Asbest-trepel massalarda g‘ovak hosil qilishning bosh omili –
bu massalarni suvga to‘yintirishdir. Asbest tolasi ularda armatu-
ralovchi komponent rolini bajaradi, ular mahsulot yoki konstruk-
siyalarni quritishda darzlar hosil bo‘lishi va havoning qisqarish ho-
latiga qarshi turadi, mustahkamlikni oshiradi.

116
Òola
Xrizotil Shisha- Paxta Yung Kapron Sim
materiallari
asbest
vand
po‘lat mis
tola
R
uzish
,
kg/mm
2
300
130
36
20
60
110
40
Haroratga chidamlilik asbestning eng qimmatli texnik xususiyat-
laridan biridir. Bu xususiyat uning kimyoviy tarkibi va asbestdagi
mavjud suvning isitilgandagi o‘zini tutishiga bog‘liq. Xrizotil as-
best o‘zining tarkibida MgO ning katta miqdori mavjudligi tufayli
amfibol asbestga qaraganda yuqori harorat chidamligiga ega.
Asbest tolaning sorbsion (yutilish) xususiyatidan issiqlik izolat-
siya materiallari ishlab chiqarishda foydalaniladi.
Issiqlik izolatsiya materiallarida asbestning roli. Asbestli is-
siqlik izolatsion materiallarni asbest tola bilan yuqori g‘ovak mod-
dalar: diatomit, yengil magneziya, yangi tindirilgan gips va boshqa-
larning aralashmasi sifatida qarash mumkin. Odatda, material
umumiy og‘irligining taxminan 70—80% i yuqori g‘ovak mod-
dalarga to‘g‘ri keladi. Asbest tola hisobiga esa 20—30% hajmiy
og‘irlik to‘g‘ri keladi. Asbestli materiallar xususiyatlari (g‘ovaklik,
mustahkamlik, haroratga chidamlilik), asosan, to‘ldiruvchi deb
nomlanuvchi aralashmaning shu komponenti xususiyatlari bilan
belgilanadi.
Issiqlik izolatsiya materialining asosiy komponentiga asbest
tolani qo‘shish asosiy komponent xususiyatlarini yaxshilaydi:
mustahkamlikni oshiradi va hajmiy og‘irlikni kamaytiradi. Asbest
tolani qo‘shish samaradorligi barcha materiallar uchun bir xil
emas. Ayniqsa, trepel materiallarga asbest tolani qo‘shish kuchli
ta’sir ko‘rsatadi: trepel yoki diatomit qanchalik og‘ir bo‘lsa, bu
ta’sir ham shunchalik kuchli bo‘ladi.
117
Asbest tola faqat mustahkamliknigina emas, balki materialga
ayrim elastiklik ham beradi, buning natijasida issiqlik izolatsiya
konstruksiyalarining titrashi natijasida darz hosil bo‘lmaydi, ma-
salan, bug‘li bolg‘alarga qarashli truboprovodlarda.
8.3. Asbest-trepel materiallar
Asbest-trepel (asbest-diatomit) materiallar, asosan, asbest va
trepel (yoki diatomit)ga ayrim boshqa moddalarni qo‘shib olingan
sochiluvchan kukunsimon aralashmalardir.
Asbest-trepel materiallarni turli uskunalar va truboprovodlar-
ning issiq yuzalarini issiqlik izolatsiyasi uchun plastik mastika
ko‘rinishida ishlatiladi. Bunday mastikalar, odatda, asbest-trepel
massa deb nomlanadi. Ulardan xuddi o‘sha issiqlik izolatsiyasi
obyektlari uchun mahsulotlar ham qoliplash mumkin.
Asbest-trepel materiallarning eng ko‘p tarqalgan turi — bu as-
bozuritdir. Uning tarkibida (quruq massa og‘irligi bo‘yicha)
VI navli asbest 15—30% va trepel (diatomit) 85—70% miqdorda
mavjud.
Asbest-trepel materiallarning boshqa turlarini qo‘llash sohasi
juda tor. Ularni issiqlik izolatsion ishlarni ishlab chiqarish joylari-
da asbest-shifer, slyuda yoki boshqa sanoat chiqindilaridan tay-
yorlash mumkin.
Asbest-trepel massalar xususiyatlari
Asbest-trepel kukunsimon massalar aniq quyuqlikkacha suv
bilan to‘yindirilib, mastika ko‘rinishiga keladi. Ularni quvurlar,
apparat va boshqa issiqlik izolatsiya obyektlarining oldindan isitil-
gan yuzalariga qo‘l bilan yupqa qatlam qilib suriladi. Mastika
qurib, qotadi, undagi suv bug‘langanda havoli g‘ovaklar hosil

121
Mahsulot ishlab chiqarish. Asbest-sement issiqlik izolatsiya
plitalarini ishlab chiqarishning texnologik sxemasi quyida kel-
tirilgan.
Asbest-sement plitalar ishlab chiqarishning texnologik
sxemasi
Asbest
Sement
Mineral paxta
(VI navli)
(400 marka)
(100 marka)
Suv
Titish
Yanchish mashinasi
Pulpani tayyorlash
Parrakli aralashtirgich
Ho‘l titish
Roll
Aralashtirish
Gidroaralashtirgich
Mahsulotlarni qoliplash
Vakuum-press
Mahsulotlarni qotirish va
quritish
Tunnelli quritgich
Tayyor mahsulotlar ombori
↓
↓
↓
↓
↓
↓
↓
↓
↓
↓
128
8.7. Asbestli issiqlik izolatsiya materiallarini
qo‘llash
Asbestli materiallar izolatsiya montaj materiallari hisoblanib,
issiqlik uskunalari va truboprovodlarning issiq yuzalarining izo-
latsiyasi uchun ishlatiladi. Faqat ularning ayrim turlari qurilish
konstruksiyalarni isitish uchun ishlatiladi. Asbestli materiallarni
qo‘llashdagi bunday yo‘nalish – asbestning qimmatli xususiyat-
lari, xususan, uning yuqori haroratga chidamliligini samaraliroq
qo‘llash zaruriyati bilan tushuntiriladi.
Asbestli materiallardan quyidagi issiqlik izolatsiya konstruk-
siyalari bajariladi: a) mastikali; b) qattiq mahsulotli (plita, qobiq,
segmentlar); d) yumshoq mahsulotli o‘rama materiallar (shnur,
qog‘oz va boshqalar); e) aralash materiallar.
Bunday konstruksiyalarga misollar 21-rasmda berilgan.
Asbestli materiallar umumiy qo‘llash sohalariga ega, ulardan
asosiylari: elektr stansiyalari, zavod va fabrikalarning energetik
uskunalari; issiqlik tarmoqlarining yerusti va yerosti prokladkasi;
kimyoviy, neftni qayta ishlovchi, gaz va boshqa sanoatlarda
texnologik uskunalar va truboprovodlar. Ammo, har bir material-
da uning issiqlik himoyalash va boshqa xususiyatlarini samarali-
roq qo‘llash mumkin bo‘lgan o‘zining afzalroq qo‘llash sohalari
mavjud. Issiqlik izolatsiya materialini va undan bajariluvchi izolat-
siya konstruksiyalarini ma’lum bir sohada ishlatish uchun tan-
lash bir qator texnik iqtisodiy omillarga bog‘liq:
a) materialning issiqlik o‘tkazuvchanligi, mustahkamligi, ha-
roratga chidamliligi va boshqa xususiyatlari;
b) issiqlik sarflarining berilgan kattaligi yoki uning tashqi yu-
zasi harorati bilan aniqlanuvchi izolatsiyaning zaruriy qalinligi;
d) yuza turi va shakli, shuningdek, izolatsiyalash obyekti
vibratsiya va tebranishi darajasi;

122
8.5. Asbest-silikat mahsulotlar
Asbest-silikat yoki asbest-ohak-qumtuproqli mahsulotlar, ik-
kinchi nomidan ko‘rinadiki, asbest, ohak va qumtuproqdan tay-
yorlanadi. Ohak va qumtuproq bunday mahsulotlarda kalsiy gid-
rosilikati ko‘rinishida, asbest esa, asbestli boshqa materiallar kabi,
xomashyo aralashmasidagi boshqa komponentlar bilan kimyoviy
birikmaga kirishmaydigan qo‘shimcha bo‘lib xizmat qiladi.
Asbest-silikat materiallar bir qator turlarga ega, ular o‘zaro
qo‘llanuvchi xomashyo turlari, ishlab chiqarish texnologiyasining
o‘ziga xosligi va tayyor mahsulot xossalarining ko‘rsatkichlari bi-
lan farqlanadi.
Qumtuproqli xomashyo turiga ko‘ra, bu mahsulot quyida-
gilarga bo‘linadi:
1) asbest-ohak-qumli, ularni ishlab chiqarish uchun kvarsli
qum ishlatiladi;
2) asbest-ohak-diatomitli (trepelli), ularni tayyorlashda dia-
tomit yoki trepel ishlatiladi.
Bunday mahsulotlarning xossaviy ko‘rsatkichlari keng chegara-
larda tebranadi, masalan, hajmiy og‘irlik 150 dan 400 kg/m
3 
gacha,
egilishdagi mustahkamlik esa 3 dan 8 kg/sm
2
gacha bo‘ladi.
Bu materiallarning boshqa asbestli materiallardan asosiy farqi —
ularning fizik strukturasidir.
Asbest-ohak-qumli materiallar
Asbest-ohak-qumli materiallar plitalar, qobiq va segmentlar
ko‘rinishida ishlab chiqariladi, ularning o‘lchamlari, odatda,
boshqa asbest mahsulotlar o‘lchamlariga mos keladi, masalan, pli-
talar uzunligi 500 mm, eni 170 mm, qalinligi 30, 40, 50 mm
bo‘ladi. Bunday mahsulotlarning xossaviy ko‘rsatkichlari keng
127
Sovelit plitalarni ishlab chiqarishning texnologik sxemasi
Asbest
Dolomit
Saralash
Maydalash
Vibratsion elak
Bolg‘achali maydalagich
Titish
Bo‘laklarni saralash
Yanchish mashinasi
G‘alvir (groxot)
Pishirish
Shaxtali pech
Suv
So‘ndirish
Pech gazlari
So‘ndirish apparati
(CO
2
)
Karbonlash
Karbonizatorlar
Bug‘
Massani qaynatish
Qaynatgich (kristallizator)
Presslash
Gidravlik press
Quritish
Tunnelli quritgich
Plitalarni upakovkalash
Upakovkalash stollari
Òayyor mahsulotlar ombori
↓
↓
↓
↓
↓
↓
↓
↓
↓
↓
↓
↓
↓
↓
↓
↓

123
chegaralarda tebranadi, masalan, hajmiy og‘irligi 150 dan
400 kg/m
3
gacha bo‘ladi.
Xomashyo materiallari. Asbest-ohak-qumtuproqli mahsulotlar
asbest, ohak va kvars qumidan tayyorlanadi. Alohida hollarda shix-
taning bu uchta asosiy komponentiga g‘ovak hosil qiluvchi mod-
dalar, qotishni tezlatuvchilar va boshqa qo‘shimchalar qo‘shiladi.
Asbest-ohak-qumtuproqli mahsulotni ishlab chiqish texno-
logik sxemasi quyida keltirilgan.
Asbest-ohak-qumtuproqli mahsulotlar ishlab chiqarish
texnologik sxemasi
Diatomit
Qumtuproqli komponent
Ohak
Titish
Maydalash
Parchalash
Yanchish mashinasi
Bolg‘achali maydalagich
Jag‘li maydalagich
Pishirish
Shaxtali pech
Maydalash
Bolg‘achali tegirmon
Ho‘l tuyish
Suv
Sharli tegirmon
Gips
Aralashtirish
Propellerli aralashtirgich
Qoliplash. Quyuvchi mashina
Issiqlik bilan ishlov berish
Avtoklav
Òayyor mahsulotlar ombori
↓
↓
↓
↓
↓
↓
↓
↓
↓
↓
↓
↓
↓
↓
126
8.6. Asbest-dolomit materiallar
Asbest tola va dolomitning kimyoviy qayta ishlov mahsulotlari
aralashmasidan tuzilgan issiqlik izolatsion materiallardan sovelitni
ko‘rib chiqamiz. Hozirgi vaqtda sovelit mahsulotlari ikki: 350 va
400 markada ishlab chiqariladi. Egilishdagi mustahkamlik chega-
rasi 1,7 dan 2 kg/sm
2 
gacha, issiqlik o‘tkazuvchanlik koeffitsiyenti
harorat oshishi bilan boshqa asbestli materiallarga qaraganda sekin-
roq oshadi.
Sovelitli mahsulotlarning eng ko‘p tarqalgani — plitalardir.
Ularning uzunligi 500 mm, eni 170 mm va qalinligi 30, 40 va 50 mm
bo‘ladi. Mastikali issiqlik izolatsion konstruksiyalardagi sovelit
kukunining hajmiy og‘irligi 450 kg/m
3
, egilishdagi mustahkamlik
chegarasi 1,5 kg/sm
2
va issiqlik o‘tkazuvchanlik koeffitsiyenti
0,095 kkal/m · soat · grad ga teng.
Xomashyo materiallari. Sovelit ishlab chiqarish uchun ikki
xomashyo turi — dolomit va asbest ishlatiladi.
Dolomit – bu nordon karbonli kalsiy va magniyning ikkilam-
chi tuzidir.
Dolomitning kimyoviy tarkibi toza ko‘rinishdagi mineral si-
fatida (CaCO
3 
· MgCO
3
) quyidagicha (og‘irlik bo‘yicha % da):
SaO — 30,4, MgO — 21,7, SO
2
— 47,9 bo‘ladi. Òurli qazilmalar
dolomitlari tarkibida SiO
2
, Al
2
O
3
va Fe
2
O
3
bo‘ladi, ularning umu-
miy qiymati 5% dan oshmaydi. Sovelit ishlab chiqarish uchun ish-
latiluvchi dolomit tarkibidagi MgO 18—20% dan kam bo‘lmasligi
kerak.
Sovelit mahsulotlarni ishlab chiqarishning texnologik sxemasi
quyida keltirilgan.

124
Asbest-ohak-diatomitli materiallar
Bu guruhning eng ko‘p tarqalgan materiallaridan biri – bu
vulkanitdir.
Mahsulot turlari va xususiyatlari. Vulkanitli mahsulotlar
ko‘pincha plitalar ko‘rinishida bo‘lib, ularning uzunligi 500 mm,
eni 170 mm, qalinligi 30 dan 70 mm gacha bo‘ladi. Vulkanit plita-
larning hajmiy og‘irligi 400 kg/m
3
dan ko‘p emas, issiqlik o‘tkazuv-
chanlik koeffitsiyenti 25° C haroratda 0,078 kkal/m·soat·grad dan
ko‘p emas, egilishdagi mustahkamlik chegarasi 3 kg/sm
2
dan kam
emas bo‘ladi. Qo‘llash harorati 600° C gacha bo‘ladi.
Xomashyo materiallari. Vulkanit ishlab chiqarish uchun shixta
quyidagi tarkibga ega (% da) bo‘ladi: asbest — 10—15%, ohak —
20—25%, diatomit (yoki trepel) — 65%.
Vulkanit ishlab chiqarish uchun asbest yaxshilab titilishi ke-
rak. Buning uchun VI navli asbestni qo‘llash iqtisodiy jihatdan
samaralidir.
Ohakni kukun yoki ohakli sut ko‘rinishida qo‘shish mumkin.
Ohak suti kukunga nisbatan samaraliroqdir. Ohak sutini ishlatish
mustahkamlikni oshiradi va vulkanit g‘ovakligini ko‘paytiradi.
Vulkanit ishlab chiqarish uchun diatomit va trepellar, avvalo,
kimyoviy faol bo‘lishi, ohak bilan aloqaga kirishib, kalsiy gidrosi-
likatni hosil qilishi kerak (CaO · mSiO
2 
· nH
2
O).
Mahsulotlar ishlab chiqarish. Vulkanit ishlab chiqarishning
texnologik sxemasi quyida keltirilgan.
Bu yerda diatomit va trepellarni tayyorlash ularni boshqa is-
siqlik izolatsiya materiallari ishlab chiqarishda tayyorlashdan farq
qiladi — ular solishtirma yuzaning ko‘payishi, kimyoviy o‘zaro
ta’sirning tezlashishi va kucli bo‘lishi uchun juda mayda bo‘lishi
kerak.
125
↓
↓
↓
↓
↓
↓
↓
↓
↓
↓
↓
↓
↓
↓
Vulkanit plitalar ishlab chiqarishning
texnologik sxemasi (ho‘l usul)
Asbest
Diatomit
Ohak
Maydalash
Parchalash
Bolg‘achali maydalagich
Jag‘li maydalagich
Yarimquruq titish
Shlam olish
Yanchish mashinasi
Parrakli aralashtirgich
Ho‘l titish
Pishirish
Propellerli aralashtirgich
Shaxtali pech
CaCl
2
eritmasi
Tuyish
Sharli tegirmon
Aralashtirish
So‘ndirish
Qorishtirgich
So‘ndirish apparati
Plitalarni qoliplash
Quyuvchi konveyer
Plitalarni bug‘lash (qoliplarda)
Avtoklav
Plitalarni quritish (qolipsiz)
Tunnelli quritkich
Òayyor mahsulotlar ombori
↓
↓

129
e) izolatsiya konstruksiyasining ruxsat etilgan o‘lchamlari va
og‘irligi;
f) izolatsiya xizmati muddati, demontajdan va izolatsiya kon-
struksiyalari ta’miridan so‘ng qayta qo‘llash muddati va boshqalar.
Asbest-trepel materiallarni asosan turli sanoat uskunalari va
truboprovodlarning mastikali izolatsiyasi uchun ishlatiladi. Bu
materiallar izolatsiya konstruksiyalarining sezilarli og‘irligi 250—
300° C haroratlargacha ularni qo‘llash sohasini chegaralaydi, yu-
qoriroq haroratlarda esa iqtisodiy jihatdan samarasizdir. Aralash
konstruksiyalarda asbest-trepel materiallar 600° C gacha harorat-
larda xizmat qiladi.
Asbest-sement mahsulotlar, asosan, plitalar ko‘rinishida ish-
lab chiqariladi, ular faqatgina issiq yuzalar izolatsiyasi uchungina
21-rasm. Òruboprovodlarning issiqlik izolatsiyasi turlari:
a) mastikali; b) qattiq mahsulotli (segmentlar); d) o‘ramali; g) aralash
(qolip va mastikali).
Asosiy
materiallar
qatlami
Asbestli
prokidka
Suvoq
Yopishtirilgan
material
Segmentlar
Yopishtirilgan
material
Sim
Suvoq
Suvoq
Sim
Yopishtirilgan
material
2-qatlam
(mastika)
Suvoq
Yopishtirilgan
material
Truboprovod
Izolatsion
shnur
1-qatlam
(qobiqlar)
a)
b)
d)
e)
136
Yog‘och tolali plitalardan tayyorlangan tovush yutuvchi kon-
struksiyalar bir qatlamli va ikki qatlamli bo‘lishi mumkin: birinchi
holda ular teshilgan izolatsion plitalarning faqat bir qatlamidan,
ikkinchi holda esa teshik plitalarning o‘zaro yopishtirilgan ikkita
qatlamidan iborat bo‘ladi. Bunday konstruksiyadagi 12,5—16 mm
qalinlikdagi izolatsion plita tovush yutuvchi qatlam, 3—4 mm
qalinlikdagi qattiq plita ko‘pincha dekorativ xarakterga ega tashqi
qoplamani o‘zida aks ettiradi. Ikki qatlamli plitalar 0,4 dan kam
bo‘lmagan o‘rtacha tovush yutish koeffitsiyentiga (200 dan
2000 Hz gacha) ega bo‘lishi kerak. Bir qatlamli tovush yutuvchi
plitalar sifatida hajmiy og‘irligi 250—300 kg/m
3
bo‘lgan izolatsion-
bezakli plitalar eng qulay hisoblanadi. Òeshilgan plitalarda o‘rtacha
tovush yutish koeffitsiyenti (200 dan 2000 Hz gacha) 0,4 dan kam
emas, ariqchali plitalarda esa 0,3 dan kam emas bo‘ladi.
Hajmiy og‘irligi 180 kg/m
3
va qalinligi 32 mm bo‘lgan maxsus
akustik plitalarning tovush yutish koeffitsiyenti 0,98 gacha yeti-
shi mumkin. G‘adir-budir yuzali plitalar silliq plitalarga nisbatan
tovushni yaxshi yutadi. Òovush izolatsiyasi maqsadi uchun qop-
lama materiallar sifatida izolatsion yoki, yaxshisi, 20 mm qalin-
likdagi izolatsion-bezakli plitalar ishlatilishi mumkin.
9.2. Xomashyo materiallari
Plitalar ishlab chiqarish uchun xomashyo sifatida barcha yo-
g‘och turlari, ayrim qishloq xo‘jalik ekinlari: bug‘doy, g‘o‘za, ka-
nop va boshqalarning poyalari xizmat qilishi mumkin. Plitalar ish-
lab chiqarish uchun asosiy xomashyo resurslari quyidagilar:
a) noishchi yog‘och, ya’ni qurilish maqsadlari uchun yaroqsiz
bo‘lgan (uzun va kalta);
b) o‘rmon chiqindilari (gorbil, reyka va qirqindilar);

130
emas, balki qurilish konstruksiyalarida, masalan, sanoat binolari-
ning isitiladigan tomlarida ishlatiladi. Sovelitni qo‘llashning asosiy
sohasi – bu bug‘ harorati 500—550° C gacha bo‘lgan elektr stan-
siyalari uskunalari izolatsiyasidir. Sovelit neftni qayta ishlash,
kimyoviy, shakar va boshqa zavodlarda uskunalar hamda bug‘
quvurlari issiqlik izolatsiyasi uchun xizmat qiladi.
Vulkanit plitalar sovelit mahsulotlarga qaraganda mustahkam-
roq, shuning uchun ular tebranish va vibratsiyaga moyil izola-
tsiya konstruksiyalarida ishlatiladi.
IX BOB
ORGANIK ISSIQLIK IZOLATSIYA
MATERIALLARI
9.1. Yog‘och tolali plitalar. Òa’rifi, turlari va xususiyatlari
Yog‘och tolali plitalar deganda, yog‘ochni ketma-ket tolasimon
massaga maydalash, qoliplash va issiqlik bilan qayta ishlash yo‘li
bilan olinuvchi yirik o‘lchamli plita yoki listlar tushuniladi.
Yog‘och tolali plitalar turli xusussiyatlari bilan ishlab chiqa-
riladi, bu xususiyatlar ularni faqat issiqlik izolatsiya materiallari
sifatidagina emas, balki konstruktiv, bezak va akustik maqsadlarda
ishlatishga ham imkon beradi.
Mustahkamlik, hajmiy og‘irlik, g‘ovaklik va boshqa xossala-
riga ko‘ra, yog‘och tolali plitalar ikki guruhga bo‘linadi:
a) izolatsion, yuqori g‘ovaklikka ega, vakuum-qoliplash va quri-
tish yo‘li bilan yog‘och tolali massadan olinadi;
b) qattiq, yuqori zichlikka ega, yog‘och tolali massadan va-
kuum-qoliplash va issiq presslash yo‘li bilan olinadi.
135
Perforatsiya ikki tomoni ochiq va bir tomoni ochiq, tartibli
(regular) va betartib (noregular) bo‘lishi mumkin. Dumaloq
teshiklar o‘rniga izolatsion plitalar yuzasiga, ko‘pincha shu maq-
sadda, parallel yoki shaxmat tartibida joylashgan ariqchalar torti-
ladi (23- rasm).
a)
b)
d)
e)
23-rasm. Yog‘och tolali plitalar perforatsiyasi turlari:
a) dumaloq tartibli; b) dumaloq tartibsiz; d) parallel ariqchali;
e) o‘zaro perpendikular ariqchali.

131
Izolatsion plitalar izolatsion va izolatsion-bezaklilarga, qattiq
plitalar esa yarim qattiq, qattiq va o‘ta qattiqlarga bo‘linadi.
Hajmiy og‘irlik. Plitalarni alohida turlarga kiritish uchun asosiy
ko‘rsatkich sifatida hajmiy og‘irlik xizmat qiladi. Izolatsion gu-
ruhga kiruvchi plitalarda, barcha issiqlik izolatsion materiallarda
qabul qilingani kabi, hajmiy og‘irlikning yuqori chegarasi; qattiq
(presslangan) plitalar guruhida hajmiy og‘irlikning quyi chegara-
sining mumkin bo‘lgan qiymatlari o‘rnatiladi.
Alohida tur plitalar uchun tashqi belgi bo‘lib, zichlik darajasi-
ga bog‘liq bo‘lgan qalinlik hisoblanadi; zichlik qanchalik kam
bo‘lsa, plitalar shunchalik qalin bo‘ladi. Izolatsion plitalar 8 dan
25 mm gacha, qattiq plitalar esa 3 dan 8 mm gacha qalinlikka
egadir.
Plitalar uzunligi va bo‘yi ham zichlik darajasiga bog‘liq: eng
zich plitalar katta mustahkamlik va o‘lchamga ega. Qattiq plitalar
uzunligi 3600 mm gacha va eni 1800 va 1600 mm bo‘lishi mum-
kin. Bu o‘lchamlar chegaraviy emas, ular yanada kattalashishi
mumkin.
Yog‘och tolali plitalarning katta o‘lchamlari ularning qurilish
mahsulotlari sifatidagi afzalliklaridan biridir. Shunga ko‘ra,
yog‘och tolali plitalarni devorlar uchun ishlatish katta mehnat sarfi
talab qilmaydi va qurilish-montaj ishlarini industriallashga yor-
dam beradi: xonadagi devorni o‘rnatish uchun, odatda, xona ba-
landligiga teng 2—3 uzunlikdagi plitalarni qo‘yish talab qilinadi.
Yog‘och tolali plitalarning fizik-mexanik xususiyatlari xarak-
teristikasi 14-jadvalda keltirilgan.
Hajmiy og‘irligi 150 kg/m
3
gacha bo‘lgan izolatsion plitalarda
egilishdagi mustahkamlik chegarasi 4 kg/sm
2
dan kam va issiqlik
o‘tkazuvchanlik koeffitsiyenti 0,047 kkal/m · soat · grad dan ko‘p
bo‘lmasligi kerak. Plitalarni ishlatish chegaraviy harorati 100° C ga
teng.
134
sion yog‘och-tolali plitalar, mineral yoki shishavand paxtali mah-
sulotlardan bajarilib, qattiq plitalar yordamchi (oblitsovka) mate-
rial sifatida xizmat qilishi mumkin.
Òovush yutish uchun mo‘ljallangan yog‘och tolali plitalar
teshiladi, ya’ni aniq tartibda joylashgan ko‘p sonli dumaloq yoki
tirqishli teshiklar hosil qilinadi, ular tufayli plitalarning tovush
yutish xususiyati keskin oshadi (22-rasm).
Òajribalar shuni ko‘rsatdiki, tovush yutish koeffitsiyenti quyi-
dagilarga bog‘liq bo‘ladi:
a) alohida teshiklar kattaligi va soniga: barcha teshiklarning bir
xil yig‘indi maydonida, agarda alohida teshiklar kattaligi kam, ular-
ning soni esa ko‘p bo‘lsa tovush yutish koeffitsiyenti yuqori
bo‘ladi;
b) plita qalinligi bo‘yicha teshiklar yo‘nalishi: plita yuzasiga
qiya joylashgan teshiklar, plita yuzasiga perpendikular joylashgan
teshiklarga qaraganda, yaxshi tovush yutishni hosil qiladi.
22-rasm. Yog‘och tolali izolatsion plitalar tovush yutishining
perforatsiyaga bog‘liqligi:
1 – silliq yuzali plita; 2 – teshilgan plita (perforatsiyalangan).
Òovush chastotasi, Hz da
Òovush yutish koeffitsiyenti

132
Issiqlik izolatsiya va akustik maqsadlar uchun yog‘och tolali
plitalarning ikki turi mo‘ljallangan: izolatsion va izolatsion-bezakli.
Qattiq guruhga kiruvchi yog‘och tolali plitalarni qurilishda bezak
va konstruktiv materiallar sifatida hamda mebel ishlab chiqarish-
da ishlatiladi.
Issiqlik-texnik xossalari. Yog‘och tolali plitalarning issiqlik
o‘tkazuvchanligi, boshqa materiallar kabi, ularning g‘ovakligiga
bog‘liq: g‘ovaklik oshishi bilan issiqlik o‘tkazuvchanlik kamayadi.
Hajmiy og‘irligi 250 kg/m
3
bo‘lgan issiqlik izolatsion plitalar
g‘ovakligi taxminan 80% ga yaqin. Qattiq plitalar g‘ovakligi izolat-
14-jadval
Yog‘och tolali plitalar xususiyatlari ko‘rsatkichlari
Plita turlari
Xususiyatlar
izolatsion izolatsion- yarim-
qattiq
juda
bezakli
qattiq
qattiq
Hajmiy og‘irlik,
250 dan
350 dan 400 dan 850 dan 950 dan
kg/m
3
ortiq
ortiq
kam
kam
kam
emas
emas
emas
emas
emas
Egilishdagi
mustahkamlik
chegarasi,
12
20
150
400
500
kg/sm
2
,
kam emas
Issiqlik
o‘tkazuvchanlik
0,06
0,08
K u z a t i l m a g a n
koeffitsiyenti,
kkal/m·soat·grad
133
sion plitalarga qaraganda, taxminan 2 marta kichik. Mayda va shu
bilan birga bir tekis taqsimlangan g‘ovaklik bunday plitalardagi past
issiqlik o‘tkazuvchanlikning asosiy sababchisidir. Yog‘och tolali
izolatsion plitalar issiqlik o‘tkazuvchanligi ularning namligiga
bog‘liq.
Yog‘och tolali plitalarga ishlov berish. Yog‘och tolali plitlar-
ning barcha turlari oson mexanik qayta ishlanadi: plitalarni ke-
sish, arralash, parmalash hamda unga mix qoqish mumkin. Plita-
lar yuzasini o‘rnatilgandan so‘ng, bo‘yash yoki gulqog‘ozlar
(oboylar) bilan qoplash mumkin. Yog‘och tolali plitalarning turi
va vazifasiga ko‘ra, odatda to‘siq konstruksiyalar ichida ishlatiluv-
chi izolatsion plitalar yuzasi qayta ishlanmaydi.
Oshxona, vanna va yuvinish xonalari devorlarini bezash uchun
mo‘ljallangan qattiq plitalar ularni ishlab chiqarish jarayonida sin-
tetik smolalar bilan to‘yintiriladi va suvga chidamli emal bilan qop-
lanadi. Natijada plitalar chiroyli tashqi ko‘rinishga ega bo‘lib,
keramik plitali devorlarni eslatadi.
Suvga chidamlilik. Yog‘och tolali plitalarning barcha turlari
gigroskopikdir va suv shimuvchandir; yuqori suv shimish xususi-
yati va gigroskopiklik izolatsion plitalarning katta g‘ovaklikka ega-
ligi natijasidir. Shimilgan namlik plitalar sifatini buzadi: ular shi-
shadi, o‘z o‘lchamlarini o‘zgartiradi, mustahkamligi kamayib, is-
siqlik o‘tkazuvchanligi oshadi. Bundan tashqari, bunday plitalar
yog‘ochni yemiruvchi uy zamburug‘lari rivojlanishi uchun qulay
muhit yaratadi. Suvga chidamlilikni oshirish uchun tolasimon
massani gidrofob moddalar bilan to‘yintiriladi.
Akustik xossalari. Yog‘och-tolali plitalar, ko‘pincha, qurilish-
da akustik maqsadlar uchun ishlatiladi. Izolatsion plitalarni to-
vush izolatsiyasi uchun ham, tovush yutish uchun ham ishlatish
mumkin. Òovush yutuvchi konstruksiyalarda asosiy qatlam izolat-

137
d) fanera va gugurt ishlab chiqarish chiqindilari (shpon-rvani-
na, yaroqsiz somon va quti lomi);
e) qog‘oz makulaturasi (kesik va yirtqilar).
Barcha yog‘och tolali plitalarning taxminan 90% i yog‘ochdan
yasaladi.
Yog‘ochning asosiy qismlari — selluloza va lignin, ularning
elementar tarkibi (% da) quyidagicha: selluloza – C — 44,3; O —
49,3; H — 6,4; lignin – C — 64,4; O — 29,7; H — 5,9.
Selluloza yarimsaxaridlar guruhiga kiradi. Uning kimyoviy
tarkibi taxminan (C
6
H
10
O
5
)
x
formula bilan ifodalanishi mumkin,
bu yerda x – kattaligi hali o‘rnatilmagan polimerizatsiya koef-
fisiyenti. Lignin formulaga ega emas; u aniq kimyoviy birlikka ega
emas, o‘zida bir nechta moddalar birligini aks ettiradi. Kimyoviy
tomondan u selluloza bilan bog‘liq emas. Uni sellulozadan ajra-
tish mumkin, selluloza tuzilishi bunda buzilmaydi. Yog‘och tarki-
bida selluloza va lignindan tashqari, yana gemiselluloza ham bor.
Yog‘ochning barcha tarkibiy qismlari yog‘och tolali plitalarni ish-
lab chiqarish jarayonida qisman yoki butunlay tolaga aylanib, pli-
talarga aniq xususiyatlar beradi.
Lignin amorf va izotrop moddani o‘zida aks ettiradi. Selluloza
kristall tuzilishga ega; u mitsella deb nomlanuvchi kristallitlardan
tashkil topgan bo‘lib, ular uzunligi 500—700 
A
o
va qalinligi 50—
60 
A
o
bo‘lgan tayoq shaklga ega. Mitsellalar fibrillalarni hosil qi-
ladi, ularning diametri 3000—5000 
A
o
. Mitsella va fibrillalardan
turli shakldagi kletkalar tashkil topadi. Yog‘ochni yog‘och tolali
plitalar tayyorlash uchun ishlatishda tolasimon shaklli kletkalar
katta ahamiyatga egadir.
Bargli daraxtlar yog‘ochida bunday kletkalar libriforma tola deb
nomlanadi. Ular uzun shaklga, ichki tor bo‘shliqlarga, qalin de-
144
talarning mustahkamligidan taxminan to‘rt baravar ko‘p bo‘ladi.
Plitalar mustahkamligini texnologik jarayonlar parametrlarini,
asosan, ularning issiq presslash va yuzasini qayta ishlash rejimini
o‘zgartirib, boshqarish mumkin. Masalan, plitalarni qalinligi
0,6 mm li shpon bilan qoplab, egilishdagi mustahkamlik chegara-
sini oshirish mumkin.
Yog‘och qirindili plitalarning egilishdagi mustahkamligi qirin-
di turi, plitalar hajmiy og‘irligi, ularni qoplash usuliga bog‘liq va
keng chegaralarda — 50 dan 150 kg/sm
2
gacha bo‘ladi. Mus-
tahkamlikka yana plitalar tayyorlash uchun ishlatilgan sintetik
smolalar sifati ham ta’sir ko‘rsatadi.
Plitalar mustahkamligi namlikda keskin pasayadi, qurigandan
so‘ng esa boshlang‘ich holi tiklanmaydi. Shuning uchun, plita-
larning suvga chidamliligini oshirish uchun, qirindilar uchun gid-
rofobizatorlarni ishlatish va plitalarni qurilish konstruksiyalarida
namlanishdan saqlash zarur.
Plitalar qo‘l asboblari va stanoklarda ishlovga yengil beriladi.
Ularni arralash, teshish, frezerovkalash mumkin. Ularga mix qo-
qish mumkin va ular vintlarni yaxshi ushlaydi.
Ko‘p bo‘shliqli plitalarning issiqlik o‘tkazuvchanligi, butun pli-
talarga qaraganda hajm og‘irligi kam bo‘lsa ham, havo bo‘shliqlari
mavjudligi sababli yuqoridir. Shunga ko‘ra, hajmiy og‘irligi 200
va 400 kg/m
3
bo‘lgan ko‘p bo‘shliqli plitalar issiqlik o‘tkazuvchan-
lik koeffitsiyenti, mos ravishda, 0,12 va 0,14 kkal/m · soat · grad ga
teng. Plitalarning akustik sifatlari faqatgina plitatalar xususiyatiga
bog‘liq bo‘lmay, balki ma’lum ma’noda ularni konstruksiyalarda
qo‘llashga ham bog‘liq. Masalan, qalinligi 15 mm, hajmiy og‘irligi
600 kg/m
3
bo‘lgan, hamda devordan 20 mm masofada o‘rnatilgan
plita 0,4—0,7 tovush yutish koeffitsiyentiga ega.
Yog‘och qirindili plitalarning issiqlik o‘tkazuvchanlik koeffitsiyenti
500—700 kg/m
3 
hajmiy og‘irlikda 0,07 dan 0,09 kkal/m · soat · grad

138
vorlar va o‘tkir uchlarga ega. Ignabargli daraxtlar yog‘ochida
cho‘zinchoq kletkalar traxeid deb ataladi. Ignabargli daraxtlar
yog‘ochida traxeidlar hajm bo‘yicha 90—95% ni, bargli daraxtlar
yog‘ochida esa libriforma tolalari tarkibi hajm bo‘yicha 60—65% ni
tashkil qiladi. Libriforma tolalari traxeid tolalaridan qisqa va in-
gichkadir. Libriforma tolalari uzunligi 1 mm ga yaqin, diametri esa
20—30 mk; traxeidlar 3 dan 10 mm gacha uzunlikka va 30—70 mk
diametrga ega. Yog‘och tolali plitalar ishlab chiqarishda barcha
keng tarqalgan daraxt turlari: qarag‘ay (sosna), archa (yel), oqqa-
rag‘ay (pixta), qayin, olxa, tog‘terak (osina), terak va boshqalar
ishlatilishi mumkin.
9.3. Yog‘och tolali plitalar texnologiyasi
Yog‘och tolali plitalar ishlab chiqarish jarayonini ikki qismga
bo‘lish mumkin: yog‘ochni ketma-ket tolali massaga maydalash
va bu massadan plitalar olish.
Òolali massani olish va undan plitalarni qoliplash barcha tur
plitalar uchun umumiy ishlab chiqarish oqimi bo‘yicha amalga
oshiriladi. Qoliplangan plitalarni keyingi qayta ishlash ikki texno-
logik liniya bo‘yicha amalga oshiriladi:
1) izolatsiya plitalari quritiladi va mexanik ishlanadi, ayrim
hollarda esa haroratga chidamliligini oshirish uchun yong‘inga
qarshi tarkiblar bilan qoplanadi;
2) qattiq plitalar issiq presslarda issiqlik bilan qayta ishlovdan
o‘tkaziladi va suvga chidamli, haroratga chidamli emallar bilan
qoplanishi mumkin.
Òovush yutish uchun mo‘ljallangan plitalar alohida presslarda
perforatsiyalanadi.
143
qoplash uchun shpon, qog‘oz yoki qatlamli plastik ishlatiladi, bu
tufayli plitalar chiroyli tashqi ko‘rinish va yuqori mustahkamlik-
ka ega bo‘ladi.
Mexanik xususiyatlari. Yog‘och qirindili plitalar, bir xil hajmiy
og‘irlik qiymatida, yog‘och tolali plitalarga qaraganda, siqish, egi-
lish va cho‘zishda yuqoriroq chidamlilik chegarasi ko‘rsatkichlariga ega.
Masalan, hajmiy og‘irligi 500 dan 700 kg/m
3
bo‘lgan yog‘och qi-
rindili plitalarning egilishdagi mustahkamligi, ko‘pincha, 180 kg/sm
2
ga
yetadi va xuddi shunday hajmiy og‘irlikka ega yog‘och tolali pli-
27-rasm. Yog‘och qirindili plitalar tuzilishi:
a) bir qatlamli; b) uch qatlamli; d) ko‘p bo‘shliqli.
a)
b)
d)

139
9.4. Yog‘och tolali plitalarni qurilishda qo‘llash
Yog‘och tolali plitalar qurilishda issiqlik izolatsiya, akustik va
bezak materiallari sifatida ishlatiladi. Barcha turdagi yog‘och tola-
li plitalarni qo‘llash sohasi – bu turar-uy va jamoat binolari quri-
lishidir. Yog‘och tolali plitalarning barcha turlari turli uy tiplari
qurilishida ishlatilishi mumkin. Plitalarni zavod yog‘och uy quri-
lishida qo‘llash alohida samaralidir. 24-rasmda izolatsiya plitalari
bilan isitilgan to‘siqli uy tashqi devorining bir qismi ko‘rsatilgan.
Zamonaviy yog‘och uylar konstruksiyalarida yog‘och tolali pli-
talar, ko‘pincha, boshqa issiqlik izolatsiya materiallari bilan birga
ishlatiladi, bunda konstruksiyalarning termik qarshiligi sezilarli
oshadi.
Ularni g‘isht va beton devorlarning issiqdan himoyalash xu-
susiyatlarini oshirish uchun ham ishlatiladi (25-rasm).
Yedirilmaydigan alohida qattiq plitalar bilan pollarni qoplash
mumkin. Orayopma tovush izolatsiyasini kuchaytirishi uchun
ular qalin izolatsiya plitalariga o‘rnatiladi (26-rasm). Pol uchun
asos yassi bo‘lishi kerak, chunki yog‘och tolali plitalar notekis polga
linoleum kabi yopishib o‘rnasha olmaydi.
Atmosfera yog‘inlari ta’siridan himoyalangan qattiq plitalar
bilan tomlarni yopish mumkin. Akustik teshilgan plitalar boshqa
tovush yutuvchi materiallar bilan birgalikda shift va devorlarni qop-
lash uchun ishlatiladi, masalan, mineral paxta bilan birgalikda
qo‘llash tovush yutish darajasi yuqori bo‘lgan yuzalarni olishga
imkon beradi.
Qurilishdan tashqari, yog‘och tolali plitalar xalq xo‘jaligining
boshqa sohalarida ham qo‘llanadi: juda qattiq va qattiq plitalar –
mebel ishlab chiqarishda, avtomobil va vagon qurilishda — kuzov
uskunalari va boshqa maqsadlar uchun.
142
X BOB
YOG‘OCH QIRINDILI PLITALAR
10.1. Òurlari va xususiyatlari
Yog‘och qirindili plitalar maxsus tayyorlangan yog‘och qirin-
disiga sintetik smola qo‘shib, issiq presslash yo‘li bilan olingan yirik
o‘lchamli yassi plitalardir.
Yog‘och qirindili plitalar bir qatlamli va ko‘p qatlamli, butun
va ko‘p bo‘shliqli bo‘ladi.
Bir qatlamli plitalar butun plita qalinligida bir xil shakldagi qi-
rindilardan tashkil topgan.
Ko‘p qatlamli, odatda, uch qatlamli plitalar qalinligi bo‘yicha
qirindilarning uch qatlamiga — o‘rta va ikki yuza qatlamga ega.
O‘rtadagi qatlam nisbatan yirik, ko‘pincha shakli hamda rangi
bo‘yicha turlicha qirindilardan tashkil topgan har xil yog‘och jins-
laridan tuzilgan. Yuza qatlamlar qalinligi bo‘yicha bir xil yassi in-
gichka qirindilardan tayyorlanadi.
27-rasmda bir qatlamli, uch qatlamli va ko‘p bo‘shliqli plita-
larning tuzilish sxemasi ifodalangan.
Yog‘och qirindili plitalar nomenklaturasi bo‘yicha, plitalar
hajmiy og‘irligi 250 dan 400 kg/m
3
gacha bo‘lgan yengil, 400 dan
800 kg/m
3
gacha bo‘lgan yarim og‘ir va 800 dan 1200 kg/m
3
bo‘lgan og‘ir plitalarga bo‘linadi.
Yurtimizda yog‘och qirindili plitalar issiqlik izolatsiyasi uchun
kam ishlatiladi, ularni, asosan, devorlar bezagi, shiftlar qoplama-
si, pollar to‘shamasi uchun, hamda mebellar tayyorlash uchun
ishlatiladi.
Plitalar yuzasining bezatilishiga ko‘ra, qoplangan (oblitsovka-
li) va qoplanmagan (oblitsovkasiz) bo‘lishi mumkin. Plitalarni

140
24-rasm. Yog‘och tolali plitalar qo‘llanilgan yog‘och to‘siqli uy
to‘siq konstruksiyalarining vertikal kesimi:
1 — yog‘och tolali plitalar bilan isitilgan shift to‘sig‘i (3 qatlam); 2 – yog‘och
tolali plitalar bilan isitilgan devor to‘sig‘i (3 qatlam), ikki tomoni fanera bilan
qoplangan.
141
25-rasm. Yog‘och tolali plitalar bilan isitilgan, ko‘p teshikli g‘ishtdan
qurilgan turar-uyning tashqi devori:
1 – bir g‘isht qalinligidagi devor; 2 – suvoq; 3 – yog‘och tiqinlar;
4 – reykalar (4½5 sm); 5 – qalinligi 12,5—25 mm bo‘lgan izolatsion plitalar.
26- rasm. Tovush izolatsiyasi yog‘och tolali plitadan iborat pol tuzilishi:
1 – temir-beton to‘siqlar; 2 – bitum mastikali izolatsiya plitalari; 3 – taxtali
pol to‘sinlari; 4 – taxtali pol; 5 – qattiq plitalar.

145
oraliqda tebranadi, 200 kg/m
3
hajmiy og‘irlikda esa 0,04
kkal/m · soat · grad gacha pasayadi.
Plitalar tovush izolatsiyasi tovush chastotasi 150 dan 550 Hz gacha
bo‘lganda 26 db gacha, 550 dan 3200 Hz gacha chastotada 43 db ga,
o‘rtacha 35 db ga teng bo‘ladi.
10.2. Xomashyo materiallari
Yog‘och qirindili plitalarni tayyorlash uchun ikkita asosiy xom-
ashyo turi: yog‘och va bog‘lovchi modda sifatida sintetik smola
ishlatiladi. Plitalarning xossalarini yaxshilash uchun, asosiy ara-
lashmaga ozgina miqdorda qo‘shiluvchi gidrofobizatorlar, antisep-
tik va antipirenlar kerak bo‘ladi.
Yog‘och qirindisini qayin, eman (dub), qoraqarag‘ay (buk),
qarag‘ay (sosna), archa va boshqa bargli hamda ignabargli daraxt
yog‘ochlaridan tayyorlash mumkin.
Qattiq va og‘ir daraxtlardan, yengilroq va yumshoq daraxtlar-
ga qaraganda, mustahkamligi va zichligi kam bo‘lgan plitalar oli-
nadi.
Qirindiga aylantirish uchun turli ko‘rinishdagi noishchi yog‘och,
qisqa va uzun yog‘ochlar hamda yog‘ochni qayta ishlash chiqindi-
lari – gorbil, qirqindi, reykalarni ishlatilish mumkin.
Yog‘och qirindili plitalarni ishlab chiqarishda bog‘lovchi modda
sifatida termoreaktiv sintetik smolalar xizmat qiladi. Bunday smo-
lalar quyidagi talablarga javob berishi lozim:
a) smolaning mumkin bo‘lgan eng kam sarfida yog‘ochning
alohida bo‘lakchalarini o‘zaro qattiq yopishtirishi, ya’ni yog‘ochga
yaxshi adgeziyaga ega bo‘lishi;
b) plitalarni issiq presslashda tez qotishi va uzoq muddat xiz-
mat qilishi;
152
28-rasm. Fibrolit bilan isitilgan uy qismining vertikal kesimi:
1 — fibrolit plitalar; 2 — mineral paxtali voylok; 3 — suvoq.

146
d) plitalarga suvga chidamlilik berishi;
g) oqish rangli bo‘lishi, chunki to‘q rangli smolalar plitalarni
bo‘yab, keyin ularni fakturasiz qo‘llab bo‘lmaydi;
d) hidsiz va toksik aralashmalarsiz bo‘lishi lozim.
Bu talablarga ko‘proq fenol va karbamid smolalar javob bera-
di. Fenol smolalar karbamidga qaraganda, plitalarga suvga chidam-
lilik beradi. Shu bilan birga, karbamid smolalar fenol smolalardan
arzon, shuning uchun ularni yog‘och qirindili plitalar tayyorlashda
ishlatish samaralidir.
Plitalar xususiyatlarini yaxshilash uchun xomashyo aralash-
masiga gidrofobizatorlar, antiseptik va antipirenlar qo‘shiladi. Pli-
talarning suv shimuvchanligini 5—6% gacha kamaytirish va suvga
chidamlilikni oshirish uchun gidrofob qo‘shimchalar sifatida
parafinli suv emulsiyasi ishlatiladi. Antiseptiklar sifatida ftorli
natriy, natriy pentaxlorfenoliyat va boshqa moddalar xizmat qila-
di. Antipirenlar bo‘lib, oltingugurt va fosfor kislotalarining am-
moniy tuzlari yoki bura xizmat qiladi.
XI BOB
FIBROLIT
11.1. Òurlari va xususiyatlari
Fibrolit – plitalar ko‘rinishidagi issiqlik izolatsiya va issiqlik
izolatsiya-konstruktiv material bo‘lib, yog‘och shersti (lentasimon
yog‘och qirindisi) va mineral bog‘lovchi moddadan tashkil topgan.
Bog‘lovchi modda turiga ko‘ra, fibrolit quyidagicha: sementli —
portlandsement ishlatilganda va magneziyali — magnezial sement
ishlatilgandagi turlarga bo‘linadi.
151
50% dan kam bo‘lmagan C
3
S va 10–14% C
3
A ga ega tez qotuv-
chi alitli yuqori aluminatli sementlar eng yaroqli hisoblanadi.
Yog‘och sherstini mineral moddalar eritmalari bilan to‘yin-
tiriladi, bu jarayon mineralizatsiya, materiallar esa mineralizator-
lar deb ataladi.
Mineralizator sifatida xlorli kalsiy, eruvchan shisha va oltin-
gugurtli loy-tuproq ishlatiladi. Eng ko‘p tarqalgan mineralizator
turi – bu xlorli kalsiydir.
Mineralizator eritmalari 30—40° C haroratgacha isitilishi ke-
rak. Yog‘och shersti qanchalik quruq bo‘lsa, mineralizator erit-
masi yog‘och g‘ovaklari va kapillarlariga shunchalik yengil va chu-
qurroq kiradi, shuning uchun quritilgan sherst mineralizatsiyasi
ho‘liga nisbatan samaraliroqdir.
11.3. Fibrolitni qurilishda ishlatish
Fibrolitni ishlatishning asosiy sohasi – bu uy-joy qurilishidir.
Qurilishning me’yor va qoidalari bo‘yicha sementli fibrolitni II va
III sinf binolarida to‘siqli konstruksiyalar, masalan, yengil tosh
devorlar, sinch devorlar to‘ldiruvchilari, to‘siqlar uskunalari is-
siqlik-izolatsiyasi uchun qo‘llashga ruxsat beriladi (28- rasm).
Yuqori chidamli konstruktiv sementli fibrolitdan bir qavatli
sinchsiz uylar qurish mumkin.
Ma’lum o‘lchamlar va, shu bilan birga, fibrolit plitalarning
yengilligi uylarni tez, katta mehnat sarfisiz va ko‘tarma kranlarni
qo‘llamasdan qurishga imkon beradi. Fibrolit binolarning yax-
shi issiqlik himoyasini ta’minlaydi. Qalinligi 15 sm bo‘lgan fibrolit
plita devori o‘z termik qarshiligi bo‘yicha ikki g‘isht qalinlikdagi
devorga ekvivalentdir. Fibrolitni namlikdan saqlash kerak, uni
yuqori nam sharoitlarda, xususan, hammom va dush kabinalari-

147
Sementli va magneziyali fibrolitlar ularning bir xil tuzilishi bi-
lan tushuntiriladigan ayrim umumiy xususiyatlarga ega. Ammo
ular orasida farqlar ham bor, bu farqlar ularni tayyorlash uchun
ishlatilgan bog‘lovchi moddalar xususiyatlari bilan aniqlanadi.
Sementli fibrolit magneziyali fibrolitga qaraganda kengroq tar-
qalgan.
Fibrolit, qo‘llash maqsadiga ko‘ra, quyidagilarga bo‘linadi:
— issiqlik izolatsiya — bino qismlarining issiqlik izolatsiyasi
uchun ishlatiladi;
— issiqlik izolatsiya-konstruktiv — issiqlikdan himoyalash xu-
susiyatlaridan tashqari, katta mustahkamlikka ega, shu sababli
ularni devorlar, to‘siqlar, orayopmalar qurishda ishlatish mum-
kin;
—akustik — tovush yutuvchi material sifatida ishlatiladi.
Fibrolit uzunligi 1500, 2000 va 2400 mm, eni 500 va 750 mm,
qalinligi 25, 50,75 va 100 mm bo‘lgan plitalar ko‘rinishida ishlab
chiqariladi.
Sementli fibrolitning asosiy xususiyatlari 15-jadvalda kel-
tirilgan.
Jadvalda ko‘rsatilgan mustahkamlik va issiqlik o‘tkazuvchanlik
ko‘rsatkichlari materiallarning quruq holatiga tegishlidir. Sementli
fibrolit namligi 20% dan oshmasligi kerak.
Magneziyali fibrolitning asosiy xususiyatlari ko‘rsatkichlari se-
mentli fibrolitnikiga taxminan o‘xshash.
300 va 350 markali plitalar, odatda, issiqlik izolatsiya fibrolit-
ga, 400 va 500 markali plitalar esa issiqlik izolatsiya-konstruktiv
fibrolitga tegishlidir.
Fibrolit o‘zaro tutashgan g‘ovakli yirik g‘ovak tuzilishga ega,
bu esa uning bir qator xususiyatlarini, xususan, katta havo o‘tka-
zuvchanlik va yaxshi tovush yutishlik xususiyatlarini belgilaydi.
150
tarkibidagi tanin, shakar, kraxmal, ayrim gemiselluloza va bosh-
qalar kiradi. Yog‘och tarkibidagi suvda eruvchan moddalar tarkibi
daraxt turi va yoshiga, kesilgan vaqtiga, hamda omborxonada yot-
gan muddatga bog‘liqdir. Archa, oqqarag‘ay va qarag‘ay eng kam
suvda eruvchan moddalarga ega. Shuning uchun, yog‘och shers-
ti, ko‘pincha, ignabargli daraxtlardan olinadi. Qayin va tog‘terak
ko‘p suvda eruvchan moddalarga ega. Yozda kesilgan yog‘ochda,
qishda kesilgan yog‘ochga qaraganda, ko‘proq suvda eruvchan
moddalar bo‘ladi. Yog‘och po‘stlog‘i ko‘p ekstragenli moddalarga
ega, shuning uchun yog‘ochni yog‘och sherstiga aylantirishdan
oldin po‘stlog‘idan ajratiladi. Ignabargli yog‘och omborxonalarda
4—6 oy saqlanib turiladi.
Yog‘och shersti uzunligi 400—500 mm va qisqaroq, ammo
200 mm dan kam bo‘lmasligi kerak. Sherst eni va qalinligi fibrolit
turiga bog‘liq. Yog‘och sherstining tavsiya qilingan o‘lchamlari 16-
jadvalda ko‘rsatilgan.
16-jadval
Yog‘och shersti o‘lchamlari, mm da
Fibrolit
Eni
Qalinligi
Issiqlik izolatsiya
2—5
0,3—0,5
Akustik
1—1,5
0,4—0,6
Fibrolit ishlab chiqarish uchun qo‘llanuvchi portlandsement
500 markali bo‘lishi va yuqori tuyish mayinlikka ega bo‘lishi ke-
rak, buning uchun sementni vibrotegirmonlarda maydalanadi.
Xuddi shunday sifat talablariga javob beruvchi shlakportlandse-
mentni ishlatish mumkin. Fibrolit ishlab chiqarish uchun,

148
Fibrolitdagi yog‘och shersti armatura karkas rolini bajaradi.
O‘zining elastikligi va bukiluvchanligiga ko‘ra, u plitalarda xarak-
terli tolasimon tuzilishni, g‘ovaklik va mustahkamlikni ta’minlaydi.
Fibrolit xususiyatlari va uzoq saqlanishi yog‘och shersti sifatiga
bog‘liq bo‘ladi.
Sementli fibrolitning suv shimuvchanligi 40—60% dir. Hajmiy
og‘irlik va sement sarfi pasayishi bilan suv shimuvchanlik oshadi.
Fibrolitning suvga chidamliligi yetarli emas: magnezial fibrolitda
u kamroq, chunki magnezial tuzlar yuqori gigroskopiklikka ega.
Shuning uchun, fibrolitni saqlashda va konstruksiyalarda nam-
likdan himoya qilish kerak. Fibrolit 35% dan yuqori namlikda uy
zamburug‘i bilan shikastlanadi. Fibrolit ochiq alanga bo‘lib yon-
maydi, lekin tutaydi. Yong‘in o‘chiruvchilar me’yori bilan mos
ravishda, yonuvchanlik darajasi bo‘yicha fibrolit qiyin yonuvchi
15-jadval
Òurli markadagi sementli fibrolit xususiyatlari
ko‘rsatkichlari
Plitalar
Hajmiy
Egilishdagi
Issiqlik
Umumiy
markasi
og‘irlik,
mustahkamlik
o‘tkazuvchanlik
(haqiqiy)
kg/m
3
,
chegarasi,
koeffitsiyenti,
g‘ovaklik, %
ortiq emas
kg/sm
2
,
kkal/m·soat·grad,
kam emas
ortiq emas
300
300
4
0,085
87
350
350
5
0,095
83
400
400
7
0,105
82
500
500
12
0,13
77
149
qurilish materialiga kiradi. Fibrolitli konstruksiyalarning yong‘inga
chidamliligi hajmiy og‘irligiga bog‘liq: hajmiy og‘irlik qanchalik
katta bo‘lsa, yong‘inga chidamlilik chegarasi shunchalik yuqori
bo‘ladi. Magneziyali fibrolit sementli fibrolitga qaraganda kam
yonuvchanlikka ega, chunki magneziyali fibrolitda yog‘och shersti
xlorli magniy aralashmasi bilan to‘yintiriladi, u esa yong‘indan
yaxshi himoyalaydi.
Akustik fibrolit tashqi ko‘rinishi bo‘yicha yog‘och shersti
o‘lchami bilan farqlanadi: u qalin, lekin ensizroq. Akustik fib-
rolitning hajmiy og‘irligi 350—400 kg/m
3
. Plitalar qalinligi 25—
35 mm bo‘ladi. Fibrolitning tovush yutish koeffitsiyenti uning
hajmiy og‘irligi va qalinligi, hamda xonaning to‘siqli konstruksiya-
lariga mustahkamlash usuli bilan aniqlanadi. Òovushning 1000 Hz
chastotasida tovush yutish koeffitsiyenti 0,5—0,7 ga yetadi.
Fibrolit mexanik qayta ishlovga yengil beriladi: uni arralash,
teshish, unga mix qoqish mumkin. Fibrolitning g‘adir-budir yu-
zasi suvoq bilan yopishishga yordam beradi.
11.2. Xomashyo materiallari
Sementli fibrolit tayyorlash uchun xomashyo sifatida yog‘och
shersti ko‘rinishidagi yog‘och va portlandsement xizmat qiladi.
Bundan tashqari, sementning yog‘och shersti bilan yaxshiroq biri-
kishi va yopishishi muddatlarini nazorat qilish uchun xlorli kal-
siy, eruvchan shisha, gips, oltingugurtli loy-tuproq va ayrim boshqa
moddalar qo‘shiladi.
Sherst olish uchun yaroqli yog‘ochni tanlashda, portlandse-
mentning yopishish va qotish jarayonlariga salbiy ta’sir ko‘rsa-
tuvchi undan ajratib olingan suvda eruvchan organik moddalar-
ning miqdori katta ahamiyatga egadir. Bunday moddalarga yog‘och

153
da qo‘llash mumkin emas. Fibrolitda havo o‘tkazuvchanlik
yuqori bo‘lgani uchun, undan yasalgan devor va to‘siqlar suva-
ladi.
Fibrolit yonadi, shuning uchun pechlar va mo‘rkonlarga teg-
masligi kerak. Fibrolitning boshqa materiallarga nisbatan katta af-
zalligi – bu uning kichik namligidir, bu esa boshqa ko‘pgina
binolarga qaraganda, fibrolitli uylarni tezroq qurish imkonini bera-
di. Yog‘och konstruksiyalarga fibrolit plitalarni diametri 30 mm ga
yaqin metall shaybali maxsus enli mixlar bilan qoqiladi. G‘ishtli,
beton devorlar va to‘siqlar plitalariga fibrolit, odatda, ohak-sement-
li aralashma yordamida mahkamlanadi. Binolarning yerto‘la xona-
larida fibrolitni qo‘llashda, plitalarni tosh devorlarga issiq bitum
yordamida mahkamlanadi, bitum uning gidroizolatsiyasini ta’min-
laydi.
Fibrolit plitalarni monolit betonlar bilan birgalikda qo‘llanuvchi
qurilish konstruksiyalarida ularni opalubka sifatida ishlatish mum-
kin, bu yog‘och materiallari iqtisodiga va qurilish ishlarining ar-
zonlashuviga olib keladi.
Hozirgi vaqtda fibrolit yirik panelli temir-beton qurilishida ish-
latilmoqda.
Sanoat qurilishida fibrolit cherdaksiz tomyopilmalarni isitish
uchun ishlatiladi. Uni yig‘ma temir-beton plitalarga bitum masti-
ka yordamida yotqiziladi, sementli styajka tortiladi va rulonli yopil-
ma materiallar bilan qoplanadi.
Fibrolit — yaxshi akustik materialdir. Yirik va tutashgan g‘o-
vaklariga ko‘ra u tovush yutish xususiyatiga ega, shuning uchun
uni konsert zallari, kinoteatrlar va boshqa xonalar devor va shift-
larini bezash uchun ishlatiladi. Bunday hollarda plitalar yuzasi su-
valmaydi, faqat purkagichlar yordamida bo‘yoq bilan bo‘yaladi.
160
koeffitsiyenti 0,05—0,08 kkal/m · soat · grad. Namlikda qamish
plitalar zamburug‘lar bilan kasallanadi; ochiq olov bilan yonmay-
di, lekin tutaydi.
13.1. Xomashyo materiallari
Qamish plitalarni turli suvsevar o‘simliklar poyasidan, ammo,
ko‘pincha, oddiy qamish poyalaridan tayyorlash mumkin. Qamish
uzun poyali va tepasi popukli bir yillik o‘simlik. Qamish poyalari,
odatda, 1,5—2 m balandlikka ega, lekin 6 m balandlikka va
40 mm gacha qalinlikka ham yetishi mumkin. Diametri 7—15 mm li,
pressga yaxshi beriluvchi poyalardan sifatliroq qamish plitalar oli-
nadi. Qamishdan tashqari, qamish plitalar tayyorlash uchun ichki
29-rasm. Qamish plitalar:
a) qamish poyalarining ko‘ndalang joylashuvi; b) qamish poyalarining
bo‘ylama joylashuvi.
a)
b)

154
Sementli fibrolit ishlab chiqarishning texnik-iqtisodiy
ko‘rsatkichlari
1 m
3
sementli fibrolit tayyorlashga xomashyo, yoqilg‘i, elektr
energiyasi va mehnat xarajatlari 17-jadvalda ko‘rsatilgan.
17- jadval
Sementli fibrolit ishlab chiqarishning texnik-iqtisodiy
ko‘rsatkichlari
Xomashyo nomi
Fibrolit markasi
300
350
400
500
Yog‘och, m
3
0,4
0,45
0,55
0,82
400 markali portlandsement, kg
190
220
240
270
Shartli yoqilg‘i, kg
21
26
31
51
Elektr energiyasi, kW · soat
15,5
17
19,5
24
Mehnat, odam-kun
0,6
0,7
0,8
1,1
Sementli fibrolit ishlab chiqarish iqtisodi alohida korxonalar-
ning ishlab chiqarish quvvatiga bog‘liq: qoida bo‘yicha, kichik sex va
zavodlarga qaraganda yirik korxonalarni tashkil qilish samaraliroqdir.
Fibrolit – boshqa bir qator issiqlik izolatsiya materiallariga
qaraganda, transportabel materialdir. Fibrolitni uzoq masofalarga
tashish uning sifatiga ta’sir ko‘rsatmaydi. Shuning uchun, fibrolit
ishlab chiqarishni rivojlantirishdagi asosiy yo‘nalish – bu xom-
ashyo resurslariga boy rayonlarda yillik ishlab chiqarish quvvati
100—120 mln m
3 
ga ega yirik korxonalarni qurishdir.
Yirik korxonalarda mehnat samaradorligi taxminan 2—3 baro-
bar yuqori, fibrolit narxi esa pastroqdir.
159
lishida torfli plitalar yig‘ma yog‘och uy qurilishida shchitlar va
sinchlarni to‘ldirish uchun, hamda g‘ishtli, shlak-beton va boshqa
toshli devorlarning termik qarshiligini kuchaytirish uchun xizmat
qilishi mumkin. Barcha hollarda, torfli plitalarni namlikdan yax-
shi himoyalash zarur. Òorfli plitalar, qobiq va segmentlari
100° C gacha haroratli sanoat uskunalari va quvurlar issiqlik izo-
latsiyasi uchun ishlatiladi.
Òorfli plitalarning keng tarqalgan qo‘llash sohalaridan biri –
bu muzlatkichlar izolatsiyasidir. Ilgarigi davrlarda ishlab chiqaril-
gan muzlatkichlarning deyarli barchasi torfli plitalar bilan izola-
tsiyalangan. Ammo hozirgi vaqtda ham torfli plitalar, ko‘pincha,
shu maqsadlarda ishlatiladi.
XIII BOB
QAMISH PLITALAR
Qamish plitalar (qamishit) deb, qamish poyalarini presslash va
po‘lat sim bilan mahkamlash yo‘li bilan tayyorlangan issiqlik
izolatsiya plitalariga aytiladi. Qamish plitalar poyalarning joyla-
shuviga ko‘ra, ikki xil bo‘ladi:
a) poyalarning ko‘ndalang joylashuvi;
b) poyalarning bo‘ylama joylashuvi (29-rasm).
Poyalari bo‘ylama joylashgan plitalar qamish va sim sarflari
bo‘yicha iqtisodiy hisoblanadi.
Plitalar o‘lchamlari (mm da): uzunligi 2400, 2600 va 2800,
eni 550, 950, 1150 va 1500, qalinligi 30, 50, 70 va 100. Presslash
darajasiga ko‘ra, qamish plitaning hajmiy og‘irligi 175 dan 250
kg/m
3
gacha bo‘ladi, namligi 18% dan ko‘p emas, egilishdagi
mustahkamligi 5 kg/sm
2
ga yaqin, hisobiy issiqlik o‘tkazuvchanlik

155
XII BOB
ÒORFLI ISSIQLIK IZOLATSIYA MATERIALLARI
12.1. Òurlari va xususiyatlari
Òorfli issiqlik izolatsion mahsulotlarni plitalar, qobiq va seg-
mentlar ko‘rinishida quvurlar issiqlik izolatsiyasi uchun ishlab
chiqariladi. Òorfli issiqlik izolatsiya mahsulotlarning eng ko‘p tar-
qalgan turi – bu plitalar bo‘lib, odatda, ular torfli plitalar deb ata-
ladi. Òorfli plitalar o‘lchamlari: uzunligi 1000 mm, eni 500 mm,
qalinligi 30 mm bo‘ladi.
Òorfli plitalarni nam yoki quruq ishlab chiqarish usuli bilan
olish mumkin.
U yoki bu usul bilan olingan plitalarning tashqi alomati bo‘lib,
uning yuzasi xizmat qiladi: nam usul bilan tayyorlangan plitalar
ular quritilgan katakli poddonlar izlariga ega; quruq usulda olin-
gan plitalar esa kichikroq dumaloq qavariqlarga — pressformaning
perforatsiyalangan ostki qismi teshiklari izlariga ega bo‘ladi.
Nam usulda olingan torfli plitalarning sifati quruq usulda olin-
gan plitalarnikidan yaxshiroqdir.
O‘zRSÒ «Torfli issiqlik izolatsiya plitalari» bo‘yicha ular: od-
diy va yuqori suvga chidamlilik va biochidamlilikka yoki kam dara-
jada yonuvchanlikka ega bo‘lgan maxsus turlarda bo‘lishi mum-
kin. Bunday plitalar suvga chidamli (S), biochidamli (B) yoki qi-
yin yonuvchi (Yo) deyiladi. Plitalarning namlik va olov ta’siriga
yuqori qarshiligiga torfli xomashyoni ishlab chiqarish jarayonida
fizik-kimyoviy usullar bilan qayta ishlash yordamida erishiladi.
Barcha tur plitalarning, suvga chidamligidan tashqari, hajmiy
og‘irligi 170 kg/m
3
dan oshmasligi kerak. Suvga chidamli plitalar
og‘irroq bo‘ladi: ularning hajmiy og‘irligi 220 kg/m
3
gacha yetishi
158
12.3. Òorfli plitalar ishlab chiqarish iqtisodiyoti
Mavjud korxonalar va loyihalar bo‘yicha quriluvchi korxona-
larda torfli plitalarni ishlab chiqarishning texnik-iqtisodiy ko‘rsat-
kichlari katta tafovut bilan farqlanadi.
Nam usul bilan tayyorlanuvchi torfli plitalar tannarxini aniq-
lovchi asosiy iqtisodiy shartlar:
1) yiliga 120 dan 1200 ming m
2
gacha plitalar ishlab chiqaruv-
chi korxonalar (ko‘pgina korxonalar uchun 500 ming m
2
);
2) torfli xomashyoning koni va tashish uzoqligi 3 km dan
12 km gacha bo‘lishi kerak. Xomashyo qiymati plitalarning umu-
miy qiymatining 24% gachasini tashkil qiladi;
3) xomashyo qazishni mexanizatsiyalash va ularni torfli plita-
larga qayta ishlash darajasi, bu mehnat sarfining kattaligi va qiy-
matida aks etadi, shunga ko‘ra, har bir ishlab chiqaruvchi ishchi-
ga yiliga 5 dan 12 ming m
2
gacha plita hajmida o‘zgarishi mumkin;
4) torfli plitalarni quritish usuli, chunki xarajatlarning asosiy
qismi – bu torfli plitalar umumiy narxining 50—60% iga teng
bo‘lgan yoqilg‘i torfi narxidir.
1 m
2
torfli plitalar ishlab chiqarishning xarajatlari
Xomashyo (W = 92—93%) ............................ 0,09—0,1 m
3
Yoqilg‘i (torf W = 40%) ..................................... 18—24 kg
Elektr energiyasi .................................... 2,4—2,9 kW · soat
Plitalarni yelimlash uchun bitum ........................... ∼0,3 kg.
12.4. Òorfli plitalarni qurilishda qo‘llash
Òorfli plitalar II va III sinf uy-joy, jamoat va qishloq xo‘jalik
binolarining to‘siqli konstruksiyalarida qo‘llaniladi. Uy-joy quri-

156
mumkin. Ammo bunday plitalarning suv shimuvchanligi (namu-
nalar suvda bir sutka davomida turadi) oddiy torfli plitalarga qara-
ganda 3—4 marta kichik. Òorfli plitalarning egilishdagi chidamlili-
gi 3 kg/sm
3
dan kam emas, issiqlik o‘tkazuvchanlik koeffitsiyenti
esa 0,05—0,055 kkal/m · soat · grad.
Òorfli plitalar yonuvchan materialdir. Ularning yonish haro-
rati 160° C ga yaqin, o‘z-o‘zidan yonish harorati esa 300° C ga
yaqin.
Nam holatda, xususan shtabellarda saqlashda, torfli plitalar
pastroq haroratlarda ham mikrobiologik o‘z-o‘zidan yonishga
moyil bo‘lishi mumkin. Issiqlik izolatsiyasi uchun torfli plitalarni
saqlash va qo‘llashning chegaraviy harorati har ehtimolga qarshi
100° C deb belgilangan. Òorfli xomashyoni antipirenlar bilan qayta
ishlash (to‘yintirish)da torfli plitalar yonuvchanlik darajasi pasaya-
di, bunday plitalar qiyin yonuvchi issiqlik izolatsiya materiallariga
kiradi.
Qiyin yonuvchi torfli plitalar ochiq olov bilan yonmaydi, olov
ta’siri doirasidan chiqarilgandan so‘ng esa, uning tutashi tez
to‘xtaydi. Òayyor plitalarni yong‘indan himoyalovchi tarkiblar bi-
lan qoplab, yong‘in xavfsizligini oshirish mumkin.
12.2. Xomashyo materiallari
Izolatsion plitalar ishlab chiqarish uchun, torf hosil qiluvchi
o‘simliklarning tolasimon tuzilishini saqlab qolgan, torf konlari-
ning faqat yuqori qismidagi kam chirigan (yosh) torf yaroqlidir.
Bunday torf botanik tarkibi bo‘yicha o‘zida, asosan, moxsfag-
num («oq mox»)ni saqlab, ko‘pgina turlarga bo‘linadi.
Moxsfagnum moxlarining eng ko‘p tarqalgan turlari: medium
va fuksumdir.
157
Ko‘pgina torf konlarida moxning turli xillarining ketma-ket
almashinuvi kuzatiladi. Moxlarning uzoq vaqt davom etuvchi mu-
rakkab fizik-kimyoviy chirish jarayonlari natijasida, odatda, och-
sariq rangdagi, yaqqol ko‘rinuvchi tolasimon tuzilishli yosh torf
o‘simlik tolalari deyarli qoldig‘isiz va namlikni zich ushlovchi
tarkibli to‘q jigarrang massaga aylanadi.
Òorfli plitalar ishlab chiqarishda qo‘llanuvchi torf botanik
tarkibi bo‘yicha, chirish darajasi 5 dan 12% gacha bo‘lganda,
80% dan kam bo‘lmagan medium va fuksum moxiga ega bo‘lishi
kerak.
Òorfli xomashyoni tanlash torfli plitalar ishlab chiqarishda bosh
texnologik masalalardan biri hisoblanadi, chunki ularning xususi-
yatlari, asosan, torf xususiyati va tarkibini belgilaydi.
Òorf qatlamlari botanik tarkibi va chirish darajasi bo‘yicha bir
jinsli va yaxshi ifodalangan tolasimon tuzilishga ega bo‘lishi ke-
rak. Chuqurligi bo‘yicha turli chirish darajasiga ega torf konlarini
ishlab chiqishda, alohida gorizontlar torflarini chirish darajasi
o‘rtacha 12% dan yuqori bo‘lmagan torfli aralashmani olish uchun
aralashtirishga to‘g‘ri keladi. Bunda chirish darajasi 5% dan kam
va 15% dan ko‘p bo‘lgan torfni qo‘llash tavsiya qilinmaydi.
Chirish darajasi 5% gacha bo‘lgan torf ortiqcha tola yumshoq-
ligiga ega. Chirish darajasi 15% dan ortiq bo‘lgan torf namlikni
qiyin yo‘qotadi; bunday xomashyodan qilingan torfli plitalar yu-
qori hajmiy og‘irlikka ega bo‘ladi.
Òorfli xomashyoni yil bo‘yi ekskavator bilan qazish mumkin.
Olingan xomashyo namligi 90—95% bo‘ladi.
Òorfli plitalar ishlab chiqarishda ko‘p issiqlik sarf qilinadi.
Shuning uchun, xomashyo sifatida qo‘llaniluvchi yosh, oz chiri-
gan torflar konlari yonida, yoqilg‘i sifatida qo‘llaniluvchi eski torf
cho‘kmalari ham joylashgan bo‘lishi kerak.

161
bo‘ylama havo kanalga ega egiluvchan poyali ko‘l qamishi, sitnik,
ragoz va boshqa o‘simliklardan foydalanish mumkin.
Poyasining egiluvchanligi va o‘simlik to‘qimasining g‘ovakligi
bu tur o‘simlik xomashyosining, asosan, issiqlik izolatsiya mah-
sulotlar tayyorlash uchun yaroqliligini belgilaydi. Qamishning
egiluvchan poyalari mat ko‘rinishidagi chidamli yarim qattiq pli-
talar olishga imkon beradi, o‘simlik to‘qimasining g‘ovakligi esa
mahsulotlarning past issiqlik o‘tkazuvchanligini ta’minlaydi.
Qamish plitalari tayyorlash uchun pishgan qamishning bir yil-
lik poyalarini ishlatish zarur. Qamishning pishganligini poyasining
sariq rangi va barglarining yo‘qligi bilan bilsa bo‘ladi. Qishda qol-
gan qamish poyalari sinuvchan bo‘lib, o‘z egiluvchanligini yo‘qo-
tadi.
Qamishni kuzgi-qishki davrda mexanizatsiyalashgan usulda
tayyorlash tavsiya etiladi: suv havzalarida qamishni motorli qayiq-
larga mahkamlangan qamish o‘rgichlar yordamida o‘rib olinadi.
13.2. Qamish plitalarni qurilishda qo‘llash
Qamish plitalar – kam qavatli turar-uylar, qishloq xo‘jalik
qurilmalari va III sinf kichik sanoat binolari qurilishida ishlatilishi
mumkin. Qamish plitalari sinchli tashqi devorlar, ichki to‘siqlar
uskunalarini to‘ldirish va to‘siqlarni isitish uchun xizmat qiladi.
Uni 70% dan yuqori havo namligida, masalan, hammom xona-
larida ishlatish tavsiya etilmaydi. Muzlatkich konstruksiyalarida
qamish plitalar namlikdan yaxshi saqlangan bo‘lishi kerak.
Qamish plitali devorlar yuzasi havo o‘tkazuvchanlikni kamay-
tirish uchun suvaladi. Ayrim hollarda ichki suvoq ostiga bug‘
izolatsiya qatlami qoplanadi. Issiqlik-texnik ko‘rsatkichlari bo‘-
yicha, qalinligi 100 mm li, ikki tomondan suvalgan qamish plitali
168
Katta hajmiy og‘irlikda, masalan, 300 kg/m
3
da, g‘ovak plast-
massalar mustahkamligi cho‘zilishda 75 kg/sm
2
ga, siqilishda esa
50 kg/sm
2
ga yetadi.
Ko‘pikli plastmassalarning konstruktiv sifat koeffitsiyenti
(0,17—0,20) eng yaxshi gaz-betonlarnikidan (0,05—0,07) ancha
yuqoridir. Paxta-qog‘oz gazlamali yoki kraft-qog‘oz gofrilli uyali
issiqlik izolatsiya plastmassalari yuqori konstruktiv sifat koeffitsi-
yentiga ega (0,25—0,5).
Hajmiy og‘irligi 10—30 kg/m
3
bo‘lgan issiqlik izolatsiya plast-
massalarining alohida turlari kam mustahkamlik 0,2 kg/m
2
va kat-
ta mo‘rtlikka ega, bu solishtirma zarbaviy qovushoqlik bilan xarak-
terlanadi.
Issiqlik izolatsiya plastmassalari mustahkamligi, elastikligi, is-
siqqa chidamliligi va boshqa xususiyatlari ko‘rsatkichlarini mos
qo‘shimchalarni qo‘llash, masalan, tolasimon va kukunli to‘ldi-
ruvchilar va gazli massalarning ko‘pchish va qotish jarayonlari para-
metrlarini o‘zgartirib, ma’lum chegarada boshqarish mumkin.
Qizdirishga munosabat. Yuqori haroratlar ta’siri ostida poli-
merlar destruksiyasi (buzilishi) jarayoni boshlanadi va ko‘pik-plast-
larning fizik-mexanik xususiyati o‘zgaradi. Òermoplastik polimerli
issiqlik izolatsiya plastmassalarini (ko‘pik-polistirol, ko‘pik-poli-
vinilxlorid va boshqalar) 60—80° C gacha haroratlarda, termoreak-
tiv polimerli plastmassalarni esa (fenolli ko‘pik-plastlar, ko‘pik-
poliuretanlar va boshqalar) 150° C gacha haroratlarda ishlatish
mumkin. Ko‘pik-plastlarning ayrim turlarini (kremniy-organik,
mineral to‘ldiruvchili fenolli) ba’zi sharoitlarda 300—400° C gacha
haroratlarda ekspluatatsiya qilish mumkin (masalan, havosiz yopiq
konstruksiyalarda).
Barcha issiqlik izolatsiya plastmassalar yonuvchandir. Ularni
ochiq olovga yaqinlashtirganda o‘zini tutishiga qarab, uch guruh-
ga bo‘lish mumkin:
I guruh – qiyin yonuvchi (ko‘pik-poliuretanlarning ayrim tur-
lari, kremniy-organik materiallar);

162
devor ikki g‘isht qalinligidagi g‘isht devorniki bilan mos tushadi.
Qamish plitalar suvoq bilan yaxshi birlashgani uchun, qamish pli-
tali devorlar yengil suvaladi. Plitalarni chirishdan saqlash uchun
5% li temir kuporosi eritmasi bilan shimdirish maqsadga mu-
vofiqdir. 30-rasmda qamish plita bilan to‘ldirilgan yog‘och sinchli
uy devori ko‘rsatilgan.
30-rasm. Qamish plita bilan isitilgan sinchli uy qismining vertikal kesimi:
1 – poyalari gorizontal joylashgan qamish plita; 2 – poyalari vertikal joylash-
gan qamish plita; 3 – mineral paxta; 4 – suvoq.
167
18-jadval
Ko‘pik-plastlarning 
asosiy 
fizik-mexanik 
xususiyatlari 
ko‘rsatkichlari
Hajmiy
Mustahkamlik
So
lishtirma
Qo‘llash
Issiqlik 
o‘tka-
30 
kunda
Ko‘pik-plast
og‘irlik,
chegarasi, 
kg/sm
3
zarbaviy
harorati
zuvchanliks
uv
shimuv-
Izoh
turi
kg
/m
3
qovushoqlik,
(chegaraviy),
koeffitsiyenti,
chanlik,
siqish
egilish
kg·sm/sm
2
°
C
kkal/m·soat·grad
hajmi 
bo‘-
yicha 
% 
da
Ko‘pik-polistirol
30
1,2–30
4–70
1
600
–
(–100)
0,027
16
O‘zi
20
0
2,
3
0,047
1
o‘chuvchi
Ko‘pik-polivinil-
60
2,3–26
4–40
0,
7
60–(–60)
0,03
10
Qiyin
xlorid
2
00
1,
5
0,045
3
yonuvchi
Ko‘pik-poliuretan
30
1,
5
10
0,
3
150–(–180)
0,026
18
Qiyin
20
0
3,5
50
1,6
0,05
5
yonuvchi
Ko‘pik-poli-
20
0
8
6
0,16
200–(–60)
0,04
8
Yonmaydi
siloksan
4
00
30
25
0,35
0,052
2
Ko‘pik-poli-
80
6
10
0,
5
100–(–60)
0,032
18
O‘zi
epoksid
30
0
50
70
1,
5
0,055
2
o‘chuvchi
Fenolli 
ko‘pik-plast
polimerda: rezolli
80
2,
5
3
0,15
130–(–50)
0,032
28
Yonmaydi
15
0
7
6
0,25
0,044
8
novolachli
15
0
6
5
0,26
150–(–60)
0,044
10
Yonmaydi
23
0
25
15
0,36
0,056
60
Mochevinoform- aldegid 
ko‘pik-plast
10
0,
2
–
0,04
110–(–200)
0,025
60
0
Yonmaydi
(mipora)
20
0,35
–
0,04
0,027
80
0

163
XIV BOB
ISSIQLIK IZOLATSIYA PLASTMASSALARI
Issiqlik izolatsiya plastmassalari deb, sintetik smolalardan oli-
nuvchi organik yuqori g‘ovakli materiallarga aytiladi, ular quri-
lish, sanoat va texnikaning boshqa sohalarida issiqlik izolatsiyasi
uchun ishlatiladi.
Issiqlik izolatsiya plastmassalari yana gaz to‘ldirilgan yoki
ko‘pirtirilgan plastmassalar, ko‘pik-plast (penolast) yoki g‘ovakli-
plastlar (poroplast) ham deb nomlanadi.
14.1. Issiqlik izolatsiya plastmassalari turlari
Issiqlik izolatsion plastmassalar turli polimerlardan tayyorlanadi.
Issiqlik izolatsiya plastmassalarini alohida guruhlarga bo‘lish-
ning asosiy klassifikatsion belgilari quyidagilar:
a) material olish uchun qo‘llanuvchi asosiy xomashyo turi;
b) material olish usuli;
d) g‘ovaklik xarakteri va hajmiy og‘irligi;
e) issiqlik izolatsiya plastmassalari ahamiyati va qo‘llash sohasi.
Ko‘pikli plastmassalar quyidagilarga bo‘linadi:
A) boshlang‘ich polimerlar turi bo‘yicha:
1) polimerizatsiyalashgan;
2) polikondensatsion;
B) hajmiy og‘irligiga ko‘ra:
1) yengil;
2) yengillashgan.
Boshlang‘ich polimer hajmiy og‘irligi yarmidan kichik hajmiy
og‘irlikka ega bo‘lgan ko‘pikli plastmassalar yengil, polimer hajmiy
og‘irligi yarmidan katta hajmiy og‘irlikka ega bo‘lganlari esa yengil-
lashgan ko‘pikli plastmassalar deyiladi;
166
14.2. Umumiy xususiyatlari
Katta texnologik imkoniyatlariga ko‘ra, issiqlik izolatsiya plast-
massalari xususiyatlarini keng chegaralarda nazorat qilish mum-
kin (18-jadval).
Ularning hajmiy og‘irligi 10—15 dan 300—350 kg/m
3
gacha
va undan ortiq bo‘ladi. Gazli plastmassalar barcha issiqlik izolat-
siya materiallaridan eng yengili hisoblanadi.
Bunday plastmassalarning issiqlik o‘tkazuvchanlik koeffit-
siyenti, yuqorida qayd etilgan hajmiy og‘irlik qiymatlarida +20° C
haroratda 0,025 dan 0,055 kkal/m · soat · grad gacha chegaralarda
bo‘ladi. Ayrim ko‘pik-plast turlari material g‘ovaklarini havo o‘rniga
boshqa gazlar (masalan, ko‘pik-poliuretanlarni tayyorlashda gaz
hosil qiluvchi sifatida freon ishlatiladi) bilan to‘ldirilganda issiqlik o‘t-
kazuvchanlik koeffitsiyenti 0,019 dan 0,026 kkal/m · soat · grad gacha
bo‘ladi.
Issiqlik izolatsiya plastmassalarning mexanik xossalari: mus-
tahkamlik, qattiqlik, mo‘rtlik, elastiklik, asosan, ko‘pikli polimer-
lar turiga va g‘ovaklik olish usullariga bog‘liq.
Polimerlar yuqori solishtirma mustahkamlik bilan, ya’ni kichik
solishtirma og‘irlikdagi katta mustahkamlik bilan farqlanadi.
Masalan, ko‘p tarqalgan polimerlarning cho‘zilishdagi mustah-
kamlik chegarasi 200 dan 700 kg/sm
2
gacha, egilishda 300 dan
1000 kg/sm
2
gacha, siqilishda 200 dan 2500 kg/sm
2
gacha tebra-
nadi. Polimerning solishtirma og‘irligi nisbatan kam va 1,1—
1,9 g/sm
3
chegarada bo‘ladi. Shuning uchun, polimerlardan
kichik hajmiy og‘irligi bilan sezilarli mustahkamligi mos tushgan,
ya’ni konstruktiv sifatning yuqori koeffitsiyentiga ega issiqlik izo-
latsion material olish mumkin. Epoksidli, poliuretanli, polistirolli
va ayrim boshqa polimerli plastmassalar 100 dan 250 kg/m
3
gacha
bo‘lgan hajmiy og‘irlikda cho‘zilishdagi mustahkamlik chegarasi
15 dan 40 kg/sm
2
gacha, siqilishda 20 dan 40 kg/sm
2
gacha, egi-
lishda 35 dan 70 kg/sm
2
gacha chegaralarda bo‘ladi.

164
D) olish usuliga ko‘ra:
1) presslangan;
2) presslanmagan;
3) quyilgan va sepilgan;
E) qotirish usuliga ko‘ra:
1) sovuq qotirish;
2) issiq qotirish;
F) fizik strukturasiga ko‘ra, gaz to‘ldirilgan plastmassalar quyi-
dagilarga bo‘linadi:
1) g‘ovak plastmassalar (ko‘pik-plastlar), ular mayda yopiq
g‘ovak tuzilishi bilan xarakterlanadi;
2) ko‘pik (g‘ovak-plastlar) – tutashgan g‘ovaklar yoki gaz bi-
lan to‘lgan bo‘shliqli tizimga ega materiallar.
Bu bo‘lishlar shartli hisoblanadi, chunki materialda bir vaqt-
ning o‘zida ham g‘ovaklar, ham tutashgan teshiklar bo‘lishi mum-
Issiqlik izolatsiya plastmassalari klassifikatsiyasi sxemasi
Polimerlashgan
Polikondensatsion
polimerlar
polimerlar
TermoplastikTermoreak
tiv
ko‘pik-plastlar
ko‘pik-plastlar
Pressli usul
Pressiz usul
Quyish va purkash
usuli
Yopiq g‘ovakli
Aralash
Tovush izolatsiyasi
g‘ovakli
uchun
Issiqlik izolatsiyasi
Sanoat va fuqaro
Sanoat uskunalari
Muzlatkichlar
Transport
qurilishi uchun
va quvurlar uchun
uchun
vositalari
uchun
↓
↓
↓
↓
↓
↓
↓
↓
↓
↓
↓
↓
↓
↓
↓
↓
165
kin. Bunday materiallar aralash strukturaga ega. Muntazam
takrorlanuvchi, to‘g‘ri geometrik shaklga ega va asalari inini es-
latuvchi g‘ovakli uyali (sotoviy) plastmassalar alohida guruhni
tashkil qiladi. Ular o‘zlarida polimerlar bilan yopishtirilgan max-
sus gofrirlangan qog‘oz, gazlama yoki aluminiy folga mahsulot-
larni aks ettiradi (31-rasm);
G) to‘ldiruvchilar turiga ko‘ra:
1) to‘ldiruvchilarsiz;
2) mineral to‘ldiruvchili;
3) organik to‘ldiruvchili.
Òolasimon to‘ldiruvchili issiqlik izolatsiya plastmassalari plast-
massa qo‘llanilgan tolasimon materiallarga, ya’ni mineral paxtali
va yog‘och tolali plitalarga o‘xshash hisoblanadi. Farqi shundaki,
birinchi holda tolasimon to‘ldiruvchi plastmassaga qo‘shimcha
bo‘lib hisoblanadi, ikkinchi holda esa, aksincha, plastmassa tolaga
qo‘shimcha bo‘lib xizmat qiladi;
H) ishlatilishiga ko‘ra:
1) issiqlik izolatsiya;
2) tovush izolatsiya;
I) qo‘llash sohalariga ko‘ra:
1) sanoat va fuqaro qurilishi uchun;
2) sanoat uskunalari va quvurlar izolatsiyasi uchun;
3) muzlatkichlar uchun;
4) temiryo‘l, suv va havo transporti vositalari uchun.
31-rasm. Uyali plastmassalar.

169
II guruh – qiyin yonib ketuvchi (fenol-formaldegidli, poli-
uretanli, polixlorvinilli materiallar);
III guruh – yonuvchi (polistirol).
Gazli plastmassalar deformatsiyalanishi va xususiyati yomonlashi-
shi mumkin bo‘lgan past haroratlar deb –60 dan –180° C gacha
haroratlarni hisoblash kerak.
Namlikka munosabat. Gazli plastmassalar o‘zining g‘ovak
strukturasiga ko‘ra, juda kam suv yutish xususiyatiga ega, bu aso-
san g‘ovaklik xarakteriga bog‘liq.
Ko‘pik-plast namunalarining suv shimuvchanligi deyarli 10—
20 kunda to‘liq tugaydi.
Issiqlik izolatsiya konstruksiyalardagi bunday materiallarni
namlikdan saqlash uchun, ular polietilen va polixlorvinil plyonka-
lar bilan o‘raladi yoki suvdan himoyalovchi lak-bo‘yoq tarkiblar
bilan qoplanadi.
Quyish yoki purkash usuli bilan olinuvchi ayrim ko‘pik-plast-
lar, masalan, poliuretan, poliepoksid, fenolli turlari materiallarni
namlikdan zich himoya qobig‘i bilan saqlaydi.
Ochiq g‘ovakli gazli plastmassalar (g‘ovak-plastlar)ning ayrim
turlari tovush izolatsiyasi uchun ishlatiladi. Qattiq g‘ovak-plast-
lar, qoida bo‘yicha, gazli plastmassalarning boshqa turlariga qara-
ganda, tovushni yaxshi yutadi.
Issiqlik izolatsiya plastmassali mahsulotlarni qurilishda qo‘llash
uchun tavsiya qilingan o‘lchamlari quyidagicha: polistirol, polivi-
nilxlorid va fenolli qattiq plitalar: uzunligi 500—1000 mm, eni
400—700 mm, qalinligi 25—80 mm; poliuretanli qattiq plitalar:
uzunligi 2000 mm, eni 1000 mm, qalinligi 30—60 mm.
14.3. Xomashyo materiallari
Gazli plastmassalarni tayyorlashda quyidagi asosiy komponent-
lar ishlatiladi: polimerlar, gaz hosil qiluvchi moddalar, qotiruvchi-
lar. Plastmassalarning mustahkamlik, elastiklik, issiqqa chidamli-
lik va boshqa xususiyatlarini yaxshilash uchun plastmassalarga
176
Devorbop sopol ashyolarga oddiy sopol g‘isht, samarali sopol
ashyolar (bo‘shliqli g‘isht, g‘ovak-bo‘shliqli, yengil bo‘shliqli tosh,
blok va plitalar), shuningdek, g‘isht va sopol toshlardan ishlangan
katta o‘lchamli bloklar va panellar kiradi. Devorbop sopol bu-
yumlar ishlab chiqarish hajmi sopol buyumlar ishlab chiqarish-
ning 50% dan ko‘p miqdorini tashkil etadi. Shulardan eng ko‘p
tarqalgan devorbop buyumlarning turlari 32-rasmda ko‘rsatilgan.
Sopol buyumlari shakliga, o‘lchamlariga, tashqi yuzasini qan-
day pardozlanganligiga, o‘rtacha zichligiga va qanday texnologiya
qo‘llanilganiga qarab guruhlarga bo‘linadi. Masalan, mayda shakl-
dagi g‘isht, yirik sopol bloklari va panellar shular jumlasidandir.
33-rasmda ko‘p teshikli va bo‘shliqli devorbop sopol buyumlar
ko‘rsatilgan.
Qurilish g‘ishti. Qurilishda eng ko‘p ishlatiladigan oddiy va
ko‘p teshikli devorbop g‘ishtlar oson eruvchan tuproqqa qo‘shil-
malar qo‘shib yoki qo‘shilmasiz loydan tayyorlanadi. Bunday
g‘ishtlar, asosan, binolarning tashqi, ichki devorlarini, g‘ishtli blok-
lar va panellar qurishda ishlatiladi.
Oddiy loy g‘ishti 250½120½65 mm va 250½120½88 mm li
o‘lchamlarda ishlab chiqariladi. Devor qurayotganda g‘ishtlararo
chok o‘lchami 12 mm dan ortmasligi lozim. Zavodlarning ish
unumdorligini rejalashtirish g‘isht hajmidan kelib chiqqan holda
hisoblanadi, hajmi 1 m
3
ga teng devor qurish uchun 400 ta g‘isht
ishlatiladi. G‘ishtning og‘irligi 4 kg dan oshmasligi lozim. Oddiy
g‘ishtning xossalari quyidagicha: o‘rtacha zichligi 1600—1800 kg/m
3
;
suv shimuvchanligi kamida 6%; issiqlik o‘tkazuvchanlik koeffitsi-
yenti 0,7—0,85 W/(m·° C); siqilishga mustahkamligi 7,5—30 MPa;
egilishga esa 1,8—4,5 MPa; ayrim hollarda mustahkamligi 20—
50% gacha kichik bo‘ladi. Siqilishdagi mustahkamligiga qarab
g‘ishtlar 7 markada ishlab chiqariladi: 75, 100, 125, 150, 200, 250
va 300. 15, 25, 35 va 50 markadagi g‘ishtlar muzlashga chidamli
hisoblanadi. Nim quruq usul bilan tayyorlangan g‘ishtlarni poyde-
vor yoki nam, suv ta’sirida bo‘ladigan bino qismlarini qurishda
ishlatish tavsiya etilmaydi.

170
aniq miqdorda to‘ldiruvchilar, plastifikatorlar, katalizator va in-
gibitorlar qo‘shiladi. Bu qo‘shimchalar qimmatbaho polimerlar
sarfini pasaytiradi, massani qayta ishlash jarayonini yaxshilaydi
va shu bilan issiqlik izolatsiya plastmassalarni qo‘llash sohalarini
kengaytiradi.
Ko‘pik-plastlar olish uchun polimerlar quyidagilarga ko‘ra
bo‘linadi:
a) kimyoviy tarkibiga ko‘ra, polistirol, polivinilxlorid, poliure-
tan, fenol-formaldegid, karbomid va boshqalar;
b) yuqori molekular tuzilish usuliga ko‘ra, polimerizatsion va
polikondensatsion;
d) isitishdagi holatiga ko‘ra, termoplastik va termoreaktiv.
Polimerizatsion smolalar yuqori haroratlarda yoki katalizator-
lar yordamida olinuvchi cheksiz molekulalar birikmasi birlashgan
mahsulotdir, natijada boshlang‘ich moddadan yangi yuqori mole-
kular boshqa xususiyatli modda sintezlanadi.
Polikondensatsion smolalar reaksiyasida suv va boshqa mah-
sulotlar ajralib chiqqan, ta’sirchan moddalar molekulasining bir-
lashishi yo‘li bilan olinuvchi yuqori molekular moddalardir. Ma-
salan, fenolning formaldegid bilan o‘zaro aloqasida fenolformal-
degid bilan smola va suv hosil bo‘ladi.
Òermoplasitik smolalar deb, cheksiz miqdorda ketma-ket isitil-
ganda yumshashi va sovuganda qotishi mumkin bo‘lgan smola-
larga aytiladi. Ko‘pgina polimerizatsion smolalar termoplastik
bo‘lib hisoblanadi: polistirol, polivinilxlorid, polietilen va boshqalar,
hamda ayrim polikondensatsion smolalar.
Òermoreaktiv smolalar deb, bir marta qotgan va harorat oshi-
shida yoki qayta qizdirishda ham erimaydigan smolalarga aytiladi.
Òermoreaktiv smolalarga polikondensatsion smolalar kiradi: fenol-
formaldegid, karbamid va boshqalar.
Polistirol. Organik kimyodan ma’lumki, stirol etil-benzoldan
olinib, juda o‘tkir hidli C
6
H
5
—CH=CH
2 
birlikni o‘zida aks etti-
radi. Stirol — shaffof suyuqlikdir. Polimerlashda stirol qotib,
175
chi suyuqliklar (dibutilftalat, trikrezilfosfat, trixloretilfosfat va
boshqalar) ishlatiladi.
Polimerlarga to‘ldiruvchilarni qo‘shish faqat issiqlik izolatsiya
plastmassalarining fizik-mexanik xususiyatlarini o‘zgartiribgina
qolmay, balki ularni arzonlashtiradi.
Òo‘ldiruvchilar mineral va organik bo‘lishi mumkin: shisha
tola, asbest, perlit qum, kvars qumi, yog‘och uni, sintetik kau-
chuk va boshqalar.
Polimerning polimerizatsiya jarayonini uyg‘otish uchun init-
siator (tashabbuschi)lar – polimerizatsiyaning zanjirli reaksiya-
sini uyg‘otuvchi moddalar ishlatiladi. Polixlorvinil polimerlar ish-
lab chiqarishda initsiatorlar sifatida benzol peroksidi yoki ammo-
niy persulfati ishlatiladi.
XV BOB
SOPOL ASHYOLARI VA BUYUMLARINING
XOSSALARI
Sopol ashyolarning ichki tuzilishini chuqurroq o‘rganilsa,
uning haqiqatan ham kompozit ashyo ekanligini ko‘ramiz. Ma’-
lumki, sopol ashyolarni pishirish jarayonida oson eruvchan mine-
rallar erib, qiyin eriydiganlari o‘zaro bog‘lanib, yoriq g‘ovaklarni
to‘lg‘azadi va buyum hajmi bo‘ylab uzluksiz qotgan eritma, ya’ni
kompozitga xos matritsa hosil bo‘ladi. Soviganda kristall holatga
aylanadigan mikrotuzilishiga ega bo‘lgan matritsa shishasimon ko‘-
rinishda bo‘lib, sopol mustahkamligini ta’minlaydi. Sopol ashyo-
larning nazariy zichligi 2500—2700 bo‘lganda, ishlatiladigan ho-
latidagi zichligi 2000—2300 kg/m
3
ga teng bo‘ladi. Siqilishdagi
mustahkamlik chegarasi 0,05 dan 1000 MPa gacha o‘zgaradi.
Sopol ashyolarning, g‘ovakligiga ko‘ra, suv shimuvchanligi 0 dan
70% gacha bo‘lishi mumkin. Muzlashga chidamliligiga ko‘ra,
sopol ashyolar 15; 25; 35; 50; 75 va 100 markalarga bo‘linadi.

171
shishavand massaga aylanadi. Stirol polimeri – polistirol yuqori
molekular birlik bo‘lib, uning asosida qurilishda keng qo‘lla-
niluvchi isituvchi material — ko‘pik-polistirol tayyorlanadi.
Polistirolni stirolni blokda, aralashma, emulsiya va suspenziya-
da polimerlash yo‘li bilan olinadi.
Polistirolning polimerlash darajasi n 500 dan 2000 gacha o‘z-
garadi. Polistirol – hidsiz va mazasiz qattiq plastik bo‘lib, tutab
yonadi, uning mexanik xususiyatlari polimerlash darajasiga bog‘liq.
Polivinilxlorid – vinilxloridni polimerlash yo‘li bilan olinadi-
gan termoplast amorf kukun: CH
2
=CH—Cl.
Polivinilxloridning polimerlash darajasi 100—2500 chegarasi-
da bo‘ladi.
Fenol-formaldegid polimerlarni nordon va ishqoriy kataliza-
torlar ishtirokidagi fenol (C
6
H
5
OH) va formaldegid (HCOH)ning
o‘zaro aloqasida olinadi.
Bu polimerlarning polikondensatsiya darajasi 4—8 oraliqda
bo‘ladi. Fenol-formaldegid polimerlarni qattiq holatda ham, su-
yuq holatda ham olish mumkin. Ular och-sariqdan to‘q jigarrang-
gacha bo‘ladi. Ular asosida olingan ko‘pik-plastlar sariq-jigarrang
tusga ega.
Fenolformaldegid polimerlar yuqori issiqlik chidamlilikka ega,
shuning uchun ayrim ko‘pik-plast turlarini 350—400° C gacha
haroratda qo‘llash mumkin.
Poliuretan polimerlar. Poliuretan – uretan — karbamin kis-
lotasi efirini polimerizatsiyalash mahsulotidir.
Poliuretan erish harorati 176° C bo‘lgan kristall tolasimon
modda. Poliuretanlar xomashyosiga mos qo‘shimchalarni qo‘shib,
ularga turli xususiyatlar: termoplastiklik va termoreaktivlik, elas-
tiklik va yumshoqlik hamda qattiqlik xususiyatlarini berish mumkin.
Bunday ko‘pik-plastlarni tayyorlashda ikki asosiy komponent
ishlatiladi: ko‘p asosli kislotaning ko‘p atomli spirtlar bilan o‘zaro
ta’sirida olingan poliefir, hamda aromatik yoki alifatik qatorning
polifunksional izosianati.
174
4) ajralib chiquvchi gazlar inson sog‘ligi uchun bezarar bo‘lishi;
5) ajralib chiquvchi gazlar polimer bilan reaksiyaga kirishmas-
ligi va texnologik uskuna korroziyasiga sabab bo‘lmasligi;
6) ular notaqchil, arzon va transportirovka hamda saqlashga
chidamli bo‘lishi lozim.
Gazsimon ko‘piruvchi moddalar quyidagi sharoitlarda mate-
rialda bir tekis taqsimlangan g‘ovaklik hosil qiladi:
a) bosim va haroratning mos parametrlarida yumshatilgan poli-
merda gazning yaxshi erishida;
b) material g‘ovaklaridagi gaz bosimi va tashqi muhit bosimi
orasidagi yetarlicha farqda;
d) gaz to‘ldirilgan materialni aralashtirish va ishlatish vaqtida
g‘ovaklar devorlari orasidagi gaz diffuziyasining yo‘qligida.
Harorat oshishi bilan g‘ovaklar devorlari orasidagi gaz diffu-
ziyasi oshadi, polimerdagi gaz eruvchanligi esa kamayadi.
Eruvchanlik va diffuziya g‘ovaklashtirilayotgan polimer turi va
ishchi gaz tabiatiga bog‘liq. Yopiq g‘ovak tuzilishga ega material-
larni olish uchun, g‘ovak devorlari orasidan yomon o‘tuvchi gaz-
larni, masalan, azot yoki havoni qo‘llash maqsadga muvofiqdir.
Tutashgan g‘ovak materiallarni, odatda, yengil eruvchan gaz-
lar, masalan, ammiak yoki karbonat angidrid gazlarini qo‘llash bi-
lan olinadi.
Plastiklovchi va boshqa qo‘shimchalar. Ayrim gaz to‘ldirilgan
plastmassalarning oddiy va manfiy haroratlarda elastikligini oshi-
rish uchun plastifikatorlar ishlatiladi, ular polimerga qo‘shiladi,
ko‘p hollarda kimyoviy reaksiyaga kirishmaydi, komponentlarning
birgalikda erishi natijasida gomogen modda hosil qiladi.
Polimerga qo‘shiluvchi plastifikatorlar miqdori – uning
polimerga mos tushishi va kristallanishga moyilligiga bog‘liq: mos
tushishlik qanchalik yuqori va kristallanishga moyillik qanchalik
past bo‘lsa, plastifikator shunchalik ko‘p qo‘shilishi mumkin.
Elastik ko‘pik-polivinilxloridlar va ko‘pik-poliuretanlarni olish-
da plastifikatorlar sifatida qutbli yuqori qaynovchi va kam uchuv-

172
Poliepoksid polimerlar. Epoksid smolalar – epixlorgidrin va tar-
kibida epoksiguruh bo‘lgan boshqa birikmalarning ko‘p atomli fenol-
lar (dioksidifenilpropan va boshqalar) bilan o‘zaro ta’sirida olinadi.
Molekular og‘irligi 1500 gacha bo‘lgan epoksid smolalar termo-
plastik hisoblanadi va 200° C gacha qizdirilganda yumshoqlik va
eruvchanlikni saqlaydi.
Past molekular suyuq epoksid smolalar o‘zicha qotmaydi va
200° C gacha haroratlarda yetarlicha barqarordir.
Kremniy-organik polimerlar. Bunday polimerlar strukturasi
noorganik yuqori molekular modda bo‘lgan polikremniy kislota
tuzlari – silikatlar strukturasiga o‘xshash.
Kremniy-organik polimerlar (ko‘pik-polisiloksanlar) xusu-
siyatlari, birinchi navbatda, chiziqli va fazoviy bo‘lishi mumkin
bo‘lgan boshlang‘ich polimerlar tuzilishi bilan tushuntiriladi.
Kremniy-organik polimerlar yuqori harorat chidamliligi bilan farq-
lanadi. Òermoishqoriy jarayon 250—300° C haroratlarda rivojla-
na boshlaydi.
Barcha kremniy-organik polimerlar yuqori bo‘lmagan mexa-
nik mustahkamlikka ega, bu molekular o‘zaro aloqa kuchlarining
kichik kattaligi bilan tushuntiriladi.
Ko‘piruvchi moddalar. Gaz to‘ldirilgan plastmassalarning
g‘ovak tuzilishi ko‘piruvchilar, gaz hosil qiluvchilar yoki g‘ovak-
foralar deb nomlanuvchi moddalar yordamida yaratiladi. Gaz hosil
qiluvchilar oddiy sharoitda saqlanganda barqaror kimyoviy birlik
bo‘lib, isitilganda aniq tezlik bilan yemiriladi.
Gaz hosil qiluvchilarning kimyoviy tabiatiga ko‘ra, uning yemi-
rilish harorati va tezligi katta chegaralarda o‘zgaradi.
Ammo gaz hosil qiluvchilar, avvalo, kimyoviy tarkibiga bog‘liq
bo‘lgan yemirilishning kritik nuqtasi bo‘yicha farqlanadi. Ular
organik va mineral bo‘ladi. Organik gaz hosil qiluvchilar ko‘proq
ishlatiladi.
Gaz hosil qiluvchilar fizik holati bo‘yicha qattiq, suyuq va gaz-
simonga bo‘linadi.
173
Qattiq gaz hosil qiluvchilarni gaz hosil bo‘lish jarayoni mexa-
nizmi bo‘yicha quyidagi turlarga bo‘lish mumkin:
1) teskari termik yemirilishda gaz ajratib chiqaruvchi moddalar;
asosan mineral gaz hosil qiluvchilar – mineral va organik kislota-
larning ammoniy tuzlari, natriy, kaliy, kalsiy karbonatlari va bikar-
bonatlari va h.k., bu gaz hosil qiluvchilar elastik va ayrim qattiq
ko‘pik-plastlar olish uchun ishlatiladi;
2) qaytmaydigan termik yemirilishda gaz ajratib chiqaruvchi
moddalar; bu turga yuqori haroratlarda N
2
, CO
2
, NH
3
va bosh-
qalar ajralib chiqishi bilan yemiriluvchi turli organik moddalar kira-
di. Bunday gaz hosil qiluvchilar turli hajmiy og‘irlikka ega bo‘lgan
materiallarda bir tekis va mayda g‘ovak tuzilish hosil qiladi;
3) komponentlarning kimyoviy o‘zaro ta’sirida gazsimon mod-
dalar ajratuvchi moddalar, masalan, natriy nitrati (NaNO
2
)ning
xlorli ammoniy (NH
4
Cl) bilan o‘zaro ta’sirida, organik kislotalar-
ning karbon oksid tuzi yoki metallar bilan reaksiyalarida va bosh-
qalar;
4) termik destruksiya (g‘ovak-foralar-adsorbentlar) oqibatida
avval yutilgan gazlarni ajratuvchi moddalar. Bunday moddalarga
qattiq sorbentlar (silikagel, faollashgan tuproqlar, ko‘mir va bosh-
qalar) kiradi, ular bosim ostida yengil qaynovchi suyuqliklar bug‘-
lari yoki gazlar bilan to‘yingan bo‘ladi;
5) yengil qaynovchi suyuqliklar (benzol, spirt, benzinning
yengil fraksiyalari va boshqalar).
Ko‘pik-plastlar olish uchun yaroqli gaz hosil qiluvchilar quyi-
dagi asosiy talablarga javob berishi kerak:
1) yetarli «gaz soni»ga ega bo‘lishi, ya’ni eritilgan polimerni
berilgan hajmiy og‘irlikkacha ko‘pirtirishi;
2) gaz ajralib chiqishi ko‘pchitilayotgan plastmassaning to‘liq
yumshash haroratida bir tekis sakramasdan amalga oshishi va
ajralib chiqayotgan gaz miqdori nazariy miqdorga yaqin bo‘lishi;
3) gaz hosil qiluvchining yemirilishi – polimer destruksiyasiga
sabab bo‘luvchi issiqlik miqdorini ajratish bilan kuzatilmasligi;

177
Ko‘p teshikli g‘isht. Bunday g‘ishtlar uchun xomashyo sifati-
da tuproq yoki trepel tog‘ jinsli tuproq ishlatiladi. Ko‘p teshikli
g‘ishtlar har xil shaklda bo‘ladi. Ko‘pincha to‘g‘ri burchakli paral-
lelepiped shaklidagi, qalinligi bo‘ylab ko‘p teshikli (31 tadan
105 tagacha) devorbop g‘ishtlar ishlab chiqariladi. Ishlab chiqa-
rishda ko‘p teshikli g‘ishtlar nam va nim quruq usulda qoliplana-
di. Òomonlarining o‘lchami oddiy g‘ishtga nisbatan katta bo‘ladi.
34-rasmda tomonlarining o‘lchami 250½120½88 mm va
250½120½103 mm ga teng bo‘lgan nam usulda qoliplangan ko‘p
teshikli g‘ishtlar tasvirlangan. Ularning zichligi 1300 kg/m
3
, suv
shimuvchanligi esa massa bo‘yicha 18% dan oshmaydi.
32-rasm. Devorbop sopol ashyolarning asosiy turlari:
a, b) oddiy va samarali g‘ishtlar; d) fasadbop kalibrlangan g‘isht;
e) bo‘shliqli sopol g‘isht va tosh; f) ikki qatlamli tashqi devorbop panel.
a
b
d
e
f
B
B A-A
B-B
A
A
184
39-rasm. Ichki devorlarni qoplashda ishlatiladigan sopol plitkalarning xillari:
1—5 — kvadratli; 6—10 — to‘rtburchakli; 11, 12 — shakldor burchakbop; 13—16 —
shakldor araqibop (karnizbop); 17—20 — shakldor chaspakbop (plintusbop).
shpati va kvars qumi ishlatiladi. Mayolik plitkalar tabiiy pishgan
tuproqdan olinadi va ularning yuzasi sirlanadi.
Plitkalarni tasniflashda ularni quyidagi turlarga bo‘lish mum-
kin: yuzasining shakligi ko‘ra — buyurtma tasvirli va fakturali;
yuzasidagi sirning xiliga ko‘ra — yaltiroq, qo‘ng‘ir, bir xil yoki ko‘p
rangli xira tasvirli. Shakli va o‘lchami bo‘yicha ichki devorlarni
qoplashda qo‘llanadigan qoplama plitkalarning turlari 39-rasmda
ko‘rsatilgan.
Pishirish pechidan chiqqan sopol plitkaning sirti sirlanadi va
mustahkam yopishishi uchun qaytadan pishirish pechiga kiritila-
di. Qurilishda qalinligi 8, 10 va 13 mm li, to‘rtburchak va oltibur-
chakli sopol plitkalar ko‘p ishlatiladi. Agar plitka fayans, soz tup-
roq, kvars qumi va kaolin aralashmalaridan tayyorlansa, uning
qalinligi 5—6 mm bo‘ladi.

178
Nam usulda qoliplangan ko‘p teshikli g‘ishtlar siqilishdagi
mustahkamlik chegarasi bo‘yicha 4 ta markaga bo‘linadi: 75, 100,
125, 150. Beshburchak shaklli chuqurchalar qilib ishlangan
g‘ishtlar, odatda, nim quruq usulda qoliplanadi. Bunday g‘isht-
lardan terilgan devorda vertikal uzun teshiklar bo‘lmaydi. Ko‘p
teshikli g‘ishtlar –15° C da 15 marta muzlatib, eritilganda ham
buzilmasligi kerak.
33-rasm. Yirik kavakli toshlar va ulardan devor terish:
a) Ã-simon; b) kavaklari turlicha bo‘lgan devorbop tosh; d) kavaklari tik
yo‘nalgan tosh bilan devor terish; e) gorizontal kavakli tosh bilan devor terish;
f) shamollatish va gaz uzatishga mo‘ljallangan tosh.
a
b
d
e
f
138
190
90
160
250
138
250
120
320-380
290
138
250
138
32
0-3
80
250
190
215
183
37- rasm. Òerrakot buyumlar.
38-rasm. Òoshkentdagi Òemuriylar
tarixi davlat muzeyi.
Òerrakot buyumlar deb, sun’iy ravishda bezalgan va rang beril-
gandan so‘ng pishirib olingan qoplama sopol ashyoga aytiladi (37-
rasm). Sirlanmagan terrakot haykaltaroshlikda kichik me’mor-
chilik qismlari, qurilishda devorbop ashyolar sifatida ishlatiladi.
Guldor-mayolik buyumlar deb, pishirish jarayonida tabiiy ra-
vishda ranglanuvchi yoki rangli sir surtilgan qoplama sopol ashyoga
aytiladi. Bunday sopol plitkalar bilan qoplangan bino fasadi gilam
singari chiqadi. Òoshkentda qurilgan Òemuriylar tarixi davlat
muzeyi kabi binolar bunga misol bo‘la oladi (38-rasm).
Pardozbop va kislota eritmalariga chidamli sopol plitkalar
Pardozbop plitkalar yuzi sirlangan bo‘lib, asosan binoning ichki
devori va pollarini qoplashda ishlatiladi. Sirli qatlam – eriganda
shishasimon holatga o‘tuvchi, oson eriydigan loyni buyum yuza-
siga surtib, keyin pishirganda hosil bo‘lgan qatlamdir. Sirlangan
plitka yuzasi juda tekis bo‘lganligi tufayli unda suv yoki chang
ushlanmaydi. Òurli ranglar bilan qorishtirib surtilgan sirli plitka-
lar devor sirtini bezashda, me’morchilikda va boshqa maqsadlarda
ko‘plab ishlatiladi. Pardozbop plitkalar yuqori sifatli loy qorish-
masidan nam yoki nim quruq usul bilan tayyorlanadi. Ko‘pincha,
binolarning ichki devorlarini qoplashda mayolik va fayans sopol
plitkalar ishlatiladi. Fayans uchun xomashyo sifatida kaolin, dala

179
Yengil vaznli qurilish g‘ishti. Bunday g‘ishtlar yonuvchan
qo‘shilmalar aralashtirib qoliplanadi. Yonuvchan qo‘shilmalar si-
fatida yog‘och qirindisi, tuyilgan toshko‘mir maydasi va tuyilgan
tosh ishlatiladi. Yuqori haroratda loydagi yonuvchan qo‘shilmalar
(maydalangan g‘o‘zapoya) yonib, o‘rnida g‘ovaklar hosil bo‘ladi
va g‘isht vazni yengillashadi. Hajm og‘irligi bo‘yicha yengil vaznli
g‘isht uch sinfga bo‘linadi, ya’ni A sinf – 700 dan 1000 kg/m
3 
gacha,
B – 1000 dan 1300 kg/m
3
gacha, V – 1300 dan 1450 g/m
3
gacha.
Siqilishdagi mustahkamligi bo‘yicha A sinfi – 75, 50, 35, B sinfi –
75, 50 va V sinfdagi g‘ishtlar esa 100, 75, 50 markalarga bo‘linadi.
Qurilishlarda ko‘p teshikli yoki yengil vaznli g‘ishtlarni ishla-
tish natijasida ishlab chiqarish va g‘ishtni tashishga sarflanadigan
xarajatlar kamayadi. Shu bilan birga bunday g‘ishtlardan terilgan
devor yengil bo‘ladi va o‘zidan issiqlikni kam o‘tkazadi hamda zil-
zila hududlari uchun mosdir.
Yirik kavakli devorbop toshlar. Oddiy g‘ishtlardan devor te-
rish nihoyatda ko‘p mehnat talab qilishi sababli, ko‘pgina quri-
lishlarda ular o‘rniga yirik kavakli toshlar ishlatiladi. Qurilishda
ishlatiladigan uzunligi 250—290 mm, eni 120—190 mm va qalinligi
138—288 mm bo‘lgan sopol toshlar ko‘plab kavaklar hisobiga kam
hajmiy massaga ega bo‘ladi. Yirik kavakli sopol toshlar vertikal
34-rasm. Ko‘p teshikli g‘ishtlar.
182
36-rasm. Fasadbop qoplama sopol plitkalar.
250
62-250
120-250
65-138
120-250
120
Òegishli mustahkamlikni ta’minlash maqsadida g‘ishtlar oralariga
va chekkalariga po‘lat armatura sinchi o‘rnatiladi.
Fasadbop sopol ashyolar. Binoning fasad qismini qurishda si-
fatli pishirilgan to‘g‘ri shaklli, bir tekis rangdagi g‘isht va sopol
toshlar ko‘p ishlatiladi. Fasadbop g‘isht va toshlar shakliga va ish-
latilishiga ko‘ra, bir qator va burchaklarga teriladigan xillarga ajra-
tiladi. Bunday g‘ishtlar 150, 100, 75 markalarda ishlab chiqari-
ladi. Ularning suv shimuvchanligi 8—14%, sovuqqa chidamliligi
25 sikldan kam bo‘lmasligi kerak. Fasadbop g‘isht va toshlar zi-
napoya devorlarini, sexlarning ichki qismini, oshxona devorlarini
qoplashda ham qo‘llaniladi. Faqat yon tomoni sirlangan g‘isht
sanuzel va devorlarni qoplashda ko‘p ishlatiladi. Bulardan boshqa
fasadbop ashyolar araqi (karniz)lar, deraza romi sifatida ishla-
tiladi.
Qoplama sopol plitkalar. Nodir binolar fasadini pardozlashda
juda ko‘p sopol qoplama ashyolar ishlatiladi. Masalan, qoplama plitka-
lar, toshlar, terrakot va boshqa sirlangan buyumlar shular jumlasi-
dandir. Qoplama sopol buyumlar, asosan, nam usul bilan tayyor-
lanadi, yuqori sifatli loy qorishmasi bo‘lgan taqdirda esa nim quruq
usul bilan tayyorlanadi. Fasadbop qoplama sopol plitkalar yuqori si-
fatli loyni yaxshilab pishitib (zichlash usuli bilan) ishlanadi (36-rasm).
Ularning qalinligi 20—25 mm, yuzi 250½138 mm o‘lchamlarda
qatorbop va burchakbop qilib ishlab chiqariladi. Kichik plitkalar
tayyor devor yuzasiga sement qorishmasi bilan yopishtiriladi.

180
yoki gorizontal kavakli qilib ishlab chiqariladi. Qurilishda kavak-
lari tik joylashgan sopol toshlar ko‘p ishlatiladi. Ammo bunday
toshlardan terilgan devorga qorishma ko‘p sarflanadi. Kavaklari
tik joylashgan toshlar 150, 125, 100, 75 markalarda chiqariladi.
Zichligi 1400 kg/m
3
dan katta bo‘ladi. Sopol toshlarning og‘irligini
kamaytirish maqsadida loy qorishmasiga yonuvchan qo‘shilmalar
aralashtirilgan toshqol qo‘shiladi. Sopol toshlar oddiy va ko‘p
teshikli g‘ishtlarga nisbatan birmuncha tejamlidir. Oddiy g‘isht
bilan terilgan devorning qalinligi yirik kavakli tosh bilan terilgani-
ga nisbatan 20–25% ko‘p bo‘ladi. Yuzi 1 m
2
bo‘lgan bunday de-
vorning og‘irligi oddiy qurilish g‘ishtidan qurilganiga qaraganda
taxminan 2 marta kam bo‘ladi. Hozirgi kunda qurilishda, ayniq-
sa, yetti va o‘nta teshikli toshlar, shuningdek, boshqa xil devor-
bop profilli g‘ishtlar ko‘plab ishlatilmoqda (35-rasm).
Samarali devorbop qurilish g‘ishtlariga tuproq tarkibida dia-
tomit, trepel tog‘ jinslari bo‘lgan uzluksiz g‘ovak va bo‘shliqli tosh-
lar kiradi. Bunday g‘ishtlarning afzalligi shundaki, ular ishlatil-
ganda devorning qalinligini va xomashyo xarajatini (40%) kamay-
tirish mumkin hamda transportga ketadigan mablag‘ tejaladi.
Shuningdek, eng muhimi inshoot og‘irligining kamayishi hiso-
biga zilzila ta’siriga bardoshliligi ortadi.
Barcha xorijiy davlatlarda ishlatiladigan devorbop sopol ashyo-
lar katta-kichikligi, shakli va xossalari bilan farqlanadi. Chet dav-
latlarda ishlab chiqariladigan g‘ishtlarning markasi 125–600 ga
teng. Masalan, Germaniya standartlariga ko‘ra, devorbop oddiy
va samarali g‘ishtlar 14 xil o‘lchamda (240½115½52 mm dan
490½300½238 mm gacha) va M40 dan M280 gacha markalarda
ishlab chiqariladi. Ayniqsa, yengil vazndagi bo‘shliqli 13 ta har xil
o‘lchamli, markalari M20 dan M280 gacha bo‘lgan devorbop g‘isht
va toshlar ko‘p ishlab chiqariladi. Zichligi 600—1000 kg/m
3
ga
teng bo‘lgan bunday yuqori mustahkam g‘isht va va toshlarning siqi-
lishdagi mustahkamlik chegarasi 360, 480 va 600 ga tengdir. Bino-
larning ichki devorlarini qurishda o‘lchamlari 330½170½40 mm ga
teng bo‘shliqli g‘isht, tosh va plitalar ishlatiladi.
181
Xorijiy davlatlarda bir tomoniga ariqchali shakl berilgan, umu-
man qorishma ishlatmasdan devor qurishga mo‘ljallangan g‘ishtlar
ishlab chiqarilayotgani ma’lum. Bunday g‘ishtlardan katta
o‘lchamdagi bloklar, tovushdan saqlovchi g‘ishtlar va boshqa de-
vorbop buyumlar ishlab chiqarilmoqda. Masalan, gollandiyalik
mutaxassislar g‘isht uchun yelim ishlab chiqarishni yo‘lga qo‘y-
ganlar. U g‘ishtni sementga nisbatan juda mustahkam ushlaydi.
Natijada, devor o‘ta mustahkam bo‘lib, g‘isht teruvchilarning ishi
yanada yengillashadi. Odatdagi g‘isht terishda sement qorishma
qatlami 1 sm dan kam bo‘lmasligi lozim, yangi usulda esa yelim-
ning qalinligi atigi 2 mm bo‘lsa yetarlidir.
Sopol g‘isht va toshlardan devorbop panel va bloklar tayyor-
lash qurilish ishlarida qo‘l ishlari mehnatini keskin kamaytiradi.
G‘isht, panel va bloklar tayyorlashda gorizontal holatdagi maxsus
temir qoliplarga o‘rnatilgan fiksator moslamalar orasi g‘isht bilan
to‘lg‘aziladi. Panellar bir, ikki va uch qatlamli, balandligi bino-
ning 1- yoki 2-qavatiga mos qilib tayyorlanadi. Qalinligi esa 80,
140, 180 va 280 mm ga teng bo‘ladi. Bir qatlamli panel faqat sopol
toshlardan, ikki qatlamlisining birinchi qatlami esa 100 mm li is-
siqlikni saqlovchi ashyodan iborat bo‘ladi. Uch qatlamli panel ichki
va tashqi qatlamining har biri 65 mm li g‘isht, o‘rta qatlami esa
100 mm li qalinlikdagi issiqlikni saqlovchi ashyodan tayyorlanadi.
35-rasm. Profilli devorbop g‘ishtlar va ularning kesimlari.

185
Pardozbop plitkalarni qabul qilishda, asosan, ular o‘lchamining
aniqligiga, sirtining tekisligiga va rangining tiniqligiga e’tibor be-
rish zarur. Rangining tiniq yoki bir xildaligini aniqlash uchun bir
necha plitkani terib, 8—10 m masofadan qaraladi. Agar ranglari
har xil bo‘lsa yoki boshqa nuqsonlar topilsa, ular yaroqsiz deb
hisoblanadi.
Kislota ta’siriga chidamli sopol ashyolarga kimyo zavodlarida
kislotalar bilan ishlaydigan muhitda bo‘ladigan maxsus buyumlar
kiradi. Masalan, quvurlar, zararli suyuqliklar saqlanadigan idish-
lar, shamollatish asboblari, kislotaga chidamli g‘ishtlar shular jum-
lasidandir. Bunday buyumlar tarkibida zararli aralashmalar va
eruvchan tuzlar bo‘lmasligi kerak. Kislotalarga chidamli sopol plit-
kalar «K» bilan belgilanadi.
Polbop plitkalar. Kukun bo‘lgunga qadar tuyilgan, qiyin eruv-
chan maxsus loyni nam holatda yuqori bosimda zichlanadi va eri-
gunga qadar pishirilib, polbop plitkalar olinadi. Òashqi ko‘rinishi
bo‘yicha ular bir qatlamli, shuningdek, sirtiga rasmlar solingan
holda ham bo‘ladi. Shakli kvadrat, to‘g‘riburchakli, uchburchakli
va oltiburchakli bo‘ladi. Qalinligi 10—13 mm, tomonlarining
o‘lchami 50 mm dan 150 mm gacha bo‘ladi. Bunday plitkalar-
ning kamchiligi — issiqlik o‘tkazuvchanligining yuqoriligidir.
Òombop sopol buyumlar. Hozirgi kunda ayrim Yevropa dav-
latlarida barcha tomlar 100% sopol buyumlar bilan yopiladi (40-
rasm). Òomlarni sopol cherepitsa bilan yopish bizning respublika-
mizda ham sezilarli ravishda ko‘payib bormoqda. Cherepitsa eng
arzon, chidamli sopol tom ashyosidir. U nam usulda tayyorlan-
gan loy qorishmasini puxta ishlab, shtamplash yo‘li bilan maxsus
cherepitsa zichlovchi mashinada tayyorlanadi.
Qurilishda ariqchali qilib shtamplangan, tasmasimon va konki
kabi cherepitsalar ko‘p qo‘llanadi. Ammo mo‘rtligi va juda qiya
(30° C gacha) terish zarurligi, qo‘l mehnatining ko‘pligi ularni
qurilishda ko‘plab ishlatishga imkon bermaydi. Cherepitsaning
havo namligiga teng holatdagi mustahkamlik chegarasi (sinuvchan-
NODIRA ABDUQODIROVNA MAHMUDOVA,
HUSNIDDIN NURITDINOVICH NURITDINOV
PARDOZLASH VA ISSIQLIK
IZOLATSIYA MAÒERIALLARI
O‘zbekiston Respublikasi Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi
tomonidan qurilish sohasi oliy o‘quv yurtlari uchun
o‘quv qo‘llanma sifatida tavsiya etilgan
Òoshkent — «Noshir» — 2010
Muharrir Sh. Rahimqoriev
Texnik muharrir D. Mamadaliyeva
Rassom Sh. Odilov
Musahhih D. Umarova
Sahifalovchi S. Po‘latov
Bosishga 27.07.10 da ruxsat etildi. Bichimi 60×84
1
/
16
. «TimesTAD» garniturasi.
Ofset bosma usulida bosildi. Shartli bosma tabog‘i 13,4. Nashr t. 11,45.
Adadi 500. Buyurtma ¹ 39
MChJ «Noshir» nashriyoti,
Toshkent sh., Navoiy ko‘chasi, pastki savdo rastalari
MChJ «Noshir» O‘zbekiston-Germaniya qo‘shma korxonasining
bosmaxonasida chop etildi.
Toshkent sh., Navoiy ko‘chasi, pastki savdo rastalari
38.3
M37
Mahmudova N.A.
Pardozlash va issiqlik isolatsiya materiallari: oliy o‘quv yurtlarining
qurilish sohasi talabalari uchun o‘quv qo‘llanma/N.A Mahmudova,
H.N. Nuritdinov; O‘zR Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi, Toshkent
arxitektura-qurilish instituti. — T.: «Noshir», 2010. -192 b.
I. Nuritdinov, H.N.
ÁÁÊ 38.3ÿ73

186
40-rasm. Òombop sopol cherepitsa turlari:
a) ariqcha o‘yiqli; b) ariqchali; d) tekis; e) to‘lqinli; f) shaklli;
g) yarimdoirali.
a
b
d
e
f
g
A
A-A
B
B
B
A
V
V
B-B
BA-A
V-V
B-B
A-A
A
B
B
B-B
A-A
B
B
B-B
A
A
B
B
A
A
B-B
B
B
A
A-A
B-B
A-A
191
9.3. Yog‘och tolali plitalar texnologiyasi ..................................................... 138
9.4. Yog‘och tolali plitalarni qurilishda qo‘llash ......................................... 139
X bob. Yog‘och qirindili plitalar .................................................................... 142
10.1. Òurlari va xususiyatlari ....................................................................... 142
10.2. Xomashyo materiallari ....................................................................... 145
XI bob. Fibrolit ............................................................................................. 146
11.1. Òurlari va xususiyatlari ....................................................................... 146
11.2. Xomashyo materiallari ....................................................................... 149
11.3. Fibrolitni qurilishda ishlatish ............................................................. 151
XII bob. Òorfli issiqlik izolatsiya materiallari ................................................. 155
12.1. Òurlari va xususiyatlari ....................................................................... 155
12.2. Xomashyo materiallari ....................................................................... 156
12.3. Òorfli plitalar ishlab chiqarish iqtisodiyoti ........................................ 158
12.4. Òorfli plitalarni qurilishda qo‘llash .................................................... 158
XIII bob. Qamish plitalar ............................................................................ 159
13.1. Xomashyo materiallari ....................................................................... 160
13.2. Qamish plitalarni qurilishda qo‘llash .................................................. 161
XIV bob. Issiqlik izolatsiya plastmassalari ..................................................... 163
14.1. Issiqlik izolatsiya plastmassalari turlari............................................... 163
14.2. Umumiy xususiyatlari ........................................................................ 166
14.3. Xomashyo materiallari ....................................................................... 169
XV bob. Sopol ashyolari va buyumlarining xossalari ................................... 175
Foydalanilgan adabiyotlar ........................................................................... 188

187
ligi) 70 MPa dan, muzlashga chidamliligi esa 25 sikldan kam
bo‘lmasligi kerak. Uning o‘lchamlari 333½200 mm dan
160½155 mm gacha bo‘ladi.
Cherepitsaning qalinligi aytarli katta bo‘lmaganligi sababli,
xomashyo sifatida ishlatiladigan loy nihoyatda mayin va unda za-
rarli aralashmalardan kalsiy tuzlari bo‘lmasligi kerak. Yirik zavod-
larda cherepitsa tasmali zichlagich mashinalarda shtamplanadi.
Revolver zichlagich soatiga 600—700 dona ariqchali cherepitsa
shtamplaydi, xonali yoki tunneli pechlarda 36 soat davomida quri-
tiladi va 40—45 soatda aylanma yoki tunnelli pechlarda pishirila-
di. 1 m
2
tom yuzasiga yopilgan to‘la suvga to‘yingan shtamplan-
gan tasmasimon cherepitsaning massasi 50 kg dan, tekis yuzali
tasmasimonki 65 kg dan oshmasligi lozim. Cherepitsani tomga ter-
ganda plitkalar bir-birining ustiga yotqiziladi. Shu sababli tasmasi-
mon tekis cherepitsaning foydali yuzasi 55 %dan oshmaydi. Òekis
va shtamplangan ariqchasimon o‘yiqli cherepitsaning foydali yu-
zasi 75—85% ni tashkil etadi. Cherepitsa chidamliligi bo‘yicha
boshqa tombop ashyolardan ustundir, uni 300 martagacha muz-
latib va eritganda buzilmasligi mumkin. Òashqi ko‘rinishi chiroy-
li. Bahosi esa past. Òomning 1 m
2
yuzasini qoplash uchun tekis
tasmasimon cherepitsadan 40 dona, boshqa turlaridan 14—20 dona
kerak bo‘ladi.
190
5.5. Ko‘pchitilgan vermikulit xususiyatlari ................................................... 77
5.6. Ko‘pchitilgan vermikulit xomashyo bazasi ............................................ 78
5.7. Ko‘pchitilgan vermikulitli mahsulotlar texnologiyasi ............................ 79
5.8. Pishirilmaydigan asbest vermikulit mahsulotlar .................................... 80
5.9. Issiqlik izolatsiya vermikulit betonlari ................................................... 82
5.10. Vermikulit-keramik mahsulotlar .......................................................... 82
5.11. Ko‘pchitilgan vermikulit va uning mahsulotlarini qo‘llash ................. 83
VI BOB. Issiqlik izolatsiya g‘ovak betonlari ................................................... 85
6.1. G‘ovak beton turlari ............................................................................... 85
6.2. Go‘vak betonlarning fizik-mexanik xususiyatlari .................................. 87
6.3. G‘ovak beton mahsulotlari turlari.......................................................... 91
6.4. G‘ovak beton xomashyo materiallari ..................................................... 95
6.5. Avtoklav g‘ovak betonlardan mahsulotlar ishlab chiqarish .................... 98
6.6. Avtoklav ko‘pik-beton va ko‘pik-silikat mahsulotlar ishlab chiqarish .... 102
6.7. G‘ovak betonlarni ishlatish .................................................................. 102
VII bob. Keramik issiqlik izolatsiya mahsulotlari ........................................... 106
7.1. Mahsulot turlari va xossalari ................................................................ 106
7.2. Keramik issiqlik izolatsiya mahsulotlari xomashyo materiallari ......... 108
7.3. Diatomit (trepel) keramik issiqlik izolatsiya mahsulotlarini
ishlab chiqarish usullari ....................................................................... 110
7.4. Ko‘pik-diatomit keramik mahsulotlarni ishlab chiqarish ................... 111
VIII bob. Asbestli issiqlik izolatsion materiallar ............................................ 113
8.1. Materiallar klassifikatsiyasi .................................................................. 113
8.2. Asbest ................................................................................................... 114
8.3. Asbest-trepel materiallar ...................................................................... 117
8.4. Asbest-sement issiqlik izolatsiya mahsulotlari ..................................... 120
8.5. Asbest-silikat mahsulotlar .................................................................... 122
8.6. Asbest-dolomit materiallar ................................................................... 126
8.7. Asbestli issiqlik izolatsiya materiallarini qo‘llash ................................. 128
IX bob. Organik issiqlik izolatsiya materiallari .............................................. 130
9.1. Yog‘och tolali plitalar. Òa’rifi, turlari va xususiyatlari ....................... 130
9.2. Xomashyo materiallari ......................................................................... 136

188
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Áîëüøàêîâ Â.È., Êóëè÷åíêî È.È, Ìàðòûíåíêî Â.À.,
Áóðåéêî Ñ.Â. Ñáîðíèê íàó÷íûõ òðóäîâ ìåæäóíàðîäíîé
êîíôåðåíöèè. Âûïóñê 2. 2001.
2. Êèòàéöåâ Â.À. Òåõíîëîãèÿ òåïëîèçîëÿöèîííûõ
ìàòåðèàëîâ. — Ìîñêâà, Èçä-âî ëèòåðàòóðû ïî ñòðîèòåëüñòâó,
1970.
3. Íåõîðîøåâ À.Â., Öèòåëàóðè Ã.È., Õëåáèîíåí Å., Æàäàìáà Ö.
Ðåñóðñîñáåðåãàþùèå òåõíîëîãèè êåðàìèêè, ñèëèêàòîâ è
áåòîíîâ. 1991.
4. Alimov X.A., Ikromov O.R. Pardozlash va issiqlik izolatsiya
materiallari»ni ishlab chiqarish asoslari fanidan bosqich ishini ba-
jarishga doir uslubiy ko‘rsatmalar. — Ò., 1993.
5. O‘zRSÒ 30256-94. «Silindr zond bilan issiqlik o‘tkazuv-
chanlikni aniqlash usuli».
6. O‘zRSÒ 722-96. «Suv shimuvchanlikni aniqlash usuli».
7. O‘zRSÒ 690-96. «Betonbop issiqlik elektr stansiya kul-
toshqol aralashmasi».
8. O‘zRSÒ 4640-93. «Mineral paxta».
189
MUNDARIJA
Kirish ............................................................................................................... 3
I bob. Issiqlik izolatsiya materiallarining asosiy xususiyatlari ............................ 7
1.1. Issiqlik izolatsiya materiallarining tuzilishi ............................................. 7
1.2. Issiqlik izolatsiya materiallarining asosiy xususiyatlari .......................... 10
II bob. Issiqlik izolatsiya materiallarini sinflarga bo‘lish asoslari ..................... 17
III bob. Yuqori g‘ovakli issiqlik izolatsiya materiallarini olish usullari ............. 20
3.1. Gaz hosil qilish usuli ............................................................................. 22
3.2. Ko‘pik hosil qilish usuli ......................................................................... 24
3.3. Yuqori miqdordagi suv bilan qorishtirish usuli .................................... 24
3.4. Mexanik dispergatsiya usuli ................................................................... 26
3.5. Òolasimon o‘zakni yaratish usuli ........................................................... 26
3.6. Òog‘ jinslari va minerallarni ko‘pchitish usuli ....................................... 28
IV bob. Sun’iy mineral tola va ular asosidagi issiqlik izolatsiya
mahsulotlari ........................................................................................ 30
4.1. Mineral paxta va mineral paxta mahsulotlari. Mineral paxta
xususiyatlari ............................................................................................ 30
4.2. Xomashyo materiallari ........................................................................... 36
4.3. Mineral paxta va uning mahsulotlarini qo‘llash .................................... 42
4.4. Shishavand paxta va ular asosidagi mahsulotlar .................................... 45
4.5. Shishavand paxta ishlab chiqarish uchun shixta tarkibini hisoblash ..... 49
4.6. Shishavand paxta va undan mahsulotlar ishlab chiqarish ...................... 51
4.7. G‘ovak-shisha ........................................................................................ 54
4.8. Ko‘pik-shisha ishlab chiqarish texnologiyasi ........................................ 60
4.9. Shisha shixtasini pishirish ..................................................................... 63
4.10. Mahsulotlarni mexanik qayta ishlash ................................................... 65
4.11. Ko‘pik-shishani qurilishda qo‘llash ...................................................... 65
V bob. Ko‘pchitilgan tog‘ jinslari va minerallaridan issiqlik izolatsiya
mahsulotlari ......................................................................................... 66
5.1. Ko‘pchitilgan perlit va uning mahsulotlari ............................................ 66
5.2. Ko‘pchitilgan perlit texnologiyasi asoslari ............................................. 71
5.3. Ko‘pchitilgan perlitni qo‘llash va uning mahsulotlari ........................... 74
5.4. Ko‘pchitilgan vermikulit va uning mahsulotlari .................................... 75