97
PAYDALANǴAN ÁDEBIYATLAR:
1. F.R.Norxudjayev." Termik va kimyoviy - termik
ishlov berish nazariyasi va
texnologiyasi" Toshkent - 2016 y
2. S.D.Nurmurodov, A.X. Rasulov, K.G. Baxadirov " Materialshunoslik va konstruksion
materiallar texnologiyasi" Toshkent - "Fan texnologiya" - 2015 y
QUYMASHÍLÍQ HÁM QUYMA QUYÍW QÁLIPLERI
J. Ernazarova –
Nókis MPI magistrantı
B.K.Dauletmuratov -
t.i.d., docent Nókis MPI,
Quymash
ılıq sanaatta úlken áhmiyetli orın iyeleydi. Óndiriste mashinasazlıqta hár túrli
detallard
ı quymashılıq jolı menen alınadı.
Quymash
ılıq óndirisi shoyınnan, polattan hám reńli metall birikpelerinen túrli
konfiguraciyada
ǵı talap etilgen qasiyetli formalı quymalardı tayarlaw imkaniyatın jaratadı.
Quyman
ıń joqarı ekspluatacion hám mexanikalıq ózgeshelikleri olardıń sanaatda keń
qollan
ılıwın támiyinleydi. Quyılıw jolı menen basqa texnologiyalıq usıllarda tayarlaw
múmkinshiligi bolma
ǵan ápiwayı hám quramalı formalı quyma (zagotovka) lardı tayarlaw
múmkin. M
ısalı, mashinalardıń korpuslı detallari kóbinese quyıp alınadı. Quymashılıqtıń
zárúrli waz
ıypası - tayın detal forması hám ólshemlerine jaqın bolǵan quymalar alıw bolıp,
bunda kesip ishlew beriw sezilerli dárejede kemeytiriledi.
Eritilgen metalld
ı qáliplerge quyıw jolı menen hár túrli formadaǵı
zagotovka yaki
detallar payda etiw pracessi quymash
ılıq dep ataladı. Quymashılıqtıń ónimi bolsa quyma
delinedi.
Quymalar al
ıw procesiniń mánisi sonnan ibarat, málim quramlısuyıqlantırılǵan metall
ishki maydan
ı tayın detal ólshemi hám konfiguratsiyasına maksimal dárejede jaqın etip
tayarlan
ǵan qálipke quyıladı.
Quyma
tayarlaw
procesini
ń tiykarǵı basqıshları. Quymashılıq degende,
suy
ıqlantırılgan metalldı qálipke quyılıw jolı menen formal detallar
yamasa zagotovkalar
tayarlaw menen shu
ǵıllantuǵın mashinasazlıq sanaatınıń tarawı túsiniledi. Qálipte metall
qatqan
ınan keyin quyma (quyma detal yamasa zagotovka) payda boladı. Zagotovkalar
keyinirek mexanik qayta islewge tart
ıladı. Quyılıw usılı menen sanaat úskenelerin 50%
átirap
ında detallari tayarlanadı. Balǵanıwlardıń95%, metall kesetuǵın ásbaplardıń 80%,
toq
ımashılıq úskenelerdiń 55% ine jaqın detallari quyma jaǵdayında tayarlanadı.
Quy
ılıw usılı arqalı ishki janıw dvigatelleri detallari (cilindrler blokı, porshenlar),
nasoslard
ıń jumısshı dóngelegi, gaz turbinalari lopostlari, staninalari sıyaqlı zárúrli detallar
tayarlanad
ı. Kóbinese quymashılıq qáliplerin qálip qospasınan tayarlanadı. Bunday qálipler
bir mártelik bol
ıp, quyma alınǵannan keyin qálip buzıp taslanadı. Tayarlanǵan quymalardıń
75% qum qáliplerde, 20% metall qáliplerde hám qal
ǵan 5% quyılıwdıń basqa usılları
járdeminde al
ınadı. Quyma detallar shoyın, polat, mıs,
alyuminiy, magniy hám basqa
eritpelerden tayarlanad
ı.
Tay
ın detal yamasa buyım ólshemi hám formasına maksimal dárejede jaqın bolǵan
quymalar al
ıw quymashılıqtıń tiykarǵı waziypası bolıp turıptı, bunda ásirese kóp miynet
talap etetu
ǵın mexanik qayta islew procesin tek tazalap qayta islew hám jilvirlash menen
shegaralaw kerek. Bu
ǵan arnawlı hám anıqlaw bolǵan quyılıw usılların (basım astında
quy
ılıw, oraydan qashıwshı usılda quyılıw, suyıqlanwshı modeller boyınsha quyılıw, qabıq
qáliplerge quy
ılıw hám basqalardı) engiziw hám jetilistiriw arqalı erisiw múmkin.
Quymash
ılıq qálipi - jumısshı boslıǵına suyıqlantırılǵan metall quyıyılıp,quymanı
qáliplestiriwshi element.
98
Quymalar óndiriste qáliplerdi
ń jumıs múddetlerine kóre bir retlik, bir neshe retlik hám
kóplegen quymalar al
ıwǵa jaramlılarǵa ajratıladı.
Gúzetiwler son
ı kórsetedi, túrli metall eritpelerden alınatuǵın quymalar massası
boy
ınsha 70−80 procenti bir retlik quymalar alıwǵa jaramlı ızǵar hám qurǵaqlay qáliplerde,
qal
ǵan bólegi bolsa bir neshe onlaǵan quymalar alıwǵa jaramlı waqıtsha hám de júzlegen,
mi
ńlaǵan quymalar alıwǵa jaramlı qáliplerde alınıp atır. Bir ret quymalar alıwǵa jaramlı
qálipler. Bul qáliplerde
bir ret qana quyma al
ınǵannan keyin, olar buzıladı.Bul qálip
material
ı quramı alınatuǵın quyma materialı, forması hám ólshemlerine kóre belgilenedi.
Bul qálip material tiykar
ı kvarts qumı bolıp, olardıń dánlerin óz-ara baylawlar retinde tiyisli
baylawlar (saz, spirt qant zavod
ınıń shıǵındısısı, cement, suyıq shıyshe, termoreaktiv
smolalar, bitum, kanifol), quyma
ǵa quyıp jabıspawınıńaldın alıw ushın tas kómir untaǵı,
shar tárizli kvarts, grafit, gaz ótkezgishligin as
ırıw ushın aǵash qabıǵı ,torfdan
paydalan
ıladı. Ólshemi 0, 25 den 1 mm ge shekem bolǵan qum málim muǵdarda tiyisli
qos
ımshalar qosıp, arnawlı aralastırǵısh apparatda suw menen jaqsılap aralastırıladı. Bul
qospa kútilgen qasiyetke iye bol
ǵan soń, apparattan shıǵarıp, qálip tayarlaw uchastkasına
jiberiledi, ol jerde qálip tayarlanad
ı.
Waq
ıtsha qálipler. Bul qáliplerde bir neshewin (onlaǵan) quymalar alınadı.Bul qálip
material hasas
ıjoqarı temperaturaǵa shıdamlı, shamot, magnezit, qum, asbest sıyaqlı basqa
materiallar untaqlar
ına málim muǵdarda tiyisli baylawlar (gips, tsement hám basqalar ) ni
qos
ıp aralastırǵısh
apparatda suw menen , kútilgen qasiyetke kelgennen keyin, onı qálip
tayarlaw uchastkas
ına jiberiledi hám onda qálip tayarlanadı. Bul qáliplerde ádetde túrli
formal
ı kishi hám ortasha ólshemli quymalar alınadı.
Kóplegen quymalar al
ıwǵa jaramlı qálipler. Bul qálipler shoyın, polat, mıs hám
alyuminiy eritpelerinen tayarlanad
ı. Bul qáliplerde ápiwayı formalı kishi hám
ortasha
ólshemli júzlegen hám m
ıń-mińlaǵan quymalar alınadı. Sol sebepten olarǵa shártli túrde
turaql
ı qálipler dep da júritiledi
Qálip materiallar
ı hám olarǵa qóyılıwshı talaplar
Texnika
−ekonomikalıq talaplarǵa juwap beretuǵın qálipler tayarlawda olardıń
materiallar
ı ózgesheliklerinińáhmiyeti oǵada zárúrli. Sol sebepten olar tómendegi tiykarǵı
mexanik, texnologiyal
ıq, fizikalıq ózgesheliklerge ıyelewi kerek.
Mexanik ózgeshelikleri ga puqtal
ıǵı, plastikligi hám qayısqaqlıǵı, texnologiyalıq
ózgesheliklerine
a
ǵıwshańlıǵı, gaz ótkezgishligi, shıdamlılıǵı kirsa, fizikalıq
ózgesheliklerine bolsa
ıssılıq ótkezgishligi, salıstırma ıssılıq sıyımlılıqları kiredi.
Puqtal
ıǵı. Puqtalıǵı dep, qáliplerdi tayarlawda, olardı bir orından basqa jerge
ótkeriwde, o
ǵan metall kirgiziwde óz forması hám ólshemin saqlaw ózgesheligine aytıladı.
Plastikligi.
Plastikligi dep, qálip material
ına modeldi sırtqı kúsh tásirinde bolsa onıń
s
ırtqı konturına ańsat ótip, odan model' alınǵannan keyin bolsa alǵan formasın saqlaw
ózgesheligine ayt
ıladı.
A
ǵıwshańlıǵı dep, qálip tayarlawda materialdı model' sırtqı konturına uyqas
penenbosl
ıqqa bir tegisde ańsatlaw ótiw ózgesheligine aytıladı.
Termomexanik
bekkemligi dep, materiald
ı qálipke joqarı temperaturalı metall kirip
at
ırǵan da kúymey, erimey qalǵan forma hám ólshemlerin saqlaw ózgesheliklerine aytıladı.
Statistikal
ıq maǵlıwmatlarına kóre, metall quymalardı kóplegen óndiriwshi
iri
kárxanalarda bir tonna quyma al
ıwda ortasha 47 tonna qálip material isletiliwin itibarǵa
alsaq, olar bahas
ınıń áhmiyeti qanshelli zárúrligi málim boladı.
Juwmaqlap
aytqanda ,sanaatta hár túrli buy
ımlardı quyıw jolı arqalı jasap joqarı
an
ıqlıqta bekkem etip tayarlanbaqta. Bul bolsa ónimlerdiń sapalı bolıwna hám uzaq múddet
