Pedagogika va
psixologiya fani
650-21 guruh talabasi
Raimjonov
Muhammadali
Pedagogika fanining maqsadi, vazifalari va ilmiy tadqiqot
metodlari
Milliy istiqlol tufayli jadal rivojlanib borayotgan mamlakatimizda yosh
avlodning bilim darajasini jahon andozalari talablariga javob beradigan, fan-
texnika yangiliklaridan xabardor, mustaqil fikrlay oladigan, hayotga dadillik bilan
kirisha oladigan, tadbirkor, ma’naviy jihatdan barkamol qilib voyaga yetkazish
dolzarb vazifalardan hisoblanadi. Bu esa, avvalo, pedagogika fanini, ta’lim-tarbiya
tizimini zamonaviy texnologiyalar asosida takomillashtirishni taqozo etadi.
О‘zbekiston Respublikasining “Ta’lim tо‘g‘risida”gi Qonunida (1997-yil.) ta’lim
davlatimiz ijtimoiy taraqqiyotida ustuvor soha deb e’lon qilinishi pedagogika fani
zimmasiga mas’uliyatli ulug‘vor vazifalarni yukladi. О‘sib kelayotgan yosh
avlodning bilimi va ularning kelajakda qanday kasb-hunar egallashlariga qarab,
mamlakatiniz kelajagini tasavvur qilish mumkin.
O‘zbek pedagogikasining vazifasi Respublikamizda yashovchi turli millat-
elatlarning orzu-istaklariga monand ta’lim-tarbiyaning ham nazariy, ham amaliy
muammolarini milliy qadriyatlar asosida tо‘g‘ri hal etib berishdir. Bunda islom
dunyosida qalam tebratgan allomalardan tortib, zamondosh olim-u fuzalolarning
ta’limotlaridan ta’lim-tarbiyaga oid qirralarini izlab topish taqozo etiladi. Yosh
avlod dunyoqarashini shakllantirishda istiqloldan avval qoralangan tasawuf ilmidan
ham foydalanish joiz bir mafkura yakka hokimligiga endilikda yо‘l qо‘yib
bо‘lmaydi. Erkin fikrlash tizimi yosh avlod ruhini tarbiyalashdagi bosh omillardan
biridir. Pedagogika (yunoncha. paidagogike) tarbiya, taʼlim hamda maʼlumot
berishning nazariy va amaliy jihatlarini oʻrganuvchi fanlar majmuasi: eramizdan
oldingi I asrlarda Gretsiyada, quldorlarning bolalarini ovqatlantiradigan, sayr
qildiradigan, tarbiyachi-qullarni “pedagog” deb atashgan. U bolalaming kamolga
yetishiga mas’ul bо‘lgan. Quldorning bolasini maktabga olib borgan va olib kelgan.
Maktabda ishlovchi о‘qituvchilarni “didaskallar” (“didayko-men” о‘qitaman)
deyishgan. Feodalizm jamiyatiga kelib esa har ikki kasbdagi kishilar hamkorligi
natijasida ta’lim-tarbiya bilan maxsus shug‘ullanuvchilar vujudga kelgan. Ularni
chex pedagogi Y.A. Kamenskiy ta’kidlaganidek, “pedagog” deb nomlaganlar.
Ta’lim - maxsus tayyorlangan kishilar rahbarligida о‘tkaziladigan,
о‘quvchilarni bilim, kо‘nikma va malakalar bilan qurollantiradigan, bilim
qobiliyatlarini о‘stiradigan, ularning dunyoqarashini tarkib toptiradigan jarayon.
Ma’lumot - ta’lim-tarbiya natijasida olingan va tizimlashtirilgan bilim, hosil
qilingan kо‘nikma va malakalar hamda shakllangan dunyoqarashlar majmuyi.
Pedagogik faoliyat - estetik, axloqiy, siyosiy, iqtisodiy maqsadlarga muvofiq
ravishda yosh avlodni hayotga tayyorlashning aqlan о‘ylab kо‘rilgan, katta
yoshdagilarning ijtimoiy zarur bо‘lgan mehnatining о‘ziga xos turi.
Pedagogik jarayon - ma’lum bir maqsadga yо‘naltirilgan kattalarning
pedagogik faoliyati ta’sirida tashkiliy shakllantirilgan va mazmunan boyitilgan
hamda tarbiyachining yо‘naltiruvchi va olib boruvchi rahbarlik roli natijasida
bolaning о‘z-о‘zini taraqqiy ettirishi.
О‘zbekiston Respublikasining maxsus pedagogika metodlari quyidagilarni
hisobga olishga qaratilgan:
•
Shaxsning ongi va ruhiyati, unga pedagogik va tarbiyaviy ta’sir kо‘rsatish
imkoniyatlari tо‘g‘risidagi barqaror g‘oyalar;
•
Ijtimoiy foydali faoliyat jarayonida jamiyat va guruh (jamoa)dagi shaxsiy
rivojlanish xususiyatlari;
Ta’lim va shaxsning о‘zini о‘zi tarbiyalashning birligi. Xususiy pedagogika
metodlari quyidagilarni hisobga olishni о‘z ichiga oladi:
•
Naqshlar;
•
Printsiplar;
•
Ta’lim va tarbiya usullari.
Metodologiya nima? Metodologiya (metod va logiya so’zlari) – faoliyatining
strukturasi, logik to’zilish, metod va vositalari haqidagi ta’limot.Har qanday ilmiy-
tekshirish ishlariga avval faktlar to’planadi va shu asosida nazariy xulosalar bayon
etiladi. Bunda olim qanday nazariy pozisiyaga turadi, bu juda muhim, chunki uning
dunyoqarashi, tadqiqotning maqsadi va vazifalari, uning faktlari qanday oladi,
qanday xulosa chiqaradi, bo’lar tadqiqot ishining asosini tashkil etadi. Shuning
uchun ham metodologiya hozirgi zamon fanining dunyoqarash konseasiyasini
o’rganadi, yanada tasdiqlangan asosiy bosh qoidalari o’rganadi.Bu qoidalarni filosof
ham, pedagog ham matematik ham hamma bilishi kerak.Tadqiqotning tashkil
qilinishi va borishi ham muhim muammo. Bu yo’llar bilan faktlar olinadi, ularni
qanday ishlash, baholash va bayon qilish kerak. Faktlardan qanday xulosalar
chiqarish kerak. Umumlashtirish kerak (bo’lgan) va bo’lar saosida nazariyani
qanday ishlab chiqish kerak – bo’larning hammasi maxsus fan sohasi
metodologiya.ir (yoki fanshunoslik). Har bir fanda umumiy asoslardan tashqari,
o’zining nazariy bosh qoidalari ham mavjud. Bular mazkur fanning metodologiyasi
ya’ni nazariy fundamentidir.Pedagogikaning metodologiyasi biz har qanday
pedagogik muammoni tashkil qilish asosida yotgan umumiy asosli bosh qoidalarni
tushuniladi.
Shaxs va faoliyat yondashuvi bilan birlikda dialogik yondashuv gumanistik
pedagogika metodlarining mohiyatini tashkil etadi. Ushbu tamoyillarni qо‘llash
sub’ektlarning psixologik birligini yaratishga imkon beradi, buning natijasida
“ob’ektiv” ta’sir о‘zaro rivojlanish va о‘z-о‘zini rivojlantirishning ijodiy jarayoniga
yо‘l beradi.
Pedagogik voqelikni bilish va о‘zgartirishning aniq ilmiy metodlari sifatida
kulturologik yondashuv aksiologiyaga - qadriyatlar va dunyoning qadriyat tuzilishi
haqidagi ta’limotga asoslanadi.
Madaniy yondashuv insonning qadriyatlar tizimi sifatida madaniyat bilan
ob’ektiv aloqasi bilan belgilanadi. Inson madaniyatning bir qismini о‘z ichiga oladi.
U nafaqat о‘zlashtirgan madaniyati asosida rivojlanadi, balki unga qandaydir
prinsipial yangilikni kiritadi, ya’ni madaniyatning yangi unsurlarini yaratuvchisiga
aylanadi. Shu munosabat bilan madaniyatning qadriyatlar tizimi sifatida rivojlanishi,
birinchidan, shaxsning о‘zini rivojlantirish, ikkinchidan, uning ijodiy shaxs sifatida
shakllanishini anglatadi.
Etnopedagogik yondashuv. Bola ma’lum bir ijtimoiy-madaniy muhitda
yashaydi va о‘qiydi va ma’lum bir etnik guruhga tegishli. Xalqning milliy urf-
odatlari, madaniyati, milliy-etnik marosimlari, urf-odatlari, odatlari asosida
tarbiyalash pedagogik jarayonni loyihalash va tashkil etishda etnopedagogik
yondashuvni amalga oshirish shartidir.
Milliy madaniyat turli ta’lim muassasalari faoliyat kо‘rsatayotgan muhitga
о‘ziga xos lazzat bag‘ishlaydi. О‘qituvchilarning vazifasi, bir tomondan, bu muhitni
о‘rganish va shakllantirish bо‘lsa, ikkinchidan, uning ta’lim imkoniyatlaridan
maksimal darajada foydalanishdir.
Antropologik yondashuvni ilk bor K.D.Ushinskiy ishlab chiqdi va asoslab
berdi. Uning tushunchasiga kо‘ra, bu barcha insoniy fanlar ma’lumotlaridan tizimli
foydalanish va ularni pedagogik jarayonni qurish va amalga oshirishda hisobga
olishdir.
Har qanday fan dunyoni falsafiy tushunish aks ettirilgan bosh qoidalardan
foydalanadi. Pedagogika fanining metodologiyasi falsafaning dialektiq prinsip-
laridir.Birinchi darajali muammo bu voqealarni qarama – qarshiligini o’rganishdir.
Qarama – qarshiliksiz rivojla-nish bo’lmaydi. Kaerda harakat, rivojlanish o’zgarish
sezilsa o’sha erda ziddiyatni qidirish kerak. Ichki va tashqi ziddiyat, asosiy va unga
yondosh ziddiyatlar bo’ladi.Ichki qarama – qarshilik bu tarbiyalanuvchining asosiy
ehtiyojlari va ularni qondirish uchun kuch va imkoniyatlarining bo’lishi bilan, uning
maqsadi, xohishi va imkoniyatlarining to’g’ri kelmasligi o’rtasida qarama –
qarshilik va boshqalar. Tashqi qarama – qarshilik hisoblanadi, lekin bularning o’zi
mazkur predmet, hodisalarning boshqalar bilan bog’lanishi natijasida hosil bo’ladi,
ya’ni tashqi qarama – qarshilik natijasida sodir bo’ladi.Tadqiqotchi hodisalarning
mazmunini o’rganishi uning o’zaro aloqasi va ular sohasida tashqi ziddiyatni
aniqlash, keyin ichki ziddiyatlarga o’tishi, ularning paydo bo’lishi, rivojlanishi
dinamikasini ko’rsatishi va nihoyat hodisaning mohiyatini, uning o’tishi
sharoitlarini ochib berishi lozim. Bu har qanday hodisalarni, shuningdek pedagogik
hodisalarni dam bilishning dialektik sxemasidir.O’zbekiston Respublikasining
mustaqil rivojlanish yo’lidagi taraqqiyoti turmushning barcha – ijtimoiy, siyosiy va
iqtisodiy sohalarida tub islohatlarni amalga oshirishni taqozo kilmokda.Qizil
imperiya o’z mavqeini mustahkam saklash maqsadida hamma sohalardagi
rivojlanishning me’yorlarini belgilab berib, uni cheklab qo’ygan edi. Shuningdek,
fanlarning ham ana shu me’yoriy – chegaradan chiqishi mumkin emas edi.Kishilik
jamiyati tomonidan yaratilgan umuminsoniy qadriyatlarga asoslangan ta’lim –
tarbiya sohasidagi ijobiy tajribalar bir necha yillar kamsitilgan, e’tiborga olinmas
edi. Chunki ular markscha – lenincha nazariyasiga mos emas, deb qaralar edi.
Shuningdek ta’lim tarbiya haqidagi ilg’or kapitalistik mamlakatlarda yaratilgan
g’oyalar burjua g’oyalari deb tanqid qilinar, rad qilinar edi.Vaholanki har qanday
g’oyaning ijobiy va salbiy jihatlari bo’lishi mumkinligi, uning ijobiy jihatlaridan
ta’lim – tarbiya jarayonida foydalanish ancha muvaffaqiyatlar keltirishini bilar edik,
lekin markcha – lenincha nazariyaga mos kelmagani uchun rad qilishga majbur edik.
Natijada ta’lim-tarbiyaviy ishlarni takomillashtirish rivojiga ancha to’siqlar vujudga
keldi.Jamiyatning rivojlanishi jarayonida inson tarbiyasi, ularning shaxs va
dunyoqarashida tub sifatiy o’zgarishlar sodir bo’ldi. Lekin bu o’zgarishlarning
mohiyatini ochib benrishda pedagogka fani ojizlik qilib qoldi. Pedagogika fani
sohasidagi ilmiy – tadqiqot ishlarida ham bir xillik, nochorlik tobora ko’zga
tashlanib qoldi. Respublikamizning istiqloli hamma sohadagi kabi, pedagogika fani
sohasidagi chekinishlariga barham berdi. Endi pedagogika tor qobig’dan qutildi.
Uning rivojlanishi uchun keng imkoniyatlar yaratilmoqda. Kishilik jamiyati
tomonidan yaratilgan ta’lim – tarbiya sohasidagi tajriba-larni o’rganish, tadkik qilish
sohasidagi katta ishlar amalga oshirilmokda.
Demak, metodologiya barcha fanlarining rivojlanishi uchun, uni o’rganish,
tanqid qilishda kullaniladigan eng umumiy tushunchalar, prinsplar, yondoshuvlar,
muammolar shuningdek eng umumiy metodlarning majmuasidan iborat.Xo’sh
shunday ekan, pedagogika fanining metodologiya asosi nima? Avval ham hozirgi
ham pedagogika fanining metodologiya asosi falsafa fani bo’lgan, falsafaning asosiy
masalasi esa olam bilan odam orasidagi o’zaro aloqadorlik qonuniyatlarini
o’rganishdan iboratdir. Olam bilan odam o’rtasidagi aloqadorlikini o’rganishdan
maqsad insonning o’zini o’rganishdir. Odamni inson darajasida ko’tarishda tarbiya
muhim rol o’ynaydi,shuning uchun ham qadimgi faylasuflar (Masalan: Aristotel,
Farobiy va boshqalar) inson tarbiyasi masalasini falsafaning asosiy masalasi
katoriga qo’yganlar. Shunday qilib falsafiy ta’limotlar tarkibida pedagogik g’oyalar
paydo bo’la boshlagan va rivojlanib borgan. Keyinchalik u mustaqil fan sifatida
ajralib chiqqan.
Yaxlitlik prinsipi. Pedagogika jarayonlarni o’rganishda yaxlitlik prinspiga
amal qilinganda inson tarbiyasi masalalarini to’g’ri tahlil qilishda
muvafakiyatlarga erishish mumkin. Ta’lim jarayoni yaxlit pedagogik jarayon
sifatida o’rganishgina inson tarbiyasi muammosini to’g’ri berishi mumkin.
Shuningdek, ta’lim-tarbiyaning barcha bosqichlarida insonni shakllan-tirish
masalasi hal etiladi. Maktabgacha tarbiya, umumiy ta’lim, o’rta maxsus va oliy
ta’lim – insonni tarbiyalash maqsadiga xizmat qiladi.
Tizimlilik prinspi. Bu prinsip yordamida, eng avvalo ta’lim va tarbiya
jarayonini bir butun tizim deb qaraladi.O’sha bir butun tizimni tashkil etgan asosiy
elementlar, komponentlar alohida olib tahlil qilinadi.Har bir element yoki
komponent bajaradigan funksiya aniqlab beriladi. Shuningdek, tizim ichida yana
alohida tarkibiy qismlar, borligi inobatga olinadi.
Sababiyat prinspi. Bu prinsip tasodif yoki zaruriyat,imoniyat va voqelik kabi
kategoriyalar orqali ochib beriladi. Har qanday ijtimoiy tuzum tarbiya sohasida o’z
manfaati yo’lidagi maqsad va vazifalarni amalga oshirishni zaruriyat qilib qo’yadi.
Ushbu zaruriyat esa ba’zi imkoniyatlarni mavjud bo’lishini talab qiladi. Imkoniyat-
larni etarli yoki etarli emasligi tarbiyaning maqsad va vazifalarini ro’yobga
chiqarishni ta’minlaydi.
Tarixiylik prinsipi. Bu prinsip har qanday pedagogik tadqiqotlarda
tarixiylikka asoslanishni taqozo qiladi.Tarixiy ma’lumotlar xronologik izchillikka
o’rganilishi va bayon qilinishi ob’ektiv xulosalar chiqarish-ga yordam beradi.Har
qanday fanning falsafa bilan bog’liqligi bu bilan tugamaydi
Pedagogika psixologiya, sotsiologiya va falsafa kabi fanlardan olingan
nazariy tushunchalarni o‘qitish va o‘rganish haqidagi amaliy bilimlar bilan
birlashtiradi. O'qituvchilar va tadqiqotchilar ta'lim amaliyoti va natijalarini
yaxshilashga intilishlari natijasida uning usullari va yondashuvlari rivojlanishda
davom etmoqda.
| 