PHP - bu eng keng tarqalgan, zamonaviy web dasturlash tili hisoblanadi. Internetdagi saytlar va web-xizmatlarning aksariyati PHP-dan foydalangan holda yaratilgan. Ba'zi ma'lumotlarga ko'ra, PHP saytlarning 80% dan ko'prog'ida, jumladan facebook.com, vk.com, baidu.com va boshqa xizmatlarda keng qo'llaniladi. Tilning soddaligi bizga turli xil murakkablikdagi saytlar va turli xil portallarni tez va osonlik bilan yaratishimizga imkon bera oladi. PHP- 1994- yilda daniyalik dasturchi Rasmus Lerdorf tomonida n yaratilgan bo'lib, dastlab boshqa Perl tilidagi skriptlar to'plami edi. Keyinchalik ushbu skriptlar S tilidagi tarjimonga qayta yoziladi. Yaratilganidan beri PHP (PHP uchun qisqacha: Hypertext Preprocessor - PHP: Hypertext Preprocessor) websaytlar va web-ilovalarni soddalashtirish uchun qulay vositalar to'plamini taqdim etdi. Xosting xizmatlarining keng tarqalishi, hamda ularning arzonligi. Chunki, qoida tariqasida, xosting kompaniyalari Linux oilasining operatsion tizimlaridan birida ishlaydigan Apache yoki Nginx web-serverlarida PHP web-saytlariga joylashadilar. Ikkala web-server va Linux-ga asoslangan operatsion tizimlar bepul hisoblanadi, bu esa hostingning umumiy xarajatlarini kamaytiradi. PHP yadro va plaginlarning mavjudligi bilan ajralib turadi, "kengaytmalar": ma'lumotlar bazalari, rozetkalar, dinamik grafikalar, kriptografik kutubxonalar, PDF hujjatlar va boshqalar bilan ishlash uchun har kim o'z kengaytmasini ishlab chiqishi va unga ulanishi mumkinligi. Yuzlab kengaytmalar mavjud, ammo standart to'plamda bir necha o'nlab yaxshi tashkil etilganlar ham mavjud. PHP tarjimoni web-serverga ushbu, server uchun maxsus yaratilgan modul orqali (masalan, Apache yoki IIS uchun) yoki CGI dasturi sifatida ulanadi. Eng keng tarqalgan operatsion tizimlar uchun (Windows, MacOS, Linux) PHP dasturiy ta'minotini ishlab chiqish paketlarining mavjudligi, ya'ni biz ushbu operatsion tizimlarning har qandayida web-saytlar yaratishimiz mumkin. • PHP turli web-serverlar bilan birgalikda ishlay olishi mumkin: Apache, Nginx, IIS.
• Rivojlanishning soddaligi va qulayligi. Qoida tariqasida, PHP-da dasturlash borasida kam tajribaga ega bo'lgan holda ham, biz oddiy web-saytlar yaratishimiz mumkin. • PHP C ga o'xshash, shuning uchun S yoki sintaksis kabi sintaksisga ega tillardan birini bilsak, PHPni o'rganish biz uchun yanada osonroq bo'ladi. PHP - ko'plab ma'lumotlar bazalari tizimlari (MySQL, MSSQL, Oracle, Postgre, MongoDB va shu kabilar) bilan ishlashni qo'llab-quvvatlaydi. Xosting xizmatlarining keng tarqalishi, hamda ularning arzonligi. Chunki, qoida tariqasida, xosting kompaniyalari Linux oilasining operatsion tizimlaridan birida ishlaydigan Apache yoki Nginx web-serverlarida PHP web-saytlariga joylashadilar. Ikkala web-server va Linux-ga asoslangan operatsion tizimlar bepul hisoblanadi, bu esa hostingning umumiy xarajatlarini kamaytiradi. Endi PHPda birinchi kichik sayt yaratamiz. Ammo uni yaratmasdan oldin, vebsaytni ishlab chiqish uchun barcha kerakli vositalarni yuklab olishimiz va o'rnatib olishimiz kerak.Bugun sizlar bilan ular haqida ma'lumotlarga ega bo'laylik.Web uchun dasturlash sohasida PHP eng sodda ssenariy tillaridan biri hisoblanadi (JSP, Perl va ASP.NETda ^^[78] ishlatiladigan tillar), soddaligi, bajarilish tezligi, boy funksionalligi va PHP litsenziyasi asosida manba kodlarining tarqalishi sababli . PHP yadro va plaginlarning mavjudligi bilan ajralib turadi, "kengaytmalar": ma'lumotlar bazalari, rozetkalar, dinamik grafikalar, kriptografik kutubxonalar, PDF hujjatlar va boshqalar bilan ishlash uchun har kim o'z kengaytmasini ishlab chiqishi va unga ulanishi mumkinligi. Yuzlab kengaytmalar mavjud, ammo standart to'plamda bir necha o'nlab yaxshi tashkil etilganlar ham mavjud. PHP tarjimoni web-serverga ushbu, server uchun maxsus yaratilgan modul orqali (masalan, Apache yoki IIS uchun) yoki CGI dasturi sifatida ulanadi. 1994-yilda daniyalik dasturchi Rasmus Lerdorf o'zining onlayn rezyumeiga tashrif buyuruvchilarni namoyish qilish va kuzatib borish, HTML hujjatlar shablonlarini qayta ishlash uchun C dasturlash tilida CGI-skriptlar to'plamini yaratdi. Lerdorf shaxsiy uy-sahifasini, shaxsiy uy-sahifasi deb atagan, ammo bu nom ko'proq "PHP vositalari" deb nomlangan va tez orada funksionallik tugadi va Rasmus PHP Tools-ni qayta yozdi va yanada katta dasturlardan birini yaratdi. 1995-yil iyun oyida Rasmus PHP Tools-ning manba kodini ommaga namoyish qildi , bu esa dasturchilarga o'zlari xohlagan tarzda foydalanishga imkon yaratib berdi. Shuningdek, bu foydalanuvchilarga koddagi xatolarni tuzatishga va uni yaxshilashga imkon bera oldi.
1997-yilda, uzoq beta-sinovdan so'ng, ishlov beruvchining C - PHP / FI 2.0 da yozilgan ikkinchi versiyasi chiqdi. Undan dunyodagi barcha Internetdomenlarning taxminan 1% (taxminan 50 ming) foydalangan hisoblanadi. PHP 3.0 ning eng katta kuchli tomonlaridan biri shundaki, bu yadroni qo'shimcha modullar bilan kengaytirish qobiliyati edi. Keyinchalik, kengaytmalarni yozish interfeysi ko'plab uchinchi tomon ishlab chiquvchilarni o'zlarining modullari ustida ishlaydigan PHP-ga jalb qildi, bu esa PHP-ga juda ko'p sonli ma'lumotlar bazalari, protokollari bilan ishlash va ko'plab API-larni qo'llab-quvvatlash imkonini bera oldi. Ishlab chiquvchilarning ko'pligi tilning jadal rivojlanishiga va mashhurliginmg tez o'sishiga sabab bo'ldi. Butunlay ya ngi dasturlash tili, yangi nom oldi. Ishlab chiquvchilar PHP / FI-dagi shaxsiy foydalanish qo'shimchasini bekor qildilar, hamda til PHP deb o'zgartirildi. 1995- yili Rasmus PHPni o'zining HTML formalari bilan ishlaydigan boshqa dastur bilan umumlashtirib PHP/FI Version 2 ("Form Interpretator") hosil qildi. 1997- yilga borib PHP dan foydalanuvchi saytlar 50 mingdan oshdi. Shundan so'ng web texnologiya ustalari PHP g'oyasi asosida mukammal til yaratishga Ziva Suraski va Endi Gutmans asoschiligida kirishildi. PHPni samarali deb hisoblanmagani uchun deyarli noldan boshlab, mavjud C va Perl tillaridan ibrat olib PHP3 talqinini yaratildi. 1999- yilga kelib PHP asosida qurilgan saytlar milliondan oshib ketdi. 2000 yilda esa Zend Technologies shirkati yangi ko'pgina funksiyalarni qo'shgan holda PHP4 sharhlovchisini yaratdi. PHP - web texnologiya tili. PHPni o'rganish uchun avval HTML va dasturlash tilidan habardor bo'lish talab qilinadi. HTML/CSS va JavaScript larni mukammal bilguvchilar uchun PHPni o'rganish murakkablik tug'dirmaydi. PHPning vazifasi HTML faylini yaratib berish. JavaScript yordamida bajariladigan ko'pgina operatsiyalarni PHP orqali ham amalga oshirish mumkin, ammo e'tibor qilish lozimki, PHP - serverda; JavaScript - mijoz tomonda bajariladi. PHPda yozilgan kod serverning o'zida bajarilib, mijozga HTML shaklida etib boradi. Bu havfsizlik jihatdan ancha maqsadga muvofiq. JavaScript yordamida kod yozish, ma'lumot uzatish va qabul qilishni biroz tezlashtirsa-da, kodni mijoz ko'rish imkoniyatiga ega bo'ladi. Baribir har ikkisini boshqasi bosa olmaydigan o'z o'rni bor, ravshanki bu o'rin PHPda muhimroq va kattaroq.
Ko’pgina boshqa dasturlash tillaridan farqli ravishda, PHP qandaydir tashkilot yoki kuchli dasturchi tomonidan yaratilgan emas. Uni oddiy foydalanuvchi Rasmus Lеrdorf 1994 yili o’zining bosh sahifasini intеraktiv uslubda ko’rsatish uchun yaratgan. Unga Personal Home Page (PHP – shaxsiy bosh sahifa) dеb nom bеrgan.
1995 yili Rasmus PHPni o’zining HTML formalari bilan ishlaydigan boshqa dastur bilan umumlashtirib PHP/FI Version 2 (”Form Interpretator“) hosil qildi. 1997 yilga borib PHP dan foydalanuvchi saytlar 50 mingdan oshdi. Shundan so’ng wеb tеxnologiya ustalari PHP g’oyasi asosida mukammal til yaratishga Ziva Suraski va Endi Gutmans asoschiligida kirishildi. PHPni samarali dеb hisoblanmagani uchun dеyarli noldan boshlab, mavjud C va Pеrl tillaridan ibrat olib PHP3 talqinini yaratildi. 1999 yilga kеlib PHP asosida qurilgan saytlar milliondan oshib kеtdi. 2000 yilda esa Zend Technologies shirkati yangi ko’pgina funksiyalarni qo’shgan holda PHP4 sharhlovchisini yaratdi.
PHP – wеb tеxnologiya tili. PHPni o’rganish uchun avval HTML va dasturlash tilidan habardor bo’lish talab qilinadi. HTML/CSS va JavaScript larni mukammal bilguvchilar uchun PHPni o’rganish murakkablik tug’dirmaydi. PHPning vazifasi HTML faylini yaratib bеrish. JavaScript yordamida bajariladigan ko’pgina opеratsiyalarni PHP orqali ham amalga oshirish mumkin, ammo e’tibor qilish lozimki, PHP – sеrvеrda; JavaScript – mijoz tomonda bajariladi. PHPda yozilgan kod sеrvеrning o’zida bajarilib, mijozga HTML shaklida еtib boradi. Bu havfsizlik jihatdan ancha maqsadga muvofiq. JavaScript yordamida kod yozish, ma’lumot uzatish va qabul qilishni biroz tеzlashtirsa-da, kodni mijoz ko’rish imkoniyatiga ega bo’ladi. Baribir har ikkisini boshqasi bosa olmaydigan o’z o’rni bor, ravshanki bu o’rin PHPda muhimroq va kattaroq.
PHP dasturlash tili imkoniyatlari
«PHP da har qanday dastur bajarsa bo‘ladi», – degan edi uning yaratuvchisi. Birinchi navbatda PHP tili server tomonidan bajariladigan skriptlar yaratish uchun foydalaniladi va aynan shuning uchun u yaratilgan. PHP tili ixtiyoriy CGI-skriptlari masalalarini yechishga va bundan tashqari html formali ma‘lumotlarni qayta ishlashga hamda dinamik ravishda html sahifalarni ishlab chiqishga qodir. Biroq PHP tili foydalaniladigan boshqa sohalar ham mavjud. Bu sohalarni biz uchta asosiy qismga bo‘larniz: Birinchi soha – biz yuqorida aytib o‘tganimizdek, server tomonidan bajariladigan ilovalar (skriptlar) yaratish. PHP tili bunday turdagi skriptlarni yaratish uchun juda keng qo‘llaniladi. Bunday ish ko‘rsatish uchun PHP-parser (ya‘ni phpskriptlarni qayta ishlovchi) va skriptlarni qayta ishlovchi web-server, skriptlarni natijasini ko‘rish uchun brauzer va albatta php-kodini yozish uchun qanday bo‘lsa ham matn muharriri kerak bo‘ladi. PHP-parser CGI-dasturlar ko‘rinishida Yoki server modullari ko‘rinishida tarqalgan. Uni va web-serverni kompyuterimizga qanday o‘rnatamiz, biz bu haqida keyinroq ko‘rib o‘tamiz. Ikkinchi soha – buyruqlar satrida bajariladigan skriptlarni yaratish. Ya‘ni PHP tili yordamida biror-bir kompyuterda brauzer va web-serverlardan mustaqil ravishda o‘zi bajariladigan skriptlarni ham yaratish mumkin. Bu ishlarni bajarish uchun hyech bo‘lmaganda PHP-parser (bu holatda biz uni buyruqlar satri interpretatori (CLI, command line interpreter) deb ataymiz) talab etiladi. Bunday ishlash uslubi turli masalalarni rejalashtirish yordamida bajarilishi uchun kerak bo‘lgan skriptlar Yoki oddiy matnni qayta ishlash uchun kerak bo‘lgan masalaga o‘xshash ishlaydi. Va nihoyat oxirgi uchinchi soha – bu mijoz tomonidan bajariladigan GUIilovalarni (grafik interfeys) yaratish. Bu soha PHP tilini endigina o‘rganayotgan foydalanuvchilar uchun uncha muhim bo‘lmagan sohadir. Biroq agarda siz PHP tilini chuqur o‘rgangan bo‘lsangiz, bu soha siz uchun ancha muhimdir. PHP tilini bu sohaga qo‘llash uchun php kengaytmali maxsus yordamchi – PHP-GTK talab etiladi. SHunday qilib, PHP tilini qo‘llanilish sohalari keng va turlichadir. Yuqoridagi masalalarni yecha oladigan boshqa turlicha dasturlash tillari ham mavjud, unda nima uchun PHP tilini o‘rganishimiz kerak? U til bizga nima beradi? Birinchidan, PHP tili o‘rganish uchun juda qulay. PHP tilini sintaksisi asosiy qoidalari va ishlash prinsipi bilan yetarlicha tanishib chiqib o‘zingizni shaxsiy dasturingizni tuzib ko‘rib, so‘ngra uni boshqa dasturlash tillarida tuzilgan variantlari bilan solishtirsangiz bunga guvohi bo‘lasiz. Ikkinchidan, PHP tili barcha bizga ma‘lum platformalarda, barcha operasion tizimlarda hamda turlicha serverlarda erkin ishlay oladi. Bu xususiyat juda muhim. Masalan, kimdir Windows operasion tizimdan Linux operasion tizimga yoki IIS serverdan Apache serverga o‘tmoqchi bo‘lsa PHP tilini o‘rganishi shart. PHP dasturlash tilida dasturlashning ikkita hammabop paradigmalari ishlatiladi, bular prosedurali va obyektli dasturlash. PHP4 dasturlash tili prosedurali dasturlashni butunlay qo‘llab quvvatlaydi, biroq obyektli stildagi dasturlarni ham qo‘llasa bo‘ladi. PHP5 dasturlash tilining birinchi testlash versiyasida PHP4 dasturlash tilida uchraydigan obyektga yo‘naltirilgan dasturlash modellarining kamchiliklari to‘ldirilgan. Shunday qilib, hozirda tanish bo‘lib ulgurgan ishlash prinsipini tanlash kerak. Agarda PHP tilini hozirgi imkoniyatlari to‘g‘risida gaplashadigan bo‘lsak, u holda biz PHP tilini birinchi versiyasidan ancha yiroqlashib ketgan bo‘larniz. PHP dasturlash tili yordamida tasvirlar, PDF-fayllar, flesh-roliklar yaratish mumkin; hozirgi vaqtdagi zamonaviy ma‘lumotlar bazasini qo‘llab quvvatlaydi; ixtiyoriy matnli fayl formatlari bilan, hamda XML va fayllar tizimi bilan ishlaydigan funksiyalar ham qo‘shilgan. PHP tili turli servislar o‘rtasidagi protokollarning o‘zaro aloqasini qo‘llab quvvatlaydi. Bularga misol tariqasida papkalarga kirishni boshqarish protokoli LDAP, tarmoq qurilmalari bilan ishlaydigan protokol SNMP, ma‘lumotlarni uzatish protokollari IMAP, NNTP hamda POP3, gipermatnlarni uzatish protokoli HTTP va boshqalarni olish mumkin. PHP dasturlash tilini turli dasturlash tillari o‘rtasidagi o‘zaro aloqasiga diqqatni qaratsak, bunga Java dasturlash tilini aytib o‘tish kerakki, Java dasturlash tili obyektlarini PHP tili o‘z obyektlari sifatida qaraydi. Obyektlarga murojaat sifatida CORBA kengaytmasidan foydalaniladi. Matnli axborotlar bilan ishlash uchun PHP tili o‘ziga Perl dasturlash tilidagi tartiblangan ifodalar bilan ishlay oladigan mexanizmlarni (katta bo‘lmagan o‘zgarishlarsiz) va UNIX-tizimini meros qilib oladi. XML-hujjatlarini qayta ishlash uchun standart sifatida DOM va SAX, XSLT-transformasiyasi uchun API dan foydalanishi mumkin. Elektron tijorat ilovalarini yaratish uchun bir qator to‘lovni amalga oshiradigan Cybercash, CyberMUT, VeriSign Payflow Pro hamda CCVS kabi foydali funksiyalar mavjud.
PHP dasturlash tili dasturiy vositani sozlash va o’rnatish
Yuqorida PHP tili imkoniyatlarini, qo‘llanilish sohalarini muhokama qildik va tarixini o‘rgandik. Endi dasturiy vositani o‘rnatishga kerak bo‘lgan uskunalar majmuini ko‘rib o‘tsak. Modomiki, asosiy kursning amaliyoti sifatida biz quyidagi masalalarni ko‘rib chiqamiz: kliyent-server texnologiyasi sifatida ishlanadigan masalalar, mos ravishda skriptlar yaratilishida qo‘llanilishi, serverlarni qayta ishlash. Bular uchun bizga web-server hamda PHP tili interpretatori kerak bo‘ladi. Webserver sifatida, masalan, web-mutaxassislar o‘rtasida mashhur bo‘lgan Apache serverni olarniz. Dastur natijasini ko‘rish uchun web-brauzer kerak bo‘ladi, bunga misol Internet Explorer. Denver Distributivi Biz yuqorida Linux va Windows platformalari uchun PHP dasturiy vositasini sozlash va o‘rnatish bilan yetarlicha tanishmiz. PHP dasturiy vositasi va uni ishlashi uchun kerak bo‘ladigan komponentalarni o‘rganishni xohlamaydiganlar uchun PHP dasturining tayyor PHP tilini to‘ldiradigan distributivlari mavjud. Bunday distributivlar ichida keng tarqalgani - Denver (http://dklab.ru/chicken/web/). Uni o‘rnatishni o‘rganish uchun web-mutaxassislar saytlariga murojaat qilish kerak. Denverni o‘rnatish juda oddiy hamda unga hyech qanday bilim talab etilmasligini aytib o‘tish kerak. Bu distributivni PHP tilini endigina o‘rganayotgan yosh dasturchilar uchun tavsiya etamiz. Jiddiy masalalarni hal etish uchun esa PHP dasturlash tilini to‘liq o‘rnatish va sozlash kerak bo‘ladi.
PHP asosiy tuzulishi
Ko‘p hollarda PHP tilini interpretatori ishlayotganligini tekshirib ko’rish uchun tuziladigan dastur eng sodda dastur deb ataladi. Hozir biz PHP tilidagi ushbu dasturni chuqur o’rganamiz hamda uni boshqa dasturlash tillari Ci, Perl va JavaScript lardan farqli tomonini tekshiramiz. Ushbu misolni ko‘ramiz:
Bu PHP dasturlash tilining maxsus kodli teglari yordamida tuzilgan sodda html-fayldir. Yuqorida aytib o’tganimizdek, PHP dasturlash tili Ci va Perl dasturlash tiliga o‘xshash. Biroq keltirilgan dastur Ci va Perl dasturlash tilidagi dasturdan ancha katta farq qiladi. Bu yerda HTML sahifaga chiqarish uchun bir qator maxsus buyruqlarni yozish shart emas. Bevosita PHP-kod asosida qurilgan biror vazifani bajaradigan HTML-skript yoziladi (bizni misolda ekranda chiqarilgan matn). PHP dasturlash tilining Ci va Perl dasturlash tillaridan kamchiligi shuki, murakkab skriptlarni PHP dasturlash tili ancha sekin bajaradi. PHP-skriptlar – bu serverda bajariladigan va qayta ishlanadigan dasturlardir. Bu skriptlarni JavaScript tipidagi skriptlar bilan taqqoslash mumkin emas, chunki JavaScript tilidagi skriptlarda yozilgan buyruqlar faqat kliyent kompyuteridagina bajariladi. Kliyent kompyuterida va server kompyuterida bajariladigan skriptlarning farqi nimada? Agarda skript serverda qayta ishlansa, mijoz kompyuteriga faqatgina natija yuboriladi. Masalan, agarda serverda skript bajarilayotgan bo‘lsa, yuqorida keltirilganga o‘xshab mijoz HTML-sahifa ko‘rinishdagi natijani oladi:
|
