Pilastik kartochkalar bilan hisob kitoblar va ularni takomillashtirish
Reja:
1. Mamlakatimizda naqd pulsiz hisob-kitoblar tizimini rivojlantirish.
2. Banklarda to’lovlarni electron qabul qilish dasturlari
3. Banklarda axborot tizmini rivojlantirish bo’yicha prezident qarorlari
Kirish
Bugungi kunda har bir kunimiz mamlakatimiz iqtisodining rivojlanishida muhim omil bo‘luvchi yangiliklarga boy bo‘lmoqda, jumladan, jahon bank-moliya tizimining jadal sur’atlarda rivojlanib borishi natijasida iqtisodiyotning muhim tarmog‘idan biri hisoblangan bank sohasida ham yangi zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalari (AKT) dan foydalanishga yanada ko‘proq ehtiyoj sezilmoqda.
Darhaqiqat, tijorat banklari tomonidan axborot texnologiyalarini qo‘llagan holda ko‘rsatilayotgan barcha xizmatlarning tezkorligi, sifati va shaffofligi bugungi kun talabidir. Endilikda an’anaviy bank xizmatlari o‘rnini to‘la egallayotgan zamonaviy masofaviy bank xizmatlarining turli ko‘rinishlari aynan shu tezlik, sifat va ishonchni ta’minlayotgani hech kimga sir emas. Zamonaviy bank xizmatlari mijozlarga yanada kengroq qulaylik yaratgan holda ularning imkoniyatlari oshirilishiga xizmat qiladi.
Davlatimiz birinchi rahbari Islom Karimov Mamlakatimizni 2015-yilda ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirish yakunlari va 2016-yilga mo‘ljallangan iqtisodiy dasturning eng muhim yo‘nalishlariga bag‘ishlangan Vazirlar Mahkamasining kengaytirilgan majlisidagi ma’ruzada ta’kidlaganlaridek, — «Bugungi sharoitda, internet va elektronika davrida iqtisodiyot tarmoqlarida zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini keng joriy etish, «Elektron hukumat» tizimi faoliyatini yanada rivojlantirish ustuvor ahamiyatga egadir. Jahon tajribasi shundan dalolat beradiki, ayni paytda global iqtisodiyotda kompyuter va telekommuni-
katsiya texnologiyalari, dasturiy ta’minot mahsulotlarini ishlab chiqarish va ular asosida keng turdagi interfaol xizmatlar ko‘rsatishni o‘z ichiga olgan axborot-kommunikatsiya texnologiyalari sohasining roli va ahamiyati tobora ortib bormoqda». O‘zbekiston bank tizimida izchil va aniq maqsadli islohotlar olib borilmoqda, chora-tadbirlar, bank-moliya xizmatlarini ko‘rsatish sifatini tubdan yaxshilashga doir bir qator qarorlar qabul qilindi.
Shu munosabat bilan respublikamizda naqd pulsiz chakana to‘lovlarning amalga oshi-rilishida jismoniy shaxslar va ulardan to‘lovlarni qabul qilib oluvchi tomonlar o‘rtasida hisob-kitoblarning zamonaviy samarali tizimini tashkil etish maqsadida, «O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining hisob-kitoblar kliring tizimi to‘g‘risida»gi Nizom ishlab chiqilib, O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bank Boshqaruvining 2014-yil 21-fevraldagi 4/4-sonli qarori bilan tasdiqlangan holda Adliya vazirligida 2014-yilning 4-aprelida 2570-son bilan davlat ro‘yxatiga olindi.
Mamlakatimizda naqd pulsiz hisob-kitoblar tizimini rivojlantirish.
Mamlakatimizda naqd pulsiz hisob-kitoblar tizimini yanada rivojlantirish hamda ushbu tizimni takomillashtirish doirasida O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2010-yil 19-apreldagi PQ-1325-sonli «Bank plastik kartalaridan foydalangan holda hisob-kitob tizimini rivojlantirishni rag‘batlantirish bo‘yicha qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida»gi Qarori ijrosi yuzasidan Markaziy bank, O‘zbekiston banklari Assotsiatsiyasi va Yagona umumrespublika protsessing markazi (YaUPM) tomonidan «Uzkart» banklararo to‘lov tizimi ishtirokchilari bo‘lgan tijorat banklari bilan birgalikda «on-line» rejimida ishlaydigan «Smart-Vista» EMV texnologik platformasi to‘liq joriy etildi. Shu bilan bir qatorda, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «2011–2015 yillarda respublika moliya-bank tizimini yanada isloh qilish va barqarorligini oshirish hamda yuqori xalqaro reyting ko‘rsatkichlariga erishishning ustuvor yo‘nalishlari to‘g‘risida»gi 2010-yil 26-noyabrdagi PQ-1438-sonli Qarori ijrosini ta’minlash borasida YaUPM tomonidan server va kommunikatsiya jihozlari, tizimli dasturiy ta’minotlar xarid qilinib, o‘rnatildi va ishga tushirildi, server va terminallar uchun amaliy dasturlar yaratildi. Natijada tijorat banklarining bo‘limlari va filiallaridan Bosh bank ma’lumotlarni qayta ishlash markaziga yetkaziladigan ma’lumotlarni qayta ishlash bo‘yicha oraliq bo‘g‘inlarni chiqarib tashlash hisobiga to‘lovlarning o‘tkazilishini tezlashtirishga erishildi.
Shu bilan birga, «On-Line» rejimida ishlovchi «Uzkart-EMV» milliy banklararo plastik kartochkalar to‘lov tizimini joriy etishni jadallashtirish maqsadida tijorat banklarida tegishli dasturiy-apparat majmualari ishga tushirildi hamda EMV texnologiyasiga moslashgan terminallar joriy qilindi. Bu ishlar natijasida, 2016-yil 1-yanvar holatiga respublika bo‘yicha barcha tijorat banklari tomonidan onlayn rejimida ishlaydigan 8 426 280ta bank plastik kartalari muomalaga chiqarilishiga erishildi. Bu sohadagi ishlarni yanada rivojlantirish maqsadida quyidagilar amalga oshirish mo‘ljallangan:
· muomaladagi onlayn bank plastik kartalari, to‘lov terminallari, infokiosklar sonini oshirgan holda respublika moliya infrastrukturasini kengaytirish;
· Vazirlar Mahkamasi tomonidan tasdiqlanadigan ro‘yxatlar bo‘yicha, dasturiy ta’minot, bankomat va plastik kartochkalar orqali to‘lovlarni amalga oshirish uchun foydalaniladigan boshqa uskunalar import bo‘yicha olib kirilganida tijorat banklari boj to‘lovlarini to‘lashdan (bojxona rasmiylashtiruvi yig‘imlaridan tashqari) 2020-yil 1-yanvarga qadar ozod qilish;
· plastik karta tizimi uchun import shartnomalari bo‘yicha xarid qilingan texnik va dasturiy vositalardan samarali foydalanishni nazorat qilish va zarur choralarni ko‘rish.
Banklarda to’lovlarni electron qabul qilish dasturlari
«Smart-Vista»EMV tizimida «on-line» rejimida ishlashga mo‘ljallangan terminallarning sifatli ishlashini ta’minlash maqsadida YaUPMning server tizimi va aloqa kanallari sifatli va uzluksiz ishlashini monitoring qilish.
Respublika bank tizimida yuqorida qayd etilganlarning joriy qilinishi tizim a’zolari hisoblangan banklar, shuningdek, tizim foydalanuvchilari bo‘lgan, mablag‘larni to‘lovchilar va mablag‘larni oluvchilar uchun quyidagi afzalliklarni yuzaga keltiradi:
· zamonaviy bank axborot-kommunikatsiya infratuzilmasini to‘laqonli shakllanishiga imkon yaratadi;
· to‘lovlarni amalga oshirishning uzluksizligini va shaffofligini ta’minlaydi;
· tijorat banklari o‘rtasidagi vakillik hisobvaraqlari doirasidagi hisob-kitoblarni optimallashtirilishi va jadallashtirilishiga imkon yaratadi;
· mablag‘larni to‘lovchi va mablag‘larni oluvchilar o‘rtasidagi hisob-kitoblarning real vaqt rejimida amalga oshirilishi orqali to‘lovlarning aniqlik va ishonchlilik darajasi oshirilishini ta’minlaydi;
· tijorat banklari uchun tizim xarajatlarining kamayishiga olib keladi hamda vakillik hisobvaraqlaridagi bo‘sh pul mablag‘laridan oqilona va samarali foydalanishlariga imkon yaratadi;
· har bir bosqichda ma’lumotlarning ishonchliligini nazorat va monitoring qilinishini ta’minlaydi;
· bank xizmatlarining likvidligi oshirilishiga erishiladi;
· jismoniy shaxslar uchun masofadan turib, o‘z hisobvaraqlarini boshqarish tizimlari orqali bir hisobvaraqdan ikkinchi hisobvaraqqa real vaqt rejimida pul mablag‘larini ko‘chirish imkoniyatini beradi;
· real vaqt rejimida jismoniy shaxslar o‘rtasidagi pul o‘tkazmalarini amalga oshirish imkoniyati;
· jismoniy shaxslar bank plastik kartalari va boshqa depozit hisobvaraqlaridagi mablag‘larni kredit hisobvaraqlari foizi hamda kredit summasini so‘ndirilishiga uzatish imkoniyati;
· internet tarmog‘i orqali elektron tijorat doirasida amalga oshirilgan operatsiyalar bo‘yicha hisob-kitoblarni bank plastik kartalari yordamida bajarish imkonini beruvchi dasturiy ta’minotni joriy etish imkoniyati;
· elektron tijorat doirasida tovarlar va xizmatlar uchun to‘lovlarni boshqa depozit hisobvaraqlari orqali real vaqt rejimida amalga oshirish imkoniyati tashkil etildi.
Eng muhimi, hozirgi kunda respublikamizda dolzarb masala hisoblangan kommunal xizmat ko‘rsatuvchilar (elektr energiyasi, tabiiy gaz, maxsustrans xizmati, issiqlik manbai, suvsoz xizmati va boshqalar) ning kommunikatsiya tarmoqlari infratuzilmasi shakllantirilib, ushbu xizmatlar bo‘yicha aholi tomonidan amalga oshirilgan to‘lovlar real vaqt rejimida mablag‘lar oluvchining hisobvaraqlariga o‘tkazilishi bilan birga, elektron jurnallarda har bir mablag‘ to‘lovchilarning kommunal xizmatlar uchun to‘langan mablag‘larining summasi, muddati (yil, oy, kun, soat, daqiqa, soniya ko‘rinishida) va to‘liq rekvizitlari bo‘yicha qayd etib boriladi. Mablag‘larni to‘lovchilar internet tarmog‘i yoki mobil telefonlariga SMS-xabarnoma kelishi orqali o‘z shaxsiy kabinetlaridan har bir kommunal xizmatlar bo‘yicha to‘lovlar tarixini real vaqt rejimida nazorat qilish imkoniyati yaratiladi. Bu esa to‘lovlarning ishonchliligini hamda shaffofligini ta’minlaydi.
Bundan tashqari, Markaziy bank tomonidan «O‘zbekiston Respublikasining Markaziy banki to‘g‘risida»gi, «Axborotlashtirish to‘g‘risida»gi, «Elektron hujjat aylanishi to‘g‘risida»gi, «Elektron raqamli imzo to‘g‘risida»gi, «Elektron to‘lovlar to‘g‘risida»gi, «Elektron tijorat to‘g‘risida»gi, «Elektron hukumat to‘g‘risida»gi, «Garov reyestri to‘g‘risida»gi va «Davlat hokimiyati va boshqaruvi organlari faoliyatining ochiqligi to‘g‘risida»gi O‘zbekiston Respublikasining Qonunlari, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2012-yil 21-martdagi PQ-1730-sonli «Zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish va yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘-risida»gi, 2013-yil 27-iyundagi PQ-1989-sonli «O‘zbekiston Respublikasining Milliy axborot-kommunikatsiya tizimini yanada rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi va 2015-yil 6-maydagi PQ-2344-sonli «Tijorat banklarining moliyaviy barqarorligini yanada oshirish va resurs bazasini shakllantirishga doir chora-tadbirlar to‘g‘risida»gi qarorlari ijrosini mamlakat bank tizimida samarali ta’minlash maqsadida, O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki faoliyatida zamonaviy axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini 2016–2018 yillar davomida joriy etish va rivojlantirish konsepsiyasi ishlab chiqildi.
Mazkur Konsepsiyada zamonaviy axborot texnologiyalarini qo‘llagan holda
2016–2018 yillar davomida banklar tomonidan mijozlarga ko‘rsatiladigan xizmatlar turini kengaytirish, takomillashtirish va joriy etish istiqbollari belgilab olingan bo‘lib quyidagi masalalarni:
· bank axborot tizimlarida zamonaviy texnik yechim va texnologiyalarni keng qo‘llagan holda bank faoliyatini avtomatlashtirish darajasini yuqori saviyaga ko‘tarish;
· O‘zbekiston Respublikasi «Elektron hukumat» tizimi tarkibiga kiritilgan chakana to‘lovlarni real vaqt rejimida amalga oshirish Kliring tizimining xizmat doirasini kengaytirish;
· davlat buyurtmasi ro‘yxatiga kiritilgan (2015–2016 yillar uchun) «Tashqi savdo operatsiyalarining Yagona elektron axborot tizimini (TSO YAEAT) takomillashtirish» loyihasini elektron tijoratdagi bitimlarni hisobga olgan holda ishga tushirish;
· bank axborot tizimlari va ma’lumotlar bazalarining uzluksiz faoliyatini ta’minlash;
· bank axborot resurslarini doimiy ravishda zaruriyat bo‘yicha yangilab borish va ulardan keng foydalanishni ta’minlash;
· bank tizimida boshqaruv va ishlab chiqarish jarayonlarini zamonaviy texnologiyalar asosida avtomatlashtirish orqali bank xizmatlari turlarini amaliyotga keng tatbiq qilish va kengaytirish, aholi va tadbirkorlarga qo‘shimcha qulayliklar yaratish;
· aholi va tadbirkorlik subyektlari tomonidan axborotlarni erkin va moneliksiz olishni ta’minlash, shuningdek, interaktiv xizmat turlarini kengaytirish, xizmatlarni «bir darcha» orqali ko‘rsatishni joriy qilish;
· xavfsizlik va axborotlar muhofazasining tashkiliy va moddiy-texnik bazasini mustahkamlash;
· bank plastik kartalari orqali hisob-kitoblarni amalga oshirish tizimidan foydalanish bo‘yicha orttirilgan tajribaga asosan onlayn plastik karta xizmatlarini takomillashtirishga doir chora-tadbirlarni amalga oshirish;
· Markaziy bank va tijorat banklarining Internet tarmog‘idagi rasmiy veb-saytlari faoliyatini doimiy monitoring qilish va sifatini oshirish. Jumladan, ma’lumotlarni muntazam yangilab borish, veb-saytlar orqali ko‘rsatila-digan interaktiv xizmatlar turlarini kengaytirish;
· respublikada elektron tijoratni rivojlantirish konsepsiyasi va davlat dasturlarini amalga oshirish va joriy etishda faol qatnashish;
· Garov reyestri tizimini xalqaro talablar darajasiga mos kelishini ta’minlash;
· Kredit axboroti milliy instituti axborot tizimlarini takomillashtirish;
· Bank sohasida axborot-kommunikatsiya texnologiyalari bo‘yicha mutaxassislar malakasini muntazam ravishda oshirish, kadrlar tayyorlashni yangi sifat bosqichiga ko‘tarish.
Banklarda axborot tizmini rivojlantirish bo’yicha prezident qarorlari
O’zbekiston Respublikasi Prezidentining qarori
Amalga oshirilayotgan islohotlar natijasida bank tizimida xizmatlar ko’rsatishning bozor mexanizmlari joriy etilmoqda, ularning turlari kengaymoqda, tadbirkorlar va aholi uchun moliyaviy ochiqlik oshib bormoqda.
Aholi uchun valyuta ayirboshlash amaliyotlarini amalga oshirishni engillashtiruvchi yangi bank xizmatlari joriy etildi, yakka tartibdagi tadbirkorlar tomonidan chet el valyutasini sotib olish uchun imkoniyatlar yaratildi.
Shu bilan birga, bank xizmatlari iste’molchilarining huquq va qonuniy manfaatlariga, ayniqsa, hududlarda rioya etish hamda moliyaviy ochiqlikni kengaytirish, shuningdek, xizmat ko’rsatish madaniyati va bank tizimiga bo’lgan ishonchni yanada oshirishda bir qator muammo va kamchiliklar kuzatilmoqda. Xususan:
1. O’zbekiston banklari assotsiatsiyasiga bank xizmatlari ommabopligini oshirish va bank faoliyatini takomillashtirishdagi rolini kuchaytirishga qaratilgan, shu jumladan quyidagilarni nazarda tutuvchi chora-tadbirlar dasturini ishlab chiqish va uni amalga oshirish tavsiya etilsin:
O’zbekiston banklari assotsiatsiyasi faoliyati samaradorligini yanada oshirish Kontseptsiyasini tasdiqlash;
bank tizimi xodimlarining kasbiy mahoratini oshirish, ilg’or xalqaro tajribadan kelib chiqib xorijiy banklar bilan tajriba almashishni yo’lga qo’yish;
mahalliy davlat hokimiyati organlari bilan birgalikda xorijiy mutaxassislarni jalb qilgan holda aholining moliyaviy savodxonligini oshirish yuzasidan tadbirlarni amalga oshirish;
bank xizmatlari ommabopligining dolzarb muammolari, xalqaro tajribani o’rganish va uni respublika bank xizmatlari bozorida qo’llash yuzasidan takliflar ishlab chiqish, banklar va ularning mijozlari uchun axborot-tahliliy va konsalting xizmatlarini tashkil etish yuzasidan mavzuga oid izlanishlar olib borish;
masofaviy bank xizmatlari ko’rsatishni rivojlantirish bo’yicha zamonaviy va ilg’or bank xizmatlarini amaliyotda ro’yobga chiqarish tashabbuslarini ilgari surish, yangi axborot texnologiyalarini joriy etish;
bank xizmatlarining yangi turlari va mahsulotlarini aniqlash hamda ularni keyinchalik respublika banklarida tatbiq etish maqsadida ilg’or chet el banklarining faoliyatini o’rganish.
2. O’zbekiston Respublikasi Axborot texnologiyalari va kommunikatsiyalarini rivojlantirish vazirligi O’zbekiston Respublikasi Markaziy banki va boshqa manfaatdor idoralar bilan birgalikda 2019 yil 1 yanvarga qadar muddatda:
jamg’arib boriladigan pensiya tizimidagi fuqarolar uchun hisoblangan mablag’lar;
O’zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi huzuridagi byudjetdan tashqari Pensiya jamg’armasiga fuqarolarning hisoblangan sug’urta badallari;
soliq va boshqa majburiy to’lovlar bo’yicha hisoblangan qarzdorliklari;
identifikatsiyalash uchun jismoniy shaxslar va tadbirkorlik sub’ektlari;
jismoniy shaxslarning mulki va boshqa olgan daromadlari;
yuridik shaxslarning moliyaviy holati to’g’risidagi axborotlarni olish imkonini beruvchi davlat organlari va kredit byuro o’rtasida ma’lumotlarni qayta ishlash va elektron almashish Yagona idoralararo axborot tizimini yaratish.
1 O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY VA O‘RTA MAXSUS TA'LIM VAZIRLIGI TOSHKENT DAVLAT IQTISODIYOT UNIVERSITETI KORPORATIV BOSHQARUV FAKULTETI “BANK ISHI” KAFEDRASI Bitiruv malakaviy ishi himoyaga tavsiya etiladi “Bank ishi” kafedrasi mudiri – i.f.n F.N.Nasriddinov _________________________ «_____» iyun 2018 yil BITIRUV MALAKAVIY ISHI Mavzu: Tijorat banklari depozit operatsiyalarining samaradorligini oshirish yo’llari. (ChEKI “Hamkorbank”ATB misolida) Bajardi: Korporativ boshkaruv fakulteti, “Bank ishi” ta'lim yo‘nalishi, 4-kurs, BD-51 guruhi talabasi Bobojonov Bahrom Oybek o‘g‘li ________________ Ilmiy rahbar: “Bank ishi” kafedrasi dotsenti Alimov I.I. _________________ Bitiruv malakaviy ishi dastlabki himoyadan o‘tgan. 2018 yil ___iyundagi ___- sonli bayonnoma bilan rasmiylashtirilgan. TOSHKENT – 2018 2 MUNDARIJA Kirish 3 1-BOB. TIJORAT BANKLARINING DEPOZIT OPERATSIYALARINI SHAKLLANTIRISHNING NAZARIY ASOSLAR. 9 1.1. Tijorat banklari depozit operatsiyalarini shakillantirishning nazariy asoslari. 9 1.2. Tijorat banklari tomonidan pul mablag‘larini depozitga jalb qilish va uning bank faoliyatidagi o‘rni. 15 2-BOB. TIJORAT BANKLARINING DEPOZIT OPERATSIYALARINING TAHLILI. 27 2.1. Tijorat banklari tamonidan depozitga mablag’larni jalb etishning hozirgi holatining tahlili. 27 2.2. ChEKI “Hamkorbank” ATBning depozit operatsiyalari tahlili. 35 3-BOB. TIJORAT BANKLARI DEPOZIT OPERATSIYALARI SAMARADORLIGINI OSHIRISH YO‘LLARI. 57 3.1. Tijorat banklari o‘rtasida depozit operatsiyalarini jalb qilish bo‘yicha raqobatni rivojlantirish istiqbollari. 57 3.2. Tijorat banklariga depozitlarni jalb qilishni takomillashtirish yo‘nalishlari. 67 XULOSA VA TAKLIFLAR. 79 FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR RO‘YXATI. 83 3 Kirish Bitiruv malakaviy ishi mavzusining dolzarbligi. Iqtisodiyotda bo‘sh pul mablag‘larini bank depozitlariga ko‘prok jalb qilish, jozibador epozit turlarini muntazam joriy etish orqali ularning manfaatdorligini oshirish hamda eng muximi depozitga bo’lgan ishonchni yanada mustahkamlashga qaratilgan qonunchilik bazasini xar tomonlama takomillashtirishga aloxida ahamiyat berilmokda. Faoliyat ko‘rsatayotgan tijorat banklari tomonidan Iqtisodiyotda bo’sh pul mablag‘larini banklardagi depozitlarga jalb qilgan holda qo‘shimcha daromad olish imkoniyatlarini yaratish yo‘lida izchil sa’y-xarakatlar olib borilmoqda. Buning zamirida xalq farovonligini oshirish, aholining turmush darajasini yuksaltirish maqsadi yotgani e’tiborga molikdir. Ayniqsa, so‘nggi yillarda bu borada qabul qilingan qonuniy hujjatlar Respublika bank tizimini rivojlantirish va uni jahon andozalariga muvofiqlashtirish muhim qadam bo‘ldi. Bugungi kunda banklarimizning umumiy aktivlari hajmi aholi va yuridik shaxslarning hisob raqamlaridagi mablag‘lardan ikki barobardan ham ko‘pdir. Bu esa ushbu mablag‘larni ishonchli himoya qilish xamda ularga o‘z vaqtida va to‘la hajmda xizmat ko‘rsatishni kafolatlaydi. Malumki, O‘zbekiston Respublikasining qonunlariga binoan fuqarolarning banklardagi omonatlari, ularning miqdoridan qat’iy nazar, davlat tomonidan to‘la kafolatlanadi. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi "O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha harakatlar strategiyasi to‘g‘risida”gi PF-4947-sonli farmonida bank tizimini isloh qilishni chuqurlashtirish va barqarorligini ta'minlash, banklarning kapitallashuv darajasi va depozit bazasini oshirish, ularning moliyaviy barqarorligi va ishonchliligini mustahkamlash, istiqbolli investitsiya loyihalari hamda kichik biznes va xususiy tadbirkorlik sub'ektlarini kreditlashni yanada kengaytirish ko‘zda tutilgan. Shuning uchun iqtisodiyotda bank tizimining ahamiyatini oshirish maqsadida bir tomondan bank tizimi faoliyatini pul-kredit vositalari orqali tartibda solishnining turli tamoyillari, yondashuvlar va aniq shakllari muhim ahamiyatga ega bo‘lsa, boshqa tomondan, O‘zbekiston iqtisodiyotining hozirgi sharoitida bank tizimi 4 operatsiyalaridan samaraliroq foydalanish orqali mamlakat iqtisodiyotidagi islohotlarni yanada rivojlantirish imkoniyatlarini oshirish hamda uni O‘zbekiston sharoitiga moslashtirish bugungi kunda zamon talabidir. Mamlakatimizda bank tizimida erishilgan ijobiy natijalarga qaramay o‘z yechimini kutayotgan muammolar mavjud. Milliy bank tizimiga o‘z diqqat e'tiborini qaratgan O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoev quyidagilarni alohida ta'kidlab o‘tdi “Nima sababdan plastik kartochkalarni muomalaga kiritishdan ilgari barcha mexanizmlar puxta ishlab chiqilmagan? Nima uchun ko‘plab tashkilotlar, eng avvalo, byudjet tashkilotlari xodimlari – o‘qituvchilar, vrachlar, xizmatchilar va hatto pensionerlar, ayrim amaldorlarning qo‘shtirnoq ichidagi «yangilik»laridan qiynalishi kerak».1 Xalqaro standartlar asosida samarali bank nazoratining amalga oshirilishi, bank likvidligi va aktivlari sifati ustidan doimiy monitoring olib borilishi mamlakatimiz banklariga etakchi xalqaro reyting agentliklarining ijobiy reyting baholarini olish imkoniyatini berdi. Prezidenti SHavkat Mirziyoev o’zining Oliy Majlisga Murojatnomasida shunday degan edi. “Iqtisodiyotni rivojlantirishda puxta va barqaror bank-moliya tizimi ulkan ahamiyatga ega. Biz aholi va tadbirkorlik sub’ektlarining bank tizimiga ishonchini kuchaytirmasdan turib, “yashirin iqtisodiyot”dan to‘liq xalos bo‘la olmaymiz. 2018 yilda bank tizimi faoliyatini rivojlantirish bo‘yicha belgilangan vazifalarni amalga oshirishda banklar bilan tadbirkorlik sub’ektlari o‘rtasida samarali va o‘zaro manfaatli hamkorlik munosabatlarini ta’minlash masalalariga asosiy e’tiborni qaratish zarur”.2 deb takidlab o’tganlar. Banklarga depozitlarni jalb qilishni kengaytirish uchun avvalambor mijozlarning ishonchini qozonish zarur. Chunki mijozlar pul mablag‘larini to‘liq xajmda va o‘z vaqtida qaytarib olishiga ko‘zi yetmaguncha banklarga depozitlarini xech qachon topshirmaydi bu esa mavzuning dolzarbligini belgilab beradi. 1 Sh.M.Mirziyoev. Tanqidiy tahlil, qat'iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. -T.: “O‘zbekiston” 2017. 2 ” O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti SHavkat Mirziyoevning Oliy Majlisga Murojaatnomasi” T.: “O‘zbekiston” 2017. 5 Muammoning o‘rganilganlik darajasi. O‘zbekiston Respublikasida tijorat banklarining mohiyati, ularning vazifalari va bank tizimidagi muammolarni o’rgangan iqtisodchi olimlar Sh.Abdullaeva, I.Alimov, O.Akromov, B.Berdiyarov, T.Boboqulov, T.Koraliev, I.Toymuxammedov va boshqalarning ilmiy izlanishlarida o‘z aksini topgan. Xozirgi kunda depozit operatsiyalarini bank tizimiga jalb etish va rivojlantirishda bir qancha muommolar mavjud bo’lib ushbu muommolarni o’rganib ularga yechim topishga bitiruv malakariy ishda xarakat qilinmoqda. Bitiruv malakaviy ishining maqsadi. Tijorat banklariga depozitlarni jalb qilishdagi mavjud kamchiliklarni aniqlash va ularni o’rganib mavjud yechimlarini topib bartaraf etishdan iborat. Bitiruv malakaviy ishining vazifalari: - tijorat banklari tomonidan pul mablag‘larini depozitga jalb qilish va uning bank faoliyatidagi o‘rni ochib berish; - tijorat banklari tamonidan depozitlariga mabla’glarni jalb etishning hozirgi holati yoritib berish; - ChEKI “Hamkorbank” ATBning depozit operatsiyalari tahlilini ochib berish; - tijorat banklarida depozitlarni jalb qilishni takomillashtirish yo‘nalishlari bo’yicha amaliy tavsiyalar ishlab chiqish; Bitiruv malakaviy ishining ob’ekti. Sifatida O’zbekiston Respublikasining bir qator banklari va ulaming depozit operatsiyalari, xususan ChEKI “Hamkorbank” ATB faoliyati tanlab olindi. Bitiruv malakaviy ishining predmeti: Sifatida O’zbekiston Respublikasining bir qator banklari depozit operatsiyalar bilan bog‘liq iqtisodiy munosabatlar belgilanishi ko’zda tutildi. Bitiruv malakaviy ishining natijalarining nazariy va amaliy ahamiyati. Bitiruv malakaviy ishida ishlab chiqilgan alohida tavsiyalar va takliflar Respublikamiz tijorat banklarining depozit operatsiyalari turlarini amaliyotga 6 kiritish va bu jarayonda depozit siyosatini shakllantirish usullari hamda mexanizmlari to‘g‘risida nazariy va amaliy bilimlar doirasini kengaytiradi. Bitiruv malakaviy ishning tarkibiy tuzilishi. Bitiruv malakaviy ishi kirish, uchta bob, xulosa va takliflar va foydalanilgan adabiyotlar qismidan iborat. Ishning kirish qismida mavzuning dolzarbligi, maqsad va vazifalari, ob'ekti va predmeti, va qo‘llash bo‘yicha tavsiyalar bayon qiligan. Ishning “Tijorat banklari depozit operatsiyalarini shakillantirishning nazariy asoslari” deb nomlangan birinchi bobida mamlakatimiz tijorat banklarida depozit operatsiyalarning ahamiyati va unda depozit siyosatining o‘rni va joriy etish asoslari ochib berilgan. Ishning ikkinchi “Tijorat banklarining depozit operatsiyalari tahlili” nomli bobida O‘zbekiston Respublikasi bank tizimida depozit operatsiyalarini rivojlantirishning zamonaviy xususiyatlari va ChEKI “Hamkorbank”da depozit operatsiyalarini joriy etish holati tahlil etilgan. “Tijorat banklari depozit operatsiyalari samaradorligini oshirish yo’llari” deb nomlangan uchinchi bobida depozitlarni samaradorligini oshirishni joriy etishda va O‘zbekiston tijorat banklarida depozit operatsiyalar bo‘yicha amaliy tavsiya va takliflar ishlab chiqilgan. Ishning xulosa va takliflar bo‘limida esa ish bo‘yicha muallifning ishlab chiqqan xulosalari va o‘z takliflari o’rin egallagan. 7 I.BOB. TIJORAT BANKLARINING DEPOZIT OPERATSIYALARINI SHAKLLANTIRISHNING NAZARIY ASOSLAR. 1.1. Tijorat banklari depozit operatsiyalarining shakillantirishning nazariy asoslari. “Tijorat banklari jalb qilgan mablag‘larining asosiy qismini depozitlar tashkil etadi. Depozitlar omonatchilar tomonidan qo‘yilgan yoki operatsiyalar jarayonida bank hisobvarag‘ida ma’lum vaqtgacha saqlanadigan mablag‘lar hisobidan shakllantiriladi. Bank amaliyotida qo‘llanilayotgan depozitlar va umuman, depozitlar haqida iqtisodiy adabiyotlarda yagona yondashuv mavjud emas. Xalqaro bank amaliyotida depozitlar deyilganda moliya-kredit yoki bank muassasalariga saqlash uchun berilgan qimmatli qog‘ozlar yoki pul mablag‘lari tushuniladi”3 . Rossiyalik iqtisodchi olim L.S.Padalkinaning fi kricha depozit tarkibiga faqat muddatsiz depozitlar kirad. E.M.Rode depozitlar o‘z ichiga, jamg‘arma sertifi katlardan tashqari – barcha muddatli va muddatsiz omonatlarni oladi, deb ta’kidlaydi. Depozit mijozlarning bankka vaqtincha foydalanish uchun bergan mablag‘lari bo‘yicha bank va mijoz o‘rtasida vujudga keladigan munosabatlarni aks ettiradi. Depozitlarning guruhlanishi bo‘yicha me’yoriy hujjatlar va iqtisodiy adabiyotlarda yagona yondashuv mavjud emas. Ayrim manbalarda ular asosan, uchta guruhga ajratilsa, ba’zi adabiyotlarda to‘rtta guruhga ajralishi ta’kidlanadi, Markaziy bankning depozitlar to‘g‘risidagi nizomida esa beshta guruhga bo‘lingan. Bizning nazarimizda, banklarning depozit operatsiyalarini iqtisodiy mazmuni va muddatiga qarab to‘rtta guruhga ajratish maqsadga muvofiq. Ushbu guruhga talab qilib olinguncha saqlanadigan hisobvaraqlardagi __________________ 3 Mицек С. A. «Экономика финансовых институтов» Екатеринбург. 1996. C. 42 8 depozitlar, muddatli depozitlar, jamg‘arma depozitlar va boshqa depozitlar kiradi. Tijorat banklari ustavida umumiy ko‘rsatmalardan so‘ng, bankning mijozlar bilan bajaradigan operatsiyalari, jumladan, aholi jamg‘armalarini depozitga jalb qilish bo‘yicha operatsiyalari ko‘rsatib o‘tilgan. Xozirgi kunda banklarning eng asosiy operatsiyalaridan biri bu – depozit operatsiyalardir. Oldingi davrida banklarda bo‘sh turgan mablag‘larni jalb qilishdan manfaatdorlik yo‘q edi, chunki banklarning aktiv operatsiyalari miqdori jalb qilingan mablag‘lar miqdoriga qarab emas, balki kredit qo’yilmalari bo‘yicha o‘rnatilgan limitga qarab aniqlanar, jalb qilingan mablag‘lar bo‘yicha rag‘batlantirish bilan banklar shug‘ullanmas edilar. Aksariyat xollarda yirik loyixalarni amalga oshirish uchun bank ssudalari o‘rniga ko‘proq byudjet mablag‘lari jalb qilinar edi. Shu bois, muddatli depozitga o‘rta va uzoq muddatli kredit manbalari sifatida jamgarishga extiyoj bo’lmagan. Ikki pog‘onali bank tizimiga o‘tilishi, iqtisodiy mustaqil tijorat banklarining tashkil topishi, banklarning o‘z-o‘zini moliyalashtirish tamoyiliga o‘tishi, aktiv va passivlar muvofiqligiga erishish muammosi bank faoliyatida dolzarb masalalarga aylandi. Xalqaro bank amaliyotida jalb qilingan resurslar ularni yig‘ish usuliga qarab quyidagi guruhlarga bo‘linadi: - depozitlar; - nodepozit resurslar. Jalb qilingan mablag‘larni asosiy qismini depozitlar tashkil qiladi. Depozitlar faqatgina omonatchiga emas, shu bilan birga, bank uchun ham manfaatlidir. Ko‘pgina depozitlar orqali bankning ssuda kapitali shakllanadi, keyinchalik esa bank turli xo‘jalik sohalarini qulay shartlar asosida kreditlaydi. Pul qo’yuvchilar toifasidan kelib chiqqan holda depozitlar quyidagilarga bo‘linadi: - yuridik shaxslar (korxonalar, tashkilotlar) - jismoniy shaxslar Mablag‘larni olish shakliga ko‘ra depozitlar quyidagilarga bo‘linadi: - talab qilib olingunga qadar depozitlar; 9 - muddatli depozitlar; - aholining jamg‘arma omonatlari. Talab qilingunga qadar depozitlar – bu bankni oldindan ogoxlantirmay, mijoz tomonidan hohlagan vaqtda talab qilib olinadigan mablag‘lardir. Talab qilib olinguncha depozitlarni bir necha xususiyatlariga ko‘ra quyidagicha ifodalash mumkin: - talab qilib olinguncha depozitlar bu qo’yilmalar bo‘lib, ular bankning jalb qilingan mablag‘lariga depozitlar bo‘yicha majburiyatga kiradi; - talab qilib olinguncha depozitlar mijozlar tomonidan istalgan maqsadlarda tashkil etilishi mumkin, faqatgina qonun doirasida. Odatda ular mijozning to‘lov aylanmasini amalga oshirish uchun tashkil etiladi; - mijoz o‘z mablag‘larini kaytarilishini istalgan vaqtda talab qilishi mumkin. - talab qilib olinguncha depozitlarga to‘lanadigan foizlar boshqa depozitlarnikiga nisbatan ancha past yoki ularga foiz umuman to‘lanmaydi. Bunga asosiy sabab, banklar bu qo‘yilmalardan boshqa depozitlarga o‘xshab kredit operatsiyalarida erkin foydalana olmaydi. Mijozlar uchun talab qilib olinguncha depozitlarning ustunligi va kamchiligi quyidagilardan iborat: • Talab qilib olinguncha depozitlari, birinchi navbatda, to‘lov aylanmasini amalga oshirish uchun xizmat qiladi. Korxonalar pul mablag‘larini bankda saqlashlari shart hamma to‘lovlarni aynan shu schyot orqali amalga oshirishlari lozim. • Kimki naqd pulga ega bo‘lsa, u o‘z pulini yo‘qolishidan, ug‘irlanishidan va yo‘q qilinishidan saqlashi lozim. Ularni bankning talab qilib olinguncha depozitlarida saqlashlari bilan mijozlar naqd pulni ortiqcha ko‘tarib yurish g‘amidan ham qutulishadi. • Bu depozitlarga ham pullarni to‘liq yoki bo‘laklab qabul qilinishi mumkin. Muddatli depozitlar – bu banklar tomonidan ma’lum muddatga jalb qilinadigan depozitlardir. Bu turdagi depozitlar qo‘yilgan muddat davomida o‘zgarmas bo‘lishi lozim va ular joriy to‘lovlar uchun ishlatilmaydi. 10 Muddatli depozitlar ularning muddatidan kelib chiqib tasniflanadi: - 3 oy muddatgacha depozitlar; - 3 oydan 6 oygacha depozitlar; - 6 oydan 9 oygacha depozitlar; - 9 oydan 12 oygacha depozitlar; - 12 oydan yuqori bo‘lgan depozit mablag‘lar. Muddatli qo‘yilmalar mablag‘larni shartnoma bo‘yicha muddat va shartlarda to‘liq bank ixtiyoriga berishni anglatadi, bu muddat tugashi bilan muddatli qo‘yilma hohlagan vaqtda egasi tomonidan kaytarib olinishi mumkin. Muddatli qo‘yilma bo‘yicha to‘lanadigan foiz hajmi depozit muddati, summasi va shartnomani pul ko‘yuvchi tomonidan bajarilishiga bog‘likdir. Qo‘yilmaning muddat va summasi qancha katta bo‘lsa, foizi ham shunchalik yuqori bo‘ladi. Pul ko‘yuvchi tomonidan qo‘yilma bo‘yicha mablag‘lar muddatidan oldin olinganda u shartnomada ko‘rsatilgan foizlardan to‘liq yoki qisman mahrum bo‘lishi mumkin. Odatda bunday hollarda foizlar talab qilinguncha qo‘yilmalarga to‘lanadigan foizlar hajmigacha pasaytiriladi. Muddatli depozitlar depozitlarning boshqa turlariga nisbatan bankka barqaror resurs bazasini ta’minlaydi. Shu bois, tijorat banklari muddatli depozitlar salmog‘ini ko‘paytirishga harakat qilishlari lozim. Muddatli depozitlar quyidagi hususiyatlarga ega: - aniq muddatga ega va ular bo‘yicha o‘zgarmas foiz to‘lanadi; - joriy hisob-kitoblar uchun foydalanilmaydi; - mijoz tomonidan muddatidan oldin olinmasligi lozim, aks holda foiz to‘lash bo‘yicha shartnoma shartlari bekor qilinadi va talab qilib olinguncha depozit miqdorida foiz to‘lanishi mumkin; - mablag‘lar sekin aylanadi, uzoq muddatli ssudalarga yunaltiriladi; - majburiy zaxira me’yori nisbatan past bulishi mumkin. Jamg‘arma depozitlari aholi pul jamg‘armalarining to‘planishi uchun hizmat qiladi. Jamg‘arma depozitlariga pul mablag‘larini jamg‘arish yoki saqlash maqsadida shakllantirilgan qo‘yilmalar kiradi. Ularning o‘ziga xos tomonlari – 11 saqlashning rag‘batlantirilishi, yuqori daromadlilik darajasi va ma’lum davr ichida jamg‘arilib borishi kabilar hisoblanadi. Jamg‘arma depozitlariga qo‘yilmalar bo‘laklab qo‘yilishi yoki olinishi mumkin. Mijoz har doim ham shaxsiy depozitidagi mablag‘ni kaytarishni erkin talab qila olmaydi. U qo‘yilmani to‘liq yoki bir qismini qaytarishni talab qilish huquqiga ega bo‘lsa-da, lekin ko‘pincha bu muddatli majburiyatlarga bog‘lik bo‘ladi. Jamg‘arma depozitlarning banklar uchun ustunligi shundan iboratki, jamg‘arma qo‘yilmalari odatda uzoq muddatli hususiyatga ega bo‘ladi, bu esa bank uchun uzoq muddatli kreditlashning manbasi bo‘lib hizmat qiladi. Banklar uchun bu depozitlarning kamchiligi quyidagilardan iborat: - bu depozitlar bo‘yicha yuqori foizlar to‘lanadi, natijada banklarning marjasi kamayadi, ya’ni aktiv va passiv kredit operatsiyalari bo‘yicha foizlar ayrilmasi kamayadi - bu qo‘yilmalarning turli xil omillarga ta’sirchan ekanligi (siyosiy, iqtisodiy,omillar), bu esa qo‘yilmalar birdan bankdan chiqib ketishini tezlashtirib yuborishi mumkin va bankning likvidligi yo‘qolishiga sabab bo‘ladi. - banklar bu qo‘yilmalarni doimiy ravishda yangilab tura olish qobiliyatiga ega emas. Mijoz uchun bu depozitning ahamiyati shundaki, mijozlar bu depozitlarga pulni qo‘yish bilan ko‘zda tutilmagan har xil harajatlar uchun rezerv tashkil etadi, pulni yig‘adi va kapital tashkil etadi. Jamg‘arma depozitlar saqlanishi turiga qarab quyidagi guruhlarga bo‘linishi mumkun: - muddatli; - joriy raqamga qo‘yiladigan mablag‘lar - plastik kartochkalar; - depozit sertifikatlari Agar shaxs nomiga berilgan omonat daftarchasi yo‘qolsa yoki chiqib etish uchun yaroksiz holga kelib qolsa, bank omonatchining arizasiga ko‘ra unga yangi omonat daftarchasini beradi. 12 Jamg‘arma depozitlarining asosiy shakllari quyidagilardan iborat: - omonat daftarchalaridagi depozitlar (takdim etuvchining nomiga berilgan, egasi ko‘rsatilgan); - hisobvaraq holati ko‘chirma qilinadigan depozitlar. Jamg‘arma depozit hisobvaragi ochilganda bank jismoniy shaxsga bankning barcha operatsiyalari aks ettiriladigan omonat daftarchasini beradi. Hisobvaraq yopilgan taqdirda, omonat daftarchasi bankka qaytarilishi lozim. Depozitor omonat daftarchasiga hech qachon biron-bir yozuv kiritmasligi zarur, chunki bank notug‘ri rasmiylashtirilgan va tan olinmagan yozuvlar uchun javobgarlikni o‘z zimmasiga olmaydi. Yuridik shaxslar jamg‘arma depozit hisobvarag‘ini shartnoma asosida belgilangan tartibda ochadi. Hisobvaraqdagi holati ko‘chirma qilinadigan depozitlar omonat daftarchalari depozitlaridan farqli ravishda shaxsiy hisobvaraqlarda yuritiladi, ulardan ko‘chirmalar shartnoma shartlarida ko‘rsatilgan muddatlarda davriy ravishda depozitorning manziliga jo‘natib turiladi. Bu depozitorlarni bankka qatnashdan ozod qiladi va ular bilan pochta orqali aloka bog‘lab turish imkonini beradi. Bank pochta orqali omonatchining hisobvarag‘idan ko‘chirmalarni jo‘natish harajatlarini uning hisobvarag‘idan undiradi. Hisobvaraqdan olingan ko‘chirmalar va summaga doir daftarchadagi barcha o‘zgarishlarni depozitor o‘rganib chiqishi hamda har kanday nomuvofiqlik tug‘risida zudlik bilan habar qilishi kerak. Habar qilingan nomuvofiqlikni bank birlamchi xujjatlar asosida bartaraf qilishi zarur. Bankga depozit qo’yganlar bank muassasalaridan birinchi murojatlarida depozitlarini olishlari, depozitlardan pul mablag‘larini olishni boshqa shaxsga ishonishlari, mumkin. Bankga qo‘yilgan depozitlarning sir tutilishi qonun yo‘li bilan kafolatlanadi. Depozitdan foiz ko‘rinishidagi daromad oladilar. Omonatlardan keladigan daromadlar soliqlardan ozod qilinadi, ya’ni ular bo‘yicha daromad solig‘i olinmaydi. O‘zbekiston Respublikasi tijorat banklarida omonatchining birinchi talabi bo‘yicha omonat to‘liq yoki qisman beriladi. 13 Uchinchi shaxs nomiga omonatga pul mablag‘i ko‘ygan kishi bu omonatdan foydalanish huquqiga ega emas. Hozirgi kunda “Hamkorbank”bilan bir qatorda Respublikamizda faoliyat yuritayotgan ko‘plab banklar aholi qo‘lidagi bo‘sh pul mablag‘larini omonatlarga jalb qilish bo‘yicha operatsiyalarni amalga oshirmoqdalar. Tijorat banklari o‘rtasida depozitlarni o‘ziga jalb qilish bo‘yicha erkin raqobat kurashi bormoqda. Depozitlarni o‘ziga jalb qilish uchun tijorat banklari aholini qiziqtiradigan jozibador depozit turlarini taklif qilmoqdalar. 1.2. Tijorat banklari tomonidan pul mablag‘larini depozitga jalb qilish va uning bank faoliyatidagi o‘rni Depozitlari banklarda ma’lum vaqtda qolib, kreditorlarga ma’lum daromad keltiradi yoki bepul bank xizmatlarini beradi va shuning bilan birga bankka ham daromad keltiradi. Banklarning daromadi ssudalardan olingan foiz summasidan depozitlarga to‘lanadigan foiz summasi o‘rtasidagi farqdan kelib chiqadi. Jalb qilingan mablag‘lar va ularning harakati, tijorat banklarda mahsus raqamlarda aks ettiriladi. Yuridik shaxslar uchun hisob-kitob raqami ochiladi, boshqa banklardan jalb qilingan mablag‘larning hisobi korrespondent hisob raqamda yuritiladi. Aholidan jalb qilingan mablag‘larga bank alohida hisob-raqam ochadi. Depozit va jamg‘arma sertifikatlari va boshqa raqamda yuritiladi. Mijozlardan va boshqa kreditorlardan mablag‘ olish — banklarning passiv operatsiyalarning asosiy ko‘rinishi hisoblanadi. Banklararo raqobat natijasida, ya’ni jamg‘arma quyilmalarni ko‘ppoq jalb qilish natijasida mijozlarga har xil qulayliklar yaratish banklarning asosiy maqsadi bo‘lib qoldi. Bu jarayon natijasida yangi depozitlarning shakli vujudga kelmoqda. Masalan, ATS raqamlari. ATS (automatic transfert from saving) bu raqam omonatdan avtomatik ravishda pul to‘lash. Omonatchining shartnomasi asosida o‘z ish haqlari yoki boshqa daromadlari omonatiga kelib tushgandan so‘ng bank uni kerakli, masalan kommunal to‘lovlar yoki shunga o‘xshash to‘lovlarni avtomatik tarzda to‘laydi. 14 Raqobat qilayotgan banklar o‘z depozitlarini ko‘paytirish uchun sifatini yaxshilashga harakat qiladi. Bunga erishi uchun har xil metodlar ishlab chiqadi. Ammo banklarning umumiy metodlar quyidagicha: - depozit operatsiyalari foyda keltirishi yoki foyda olish uchun qulaylik yaratishi kerak va depozit operatsiyalari har xil bo‘lishi kerak. - depozit operatsiyalarni tashkil etishda asosiy e’tiborni muddatli qo‘yilmalarga qaratish kerak. Bank jalb qilingan mablag‘lari o‘z tarkibi bo‘yicha turlichadir. Ularning eng asosiy miqdori mijoz bilan ishlash jarayonida va boshqa kredit tashkilotlaridan olingan mablag‘lardan shakllanadi. Omanatning olinishi haqida ogaxlantiruvchi qo‘yilma mijoz tomonidan mablag‘ni olinishini xoxlasa, bankni bu haqida shartnomada belgilangan muddat tugashidan avval ogoxlantirish kerak. Bu qo‘yilmaning muddati qancha o‘zoq bo‘lsa foiz stavkasi ham shunchalik yuqori bo‘ladi. Muddatli depozitning summasi yiriklashtirilgan bo‘lishi kerak va shartnoma muddati tugaguncha o‘zgarmasligi lozim. Muddatli depozitlar hisob kitob uchun ishlatilmaydi. Omonatchi o‘z mablag‘larini shartnoma muddati tugamasdan olmoqchi bo‘lsa, u holda depozitor shartnomada kelishilgan foizni qisman yoki talab qilib olgungacha bo‘lgan depozit foizi darajasida oladi. Banklar depozit shartnoma formalarini o‘zlari to‘zadi. Shartnoma ikki nusxada to‘ziladi: birinchisi mijozda, ikkinchisi esa bankning kredit yoki depozit bo‘limida saqlanadi. Shartnomada depozit summasi, amal qilish muddati, shartnoma muddati tugaganda depozitor oladigan foiz darajasi, mijozni majburiyati va xuquklari, bankni majburiyati va xuxuqlari, tomonlarning shartnomadagi talablarni bajarishlari, kelishmovchiliklarni xal qilish tartiblari ko‘rsatishadi. Bank shartnomada ko‘rsatishgan hamma majburiyatlarini o‘z vaqtida bajarilishiga javobgardir. Agar bu majburiyatlar bajarilmasa, depozitor banqda depoziti berilmagani yoki foizlari to‘liq to‘lanmagani uchun banqdan jarima yoki ustama xaq talab qilishga haqli. Mijoz va bank orasidagi kelishmovchiliklar arbitraj sudi jarayonida xal qilinishi shart. Bank operatsiyasi daromadliligi to‘g‘ridan-to‘g‘ri bank resurslarining sifatiga bog‘liq. Bank resurslarining sifati, uning muddati bo‘yicha detal 15 klassifikatsiyasi, ishlatilganligi uchun to‘lov, qo‘yilmaning effektivliligini o‘z ichiga oladi. Bozor munosabatlari sharoitida mamlakatimizning asosiy yo‘nalishlaridan biri - Respublikamiz aholisining turmushini moddiy va ma’naviy jihatdan oshirishdir. Bu esa Respublikamiz iqtisodiyotimizni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishini taqozo etadi. Bu vazifani bajarish uchun ishlab chiqarish kuchlari va ishlab chiqarish munosabatlarini sifat jihatidan yangi pog‘onaga ko‘tarish, chet davlatlar tajribasidan foydalanish, qo‘shma korxonalar tashkil etish, chet el investitsiyalarini jalb qilish, xom ashyoni qayta ishlashni rivojlantirish va tovar ishlab chiqarishni ko‘paytirish lozim. Respublikamiz ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishini tezlattirish, aholi turmush darajasini oshirish, jamg‘arma ishini rivojlantirish va aholi pul daromadlarini tashkil qilinishi va ko‘payishi uchun asosiy shart-sharoit hisoblanadi. Aholi pul daromadlarining ko‘payishi esa aholi pul jamg‘armalarinig ko‘payishiga asos bo‘ladi. Aholi pul jamg‘armalari bu - aholinig iste’mol maqsadlariga vaqtincha ishlatilmay bo‘sh turgan, kredit muassasalarining birida yoki aholining o‘z qo‘lida yig‘ilgan, mehnatdan topgan daromadining bir qismidir. Aholining asosiy qismi o‘zlarining ortiqcha pul mablag‘larini bank muassasalariga omonatlar bo‘yicha ochilgan hisob varaqlarga qo‘yadilar. Aholining yana bir qismi sug‘urta shartnomalarini tuzish asosida ortiqcha pul mablag‘larini sug‘urta tashkilotiga o‘tkazadilar. Umuman olganda, aholi jamg‘armalari maqsadli harakterga ega, ya’ni ular biror maqsadni ko‘zlab yig‘iladi. Masalan: bir oylik maoshga televizor, mebel, mashina yoki mo‘zlatgich kabi tovarlarni sotib olish mumkin emas. Shuning uchun, bankdagi hisobvaraqlarda asta-sekin pul mablag‘larini yig‘ib, ma’lum bir summa yig‘ilgandan so‘ng, uni olib, kerakli tovarni sotib olish mumkin. Aholining turmush darajasi ortib borgan sayin uning iste’mol strukturasi ortib boradi. Ularning harajatlari oldindan pul yig‘ilishini taqozo etadi. Bu esa yangi omonat turlarining paydo bo‘lishiga olib keladi. 16 Aholining ma’lum bir qismi o‘zlarining mehnat faoliyati jarayonida ortiqcha pul mablag‘lari yig‘ilib qolsa, pensiyaga chiqqan davrda o‘z turmush darajalarini avvalgidek yaxshiligicha saqlab qolish maqsadida banklarga o‘z omonatlarini topshiradilar. Shu bilan birga ayni bir vaqtda aholining bir qismida biror kattaroq tovar sotib olish zarurati bo‘lmasligi mumkin. Bunday hollarda ham ortiqcha pul mablag‘lari bankdagi hisobvaraqlarda saqlanishi mumkin. Masalan: mashina, mebel, mo‘zlatgich, magnitofon, televizor va hokozolar bir marta sotib olingandan so‘ng bir necha yillargacha qayta sotib olinmaydi. Shu sababli, aholi omonat bo‘yicha hisobvaraqalardagi pul mablag‘larini qandaydir muddatga saqlashni davom ettiradilar. Pul mablag‘lari ustidan boshqarish va nazorat o‘rnatish uchun aholi jamg‘arma qilishga majbur qilgan sharoitlar, shu bilan birga jamg‘arish protsessiga ta’sir etuvchi omillarni o‘rganib chiqish kerak. Yuqorida aytib o‘tganimizdek, aholi o‘zlarining ortiqcha pul mablag‘larini turli maqsadlar uchun jamg‘arib boradilar. Jamg‘armalarning klassifikatsiyasi alohida olingan oila yoki alohida shaxs bilan bog‘liq, lekin shu bilan birga jamiyatning umumiy rivojlanishi ham jamg‘armalar holatiga ta’sir ko‘rsatadi. Jamg‘armalarni tashkil etish imkoniyati aholi pul daromadlari harakatining darajasi va mazmunini belgilab beradi. Daromadlar va harajatlar o‘rtasidagi muvozanat jamg‘arma jarayonini o‘zgarishini baholashning kriteriylaridan bo‘lib hisoblanadi. Aholining talabi va uning moddiy ta’minlanishi o‘rtasidagi farq jamg‘arma jarayonining normal holatining bo‘zilganligidan dalolat beradi. Bunday holat pul jamg‘armalarining xaddan ortiq ko‘payishiga olib keladi. Bunday jamg‘armalar bozorga ham o‘z ta’sirini o‘tkazib, baholarning ko‘tarilishiga olib keladi. Bu esa ijtimoiy ishlab chiqarish samaradorligini oshirishga bo‘lgan qiziqishni yo‘qotadi. Umuman, jamg‘armalarga ta’sir etuvchi quyidagi omillarni ko‘rsatish mumkin: a) ishlab chiqarish darajasining iste’mol darajasiga mos kelishi; b) ishlab chiqarishning joylashtirilishi; v) ish haqi to‘lash usullari; 17 g) aholi pul daromadlarining turlari; d) bahoning umumiy darajasi; e) aholi jamg‘arma turlarining rivojlanish darajasi; j) Respublikamizdagi iqtsodiy barqarorlik va boshqalar. Bank aholining bo‘sh turgan pul mablag‘larini yig‘ish orqali o‘z ixtiyoriga juda katta miqdordagi moliyaviy va kredit resurslarini to‘playdi. Kredit muassasalarining ko‘payishi va ular o‘rtasidagi mijozlar uchun konkurensiya sharoitida aholi pul mablag‘larini hoxlagan kredit muassasiga qo‘yishni tanlash huquqi ortib boradi. Aholi o‘zining ortiqcha pul mablag‘ini istagan shaklda joylashtirish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Hozirgi davrda jamg‘armalar jalb qilishning 3 ta asosiy yo‘li mavjud: bank muassasalarining omonatlari, sug‘urtalar va qimmatli qog‘ozlar ko‘rinishidagi jamg‘armalardir. Bundan tashqari, omonatchilar jamg‘arma qilayotganlarida inflyasiyaning omonatga ta’siriga ham katta e’tibor beradilar. Banklar o‘z navbatida, ba’zi jamg‘arma shakllari uchun qo‘shimcha rag‘batlantirish joriy qilish orqali, jamg‘arma strukturasiga ma’lum o‘zgarishlar kiritish mumkin. Umuman, aholi doimo o‘ziga qulay, daromadli jamg‘arma shakllaridan foydalanishni afzal ko‘radi. Jamg‘arma bozori egalari esa shunday jamg‘arma shakllarini tashkil etish va aholining pul mablag‘larini o‘ziga jalb qilish uchun doimo izlanish olib borishi kerak, jalb qilingan bu pul mablag‘lari ular uchun eng arzon va asosiy kredit hamda moliyaviy resurs bo‘lib hisoblanadi. Biz shu bilan bir qatorda aholi omonatlar jalb etishning mohiyati, ahamiyati, omonat turlari to‘g‘risida fikr yuritdik. Shu bilan birga tijorat banklari tomonidan aholi omonatlari qabul qilish zaruriyatini qisqacha bo‘lsada izoxladik. Tijorat banklarining depozitlarga bo‘lgan extiyoji va uni qondirishda aholi omonatlari muhim rol o‘ynaydi. Talab qilib olingungacha bo‘lgan depozitlar quyidagi xususiyatlarga ega: - depozitning bu turida xohlagan vaqtda, xohlagan summada mablag‘ni qo‘yish ѐki olishi mumkin; 18 - depozit muddati chegaralanmagan; - kam miqdorda foiz to‘lanadi; - bu turdagi depozitlar bo‘yicha Markaziy bankga o‘tkaziladigan majburiy rezervlar salmog‘i yuqori va boshqalar. Muddatli depozitlar quyidagi xususiyatlarga ega: - aniq muddatga ega va ular bo‘yicha o‘zgarmas (depozit siѐsatida ko‘rsatilgan) foiz to‘lanadi; - joriy hisob-kitoblar uchun foydalanilmaydi; - mijoz tomonidan muddatidan oldin olinmasligi lozim aks holda foiz to‘lash bo‘yicha shartnoma shartlari bekor qilinadi va talab qilib olinguncha depozit miqdorida foiz to‘lanishi mumkin; - mablag‘lar sekin aylanadi, uzoq muddatli ssudalarga yo‘naltiriladi; - majburiy rezerv normasi nisbatan past bo‘lishi mumkin va boshqalar. Tijorat banklari faoliyatidagi muhim yo‘nalishlardan biri bo‘lib, depozit mablag‘larini jalb qilish bo‘yicha ishlar hisoblanmoqda va yirik tijorat banklari bu borada muvaffaqiyatli raqobat qilmoqdalar. Respublikamizda banklarning depozit va unga bog‘liq amaliyotlari quyidagi qonunchilik hujjatlari bilan tartibga solinadi: -O‘zbekiston Respublikasi Fuqorolik qodeksi: 759-770, 771-789, 327 Moddalar, 29,08,1996 yil 257-1 -O‘zbekiston Respublikasi «Banklar va bank faoliyati to‘g‘risidagi» qonun, 1996 yil 25 aprel -«O’zbekiston Respublikasi banklarida depozit operatsiyalarini amalga oshirish tartibi to’g’risida»gi (2711)yo’riqnoma. O‘zbekiston Respublikasi Adliya Vazirli 26.08.2015. -«Bank depozit sertifikatlarini chiqarish, ro‘yxatga olish va muomalasi tartibi» to‘g‘risida «O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki 24.12.1994, № 103, «O‘zbekiston Respublikasi Adliya Vazirligi, 09.11.1998, № 522 va boshqalar. Talab qilib olguncha depozitlar bank jalb qilingan mablag‘lari tarkibida ko‘proq kismini tashqil qiladi. Shu bilan birgalikda ushbu depozitning o‘ziga xos xususiyatlaridan biri ulardagi mablag‘lar egalari tomonidan itsalgan vaqtda talab 19 qilib olinishi va o‘z extiѐjlari uchun ishlatilishi mumkin. Shuning ushbu depozit turi banklar uchun tashqiliy xuquiy asosiga ko‘ra boshqalariga nisbatan ancha arzon resurs turi hisoblanib, bugungi kunda ushbu omonat turi bo‘yicha ularning egalariga banklarning depozit siѐsatlaridan kelib chiqgan holatda turlicha belgilanib ulardagi qoldiklar uchun o‘rtacha yillik 10% atrofida foiz to‘lanmoqda. "Hamkorbank" ATB yuridik va jismoniy shaxslarga yangi bank xizmat turi - depozit yacheykalarini taqdim etadi. Depozit yacheykalarida ishga doir hujjatlarni, qimmatli qog‘ozlarni, pul mablag‘larini, zargarlik buyumlarini, san’at asarlarini va noyob buyumlarni, axborot tashuvchi elektron manbalarni va, shuningdek, O‘zbekiston Respublikasi qonunchiligiga muvofiq keladigan boshqa qimmatliklarni saqlash mumkin. Dunyo bo‘ylab millionlab ishbilarmon odamlar o‘zlarining qimmatli buyumlarini banklardagi depozit yacheykalarda saqlab kelishadi. Mehnat ta’tiliga chiqqan, xizmat safariga ketayotgan yoki shunchaki xonadoningizda mavjud bo‘lgan qimmatliklarning saqlanishidan xavotir olgan hollarda Siz bankimizdagi depozit yacheykalaridan foydalanishingiz mumkin. Bankning depozit yacheykalari saqlanadigan ombor yacheyka ichida saqlanayotgan narsalarning to‘laligicha daxlsizligini ta’minlovchi, dunyo talab va standartlariga to‘laligicha javob beradigan zamonaviy texnik vositalar bilan jihozlangan. Bank yacheykalarining ijaraga olinganligi to‘g‘risidagi ma’lumotlar boshqa mijozlar va boshqa shaxslardan sir tutilishini ta’minlaydi hamda qimmatlikni yacheykaga joylashtirishda joylashtirilayotgan buyumlarning ro‘yxati tuzilmaydi. Mijoz qimmatliklar bilan ishlarni o‘zi mustaqil tarzda amalga oshiradi. 20 II BOB. TIJORAT BANKLARI DEPOZIT OPERATSIYALARINING TAHLILI. 2.1. Tijorat banklari tamonidan depozitga mabla’glarni jalb etishning hozirgi holatining tahlili. Tijorat banklari resurslarining asosiy qismini jalb qilingan mablag‘lar tashkil qiladi. Har bir tijorat banki o‘z faoliyatida jalb qilingan mablag‘lar muhim ahamiyat qasb etadi, chunki tijorat banklarining o‘z mablag‘lari asosan bankni tashqil qilish va shakllantirish bilan bog‘liq vazifani amalga oshirsa, jalb qilingan mablag‘lar esa bankning barqaror daromad olish imkoniyatini ta’minlab turadi. SHuning uchun ham har bir tijorat bankining jalb qilingan mablag‘larini doimiy tahlil qilib borish bankning barqarorligini ta’minlash imkonini beradi. Tijorat banklarida puxta o‘ylangan depozit va kredit siyosati bo‘lishini talab qiladi, banklarda ushbu siyosatlarning to‘g‘ri tashqil etilganligi ular orasidagi bog‘liqlik va nisbatning optimal tanlanganligini banklarning samarali faoliyat ko‘rsatishi uchun asos bo‘lishi mumkin. Tijorat banklari tomonidan jismoniy va yuridik shaxslarning pul mablag‘larini bankga jalb qilish bilan bog‘liq operatsiyalar depozit operatsiyalari deyiladi. Depozit operatsiyalari yordamida tijorat banklarining 90 foizdan ortiq passivlari tashqil qilinishi mumkin. Depozit operatsiyalarini tijorat banklari o‘zlarining depozit siyosatlari asosida olib boradilar. Tijorat bankining depozit siyosati uning kredit siyosati, foiz siyosati va boshqa faoliyat turlari bilan chambarchars bog‘liq bo‘lib, banklarning resurs bazasini mustaxkamlash va uning barqarorligini ta’minlashga qaratilgandir. Depozit operatsiyalarini amalga oshirishda ob’ekt va sub’ektini aniqlash lozim. Depozit operatsiyalarning sub’ektlari bo‘lib bir tomondan tijorat banklari qatnashsa, ikkinchi tomondan: - davlat korxona va tashqilotlari; - moliya, sug‘urta, investitsion va trast kompaniyalar; - xususiy korxona va tashqilotlar; 21 - aksiyadorlik kompaniyalari; - banklar va boshqa kredit muassasalari; - qo‘shma korxonalar, kooperativlar; - jamoa tashqilotlari va fondlar; - alohida jismoniy shaxslar yoki ularning birlashmalari qatnashadilar. Depozit operatsiyalarining ob’yekti bo‘lib extiyojdan ortiqcha pul mablag‘lari (qo’yilmalar) hisoblanadi. Depozit operatsiyalarini tashqil qilishning asosi bo‘lib, balans likvidliligi, mijozlarning moliyaviy axvolining barqarorligi hisoblanadi. Depozit operatsiyalari tijorat banklarining depozit siyosatini amalga oshirish orqali ta’minlanadi, ya’ni: - depozit operatsiyalari bank daromadining oshishga yoki kelajakda daromad olishga sharoit yaratishi kerak; - bank balansining likvidliligini saqlash maqsadida depozit siyosatini amalga oshirish kerak; - depozit operatsiyalarini amalga oshirishda muddatli quyilmalarga e’tibor qaratish lozim; - depozitlarni jalb qilish va ularni vaqtida qaytarib berish bilan bog‘liq bank xizmatlarini rivojlantirish choralarini ko‘rish zarur va boshqalar. Tijorat banklarining depozit siyoatini ishlab chiqish, birinchi navbatda, depozit siyosatining umumiy va xususiy mezonlarini aniqlab olishni taqozo qiladi. Bunda asosiy e’tibor umumiy mezonlarni belgilab olishga qaratiladi. Tijorat banklari depozit siyosatining umumiy me’zonlariga quyidagilar kiradi: - bank faoliyatining barqarorligi, ishonchliligini saqlab turish maqsadida uning depozit, kredit va boshqa aktiv operatsiyalarining o‘zaro bog‘liqligi; - bank risklarini minimallashtirish maqsadida uning resurslarini diversifiqatsiya qilish; - bank depozit portfelini mijozlar, mao‘sulotlar va bozorlar bo‘yicha segmentlashtirish; - mijozlarning turli guruhlariga nisbatan tabaqali yondoshuv; 22 - bank tomonidan mijozlarga ko‘rsatilayotan xizmatlar raqobatchi banklarning xizmatlaridan fark qilishi lozim; - barqaror va nobarqaror resurslarning oqilona nisbatini shakllantirish zarur; - bank depozit portfelining shakllanishiga ta’sir qiluvchi tashqi omillarni hisobga olish lozim. . Tijorat banki depozit siyosatining xususiy mezonlariga quyidagilar kiradi; - mijozlarning alohida guruhidan depozitlar jalb qilishni qo‘chaytirish; - bankning depozit siyosatini alohida olingan hududlarda faollashtirish; - omonatlarning aniq turlari bo‘yicha mablag‘lar jalb qilishni qo‘chaytirish. Tijorat banklarining depozit siyosatiga ta’sir qiluvchi ikkinchi omil Markaziy bankning majburiy zahira siyosati hisoblanadi. Majburiy zahira stavkalarining oshirilishi tijorat banklarining depozitlarga foiz to‘lash imkoniyatini pasaytiradi. Bundan tashqari, majburiy zahira stavkalarining oshirilishi banklarning likvidliligini pasayishiga olib keladi. Shuning uchun ham rivojlangan industrial mamlakatlarda, xususan, AQSh, Germaniya va Avstriyada majburiy zahira stavkalari depozitlarning summasi va muddatiga bog‘lik ravishda tabaqalashtirilgan. Depozitning summasi qanchalik katta va muddati qanchalik qisqa bo‘lsa, unga nisbatan o‘rnatilgan majburiy zahira stavkasi ham shunchalik yuqori bo‘ladi. “O‘zbekiston Respubliqasi Markaziy banki to‘g‘risida“gi qonuniga ko‘ra Markaziy bank o‘zi belgilagan eng kam miqdorda rezervlar saqlash to‘g‘risida banklarga ko‘rsatma beradi. Markaziy bankda depozitga o‘tkaziladigan majburiy rezervlarning eng kam miqdori Markaziy bankning normativ hujjatlari bilan belgilanib, u omonatlarning hajmi, turi, muddatiga, banklarning boshqa majburiyatlariga bog‘liq bo‘ladi. Majburiy rezervlarning miqdorlari jalb etilgan mablag‘lar va depozitlarning har bir toifasi bo‘yicha barcha banklar uchun bir xildir. Pul massasining maqsadli ko‘rsatkichlaridan kelib chikqan holda 2008 yilning 1 noyabridan boshlab majburiy zaxiralar normasi yuridik shaxslarning 23 milliy va xorijiy valyutada jalb qilingan depozitlari uchun tabaqalahtirildi. O‘zbekiston Respubliqasi Prezidentining 2009 yil 28 iyo’ldagi 1166-sonli Qaroriga asosan pul massasining maqsadli parametrlaridan kelib chiqqan holda va tijorat banklari tomonidan uzoq muddatli depozitlar jalb qilishni rag‘batlantirish maqsadida 2009 yilning 1 sentyabridan boshlab tabaqalashtirilgan majburiy zahiralar normasi joriy etildi, ya’ni : 1yilgacha depozitlardan 15 foiz 1 yildan 3 yilgacha depozitlardan 12 foiz 3 yildan ortiq muddatga qo‘yilgan depozitlardan esa 10,5 foiz qilib belgilandi. 2-jadval O‘zbekiston Respubliqasi Markaziy banki majburiy zahira talablarining o‘zgarishi, (foizda)4 Depozit turi 2000y. 2004 y. 2005 y. 2008 y. 2009-2017 Jamg‘arma depozitlari 25 % 18 % 15% 15 % 15,12,10.5 % Muddatli depozitlar 25 % 18 % 15 % 15 % 15,12,10.5 % Xorijiy valyutadagi depozitlar 0 % 0 % 8 % 15 % 15,12,10.5 % _____________________________ 4 Markaziy bank ma’lumotlariga asosan tayyorlandi 24 Demak, muddatli depozitlarga nisbatan past zahira stavkalarining belgilanishi majburiy zahira stavkalarining banklarning depozit bazasiga nisbatan yuzaga keladigan salbiy ta’siriga barham beradi va o‘z navbatida, banklarning muddatli depozit hisobraqamlaridagi mablag‘lar miqdorining oshishiga, joriy depozit hisobraqamlaridagi mablag‘lar miqdorining kamayishiga olib keladi. Bu esa, milliy valyuta qo‘rsining barqarorligiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi. Majburiy rezerv talablari tijorat banklarining kredit resurslari miqdoriga ta’sir ko‘rsatish orqali iqtisodiyotdagi pul taklifini tartibga solishda pul-kredit siyosatining muhim instrumentlaridan biri sifatida qo‘llanilmoqda. 2017 yilda inflyasiya va pul massasining maqsadli parametrlaridan kelib chiqib htijorat banklarida o‘zoq muddatli resurs bazasini yanada kengaytirish maqsadida, majburiy rezervlar normasi, yuridik shaxslarning talab qilib olinguncha va 1 yilgacha bo‘lgan muddatga jalb qilingan depozitlar uchun – 15 foiz, 1 yildan 3 yilgacha bo‘lgan depozitlar uchun – 12 foiz, 3 yildan ortiq bo‘lgan depozitlar uchun – 10,5 foiz miqdorida o‘zgartirilmasdan qoldirildi. Tijorat banklarining depozit siyosatini ishlab chiqishda hisobga olinadigan asosiy omillardan yana biri bank xizmatlari milliy bozoridagi o‘zgarishlar hisoblanadi. Depozit mahsulotlari sonini oqilona shakllantirishga sotish yo’llari va texnologiyalari katta ta’sir ko‘rsatadi. Shu sababli mamlakatimiz banklari omonatining har bir turiga uning muhim vazifalaridan biri – samarali stavka, yoki qo‘shimcha mablag‘ qo‘yish va mablag‘larning bir qismini olish imkoni, servis imkoniyatlari yoki omonatlarning muddatlilik variantlari asos bo‘ladi. Banklarda barqaror resurs bazasini shakllantirish va uni yanada kengaytirish, aholining bo‘sh pul mablag‘larini bank omonatlariga jalb qilishni yanada rag‘batlantirish va kafolatlashga doir qabul qilingan Prezidentimizning qator Farmon va Qarorlari aholining bank tizimiga bo‘lgan ishonchini yanada mustahkamlashda muhim ahamiyat qasb etib kelmoqda. Depozitlar bo‘yicha foiz stavkalarining dinamikasida ham o‘sish holatlari kuzatildi. Xususan, iyul-sentabr oylarida yuridik va jismoniy shaxslarning jami muddatli depozitlar bo‘yicha o‘rtacha tortilgan foiz stavkasi 11,9 foizdan mos 25 ravishda 12,9, 13,5 va 15,2 foizgacha ko‘tarildi. Bunda o‘sish, asosan, yuridik shaxslarning muddatli depozitlari bo‘yicha foiz stavkalarining birinchi yarim yildagi o‘rtacha 6,4 foizdan 11,4 foizgacha ko‘tarilishi bilan izohlanadi. Mamlakatimiz banklarining barqaror holati, bank tizimiga bo‘lgan ishonchning yildan-yilga oshishi hamda aholi real daromadlarining o‘sib borayotgani aholi va xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarining bo‘sh pul mablag‘larini omonatlarga jalb qilishning mustahkam asosi bo‘lib xizmat qilmoqda. 2017 yilda ham bank tizimida amalga oshirilgan islohotlar O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti va Hukumat tomonidan qabul qilingan bir qator farmon va qarorlarda belgilangan ustuvor vazifalarning bajarilishiga qaratildi. Xususan: - aholi va tadbirkorlik subektlari hamda investorlarning mablag‘larini bank aksiyalari va depozitlarga jalb qilish orqali banklarning qapitallashuv darajasini oshirish hamda resurs bazasini kengaytirish; - banklarning investitsiya jarayonlarida, korxonalarni modernizatsiya qilish, texnologik va texnik qayta jixozlashdagi ishtirokini yanada kengaytirish va kichik biznes sub’ektlarini moliyaviy qo‘llab-qo‘vvatlash; - banklarda samarali nazoratni amalga oshirish, bank infrato‘zilmalarini kengaytirish, bank xizmatlari sifatini oshirish va mijozlarga yangi qo‘layliklar yaratish; - hisob-kitoblar tizimini yanada takomillashtirish, naqd pullarning bank aylanmasiga jalb etilishini yanada kengaytirish; - banklarni yakqa tartibda baholash milliy reytingiga va xalqaro reyting kompaniyalarining reytinglariga ega bo‘lishlarini taminlash borasida bir qator chora-tadbirlar amalga oshirildi. 26 1-rasm. Tijorat banklaridagi jami depozitlar 2018 yil 1 yanvar holatiga(mlrd.so‘m)5 Tijorat banklarining jami depozitlarini yildan yilga o’sib borayotganini bu rasmda ko’rishimiz mumkin hususan, 2016 yilga nisbatan 36,341 mlrd.so’mdan 2017 yili 58.668 mlrd.so’mga o’zganini ko’rishimiz mumkin ya’ni 2016 yilga nisbatan 61 foizga ko’paygan. Banklarning kapitali va mijozlardan jalb qilingan depozitlar hajmining o‘sishi respubliqa iqtisodiyotining bazaviy tarmoqlarida ishlab chiqarishni tarkibiy o‘zgartirish, modernizatsiya qilish, istikbolli va yo‘qori samarali investitsiya loyixalarini amalga oshirish, istemol maxsulotlari ishlab chiqarishni kengaytirish, xususiy tadbirkorlik va kichik biznesni moliyaviy qo‘llab-qo‘vvatlashda banklar ishtirokini yanada kengaytirish imkonini bermoqda. _________________________ 5www.cbu.uz ma’lumotlariga asosan muallif tamonidan tayyorlandi. 0 10 000 20 000 30 000 40 000 50 000 60 000 2010 2012 2016 2017 8 703 12 042 36 341 58 668 27 Aholi qo‘lidagi bo‘sh pul mablag‘larining bank aylanmasiga jalb qilinishini qo‘chaytirish tijorat banklari zimmasiga depozit siyosatini yaxshi yo’lga qo‘yish hamda aholiga ko‘rsatilayotgan xizmatlar doirasi va sifatini oshirib borish mas’uliyatini yuklaydi 2.2. CHEKI “Hamkorbank” ATBning depozit operatsiyalari tahlili ATB “Hamkorbank”ning depozit operatsiyalari: Tijorat bankining depozit operatsiyalariga omonatlarga pul mablag`larini jalb qilish (passiv depozit operatsiyalari) va mavjud mablag`larni boshqa kredit tashkilotlariga joylashtirish kiradi. Jami aholi omonatlari qoldiqlari (plastik kartochka qoldiqlarini hisobga olgan holda) 153,4 mlrd. so`m bo`lib, o`tgan yil shu davrga nisbatan 1,2 barobarga yoki 25,07 mlrd.so`mga o`sgan. ATB "Hamkorbank" 2008-2017 yillardagi depozit qo`yilmalarining foizda o`zgarishi dinamikasini trend chizig`i bilan umumlashtiradigan bo`lsak u holda keyingi yillar uchun depozit qo`yilmalarini bashoratlashimiz mumkin bo`ladi. Masalan, 2017-yilga kelib bankning depozit qo`yilmalari 6,5 mlrd. so`m. Dinamikaning o’sib borish tendensiyasiga egaligini utgan yillar bo`yicha Respublikadagi jismoniy va yuridik shaxslarning omonat qo`yilmalarining o’sib borish tendensiyasi ko`rsatib turibdi. Yuqorida keltirib o`tilgan ma’lumotlar asosida shuni xulosa qilib aytish mumkinki, mamlakatimiz tijorat banklari depozit siyosatini olib borishda hali hamon qiyinchiliklar va muammolarga duch kelmoqda. Tijorat banklari faoliyatida mavjud muammolarning oldini olib, mamlakatimizda bank ishining samaradorligini oshirish asosida xalqaro bank amaliyotiga mos keluvchi bank tizimini yaratishni taqozo qiladi. Tijorat banklari resurslarining muddati jihatidan nobarqaror mablag‘lari qatoriga talab qilib olinguncha saqlanadigan depozit hisobvaraqalardagi mablag‘larni kiritishimiz mumkin. Banklar mazkur turkumga kiruvchimablag‘lardan kredit resursi sifatida foydalanganda ularning likvidsizlik 28 holatiga tushib qolish ehtimoli yuqori bo‘ladi. Chunki mijoz ushbu hisobvaraqalardagi mablag‘larni bank kutmagan paytda qisman yoki to‘lig‘icha ko‘chirish haqida bankka topshiriq berishi yoki naqd pul shaklda berishni talab qilish huquqiga ega. Shu jihatdan, ushbu hisobvaraqlarda saqlanadigan mablag‘lar muddat jihatidan nisbatan nobarqaror resurslar turkumiga kiritiladi ChEKI “Hamkorbank” ATBning passivlar tarkibidagi o‘zgarish dinamikasi7 (ming so’mda)6 3-jadval (mln. so‘m) № Moddalar 2016 yil 2017 yil summa foiz summa foiz Jami depozitlar 2795514 69.6 3287174 58.9 Boshqa banklarga to‘lanadigan mablag‘lar 440 0.01 100979 1.8 Boshqa majburiyatlar 16453 4.1 64722 0.1 Jami majburiyatlar 3582071 89.2 4999200 89.7 Xususiy kapital Oddiy aksiyalar 74868 1.8 74868 1.3 Sotish uchun amalda mavjud bo‘lgan investitsiyalar bo‘yicha qayta baxolashga oid zaxiralar 125427 0.03 179076 0.03 Taqsimlanmagan foyda 124064 3.9 138552 2.4 Jami xususiy kapital 432901 10.7 573035 10.2 Jami majburiyatlar va xususiy kapital 4014973 100 5572236 100 Jadvaldan korinib turibdiki ChEKI “Hamkorbank” ATBning passivlar tarkibidagi o‘zgarish sezilarli darajada o’sgan xususan jami depozitlar 2795514740so’mdan, 2017yilda 3287174990 so’mga oshgan. Xususiy kapital 2017 yilda 573035222.0 so’mnitashkil qilgan bu ko’rsatkich 2016 yilda ____________________________ 6 ChEKI “Hamkorbank” ATBning yillik hisobotlari ma'lumoti 29 432901926 so’mni tashkil qilgan edi. Bu ozgarishlar bankning rivojlanayotganidan dalolat beradi. Jami majburiyatlar va xususiy kapital 2016 yilga nisbatan 2.23 foizga o’sganini ko’rishimiz mumkin. CHEKI “Hamkorbank” ATB depozitlarining tarkibi va dinamikasi(mln so’mda)7 4-jadval Depozitlarning turlari 2015y 2016 y 2017 y 2017-yilda 2015- yilga nisbatan o‘zgarishi, 1. Talab qilib olinguncha depozitlar 1,134,698 1,872,455 1,976,996 842,297 2. Muddatli depozitlar 692,891 816,044 988,630 295,738 3. Jamg‘arma depozitlari 34,170 107,015 321,547 287,377 Depozitlarjami 100,0 100,0 100,0 X Ma’lumotlardan ko‘rinadiki, Talab qilib olinguncha depozitlarning bank depozitlari umumiy hajmidagi salmog‘ining ko’tarlish tendensiyasi mavjud. Tahlil qilingan davr mobaynida ularning salmog‘ini 842,297,819.0 so’mga ko’tarlish yuz berdi. __________________________ 7 “Hamkorban”ATB yillik moliyaviy hisoboti 30 Muddatli depozitlar salmog’i ham 2015 yilga nisbatan295,738,911.0 so’mga oshgan bu esa bankning barqaror resurslari ham oshganidan dalolad beradi. Jamg’arma depozitlar ham 2015 yilga nisbatan 287,377,041.0 so’mga ko’paygan bularning hammasi bankning deposit siyosati yaxshi olib borilayotganini bildiradi. Ma’lumotlar tahlili shuni ko‘rsatadiki, CHEKI “Hamkorbank” ATB da tahlil qilingan davr mobaynida talab qilib olinguncha depozitlarning bazasi umumiy hajmidagi salmog‘ining sezilarli darajada oshishi yuz berdi. Bu esa ijobiy holat hisoblanadi. Chunki talab qilib olinguncha epozitlar salmog‘ining oshishi muddatli va jamg‘arma depozitlarining o‘sishi bilan bog’liq. Mazkur holatlar, pirovard natijada, bankning resurslar bazasini mustahkamlanayotganligidan, bank depozit siyosatining samaradorligini oshirish yuzasidan sezilarli tadbirlarni amalga oshirilayotganligidan dalolat beradi. Ayniqsa, tahlil qilingan davr mobaynida jamg‘arma depozitlarining depozitlar umumiy hajmidagi salmog‘ini 321,547,731.0 so’mga yetganligi va tahlil qilingan davr mobaynida ancha o‘sganligi ijobiy holat hisoblanadi. Buning boisi shundaki, birinchidan, jamg‘arma depozitlarining asosiy qismini tashkil etuvchi aholining muddatli omonatlari arzon va barqaror resurs manbai hisoblanadi, ikkinchidan, respublikamizda aholining ixtiyoridagi vaqtinchalik bo‘sh pul mablag‘lari infl yatsion jarayonlar uchun jiddiy manba hisoblanadi. Rivojlangan industrial mamlakatlar, xususan, AQSh, Yaponiya, Germaniya, Avstriya mamlakatlarida aholi to‘lovlarining asosiy qismi naqd pulsiz shaklda amalga oshiriladi. Shuning uchun ham mazkur mamlakatlar amaliyotida naqd pullar inflyatsion jarayonlar uchun manba bo‘lib hisoblanmaydi. Respublikamizning boshqa yirik banklarida ham jamg‘arma depozitlariga xos bo‘lgan, yuqorida qayd qilingan holatni kuzatish mumkin. Tijorat banklari depozit siyosatining samaradorligini tavsifl ovchi muhim omillardan biri depozitlarning bank passivlarining umumiy hajmidagi salmog‘ining o‘zgarishi hisoblanadi. Rivojlangan xorijiy davlatlar bank amaliyotida depozitlar tijorat 31 banklari balansining passivida salmog‘iga ko‘ra birinchi o‘rinni egallaydi. Ikkinchi o‘rinda depozitsiz resurs manbalari turadi, uchinchi o‘rinni esa, bank kapitali egallaydi. Moliyaviy jihatdan barqaror mablag‘lar tijorat banklarining asosiy foyda manbasini tashkil etish bilan birga, ularni kutilmaganda vujudga keladigan zararlardan himoya qilish imkoniyatini ham beradi. Ushbu mablag‘larga, yuqorida ta’kidlaganimizdek, banklarning ustav kapitalini, joriy yil va o‘tgan yillarning taqsimlanmagan foydasini, joriy yilning sof foydasi hamda muddatli va jamg‘arma (sertifi kat) depozitlarini kiritishimiz mumkin. Muddatli va jamg‘arma (sertifi kat) depozitlar banklar uchun muddati jihatidan ham moliyaviy manba hisoblanadi. Zero banklar, ushbu mablag‘larni likvidsizlikka tushib qolish muammosini o‘ylamasdan ma’lum muddatga kredit resurslari sifatida ishlatish imkoniyatiga ega bo‘ladi. Moliyaviy jihatdan nobarqaror mablag‘lar turkumiga tijorat banklarining asosiy kapitali tarkibidagi devalvatsiya zaxirasini kiritishimiz lozim. Chunki ushbu mablag‘lar milliy valyutaning kursi xorijiy valyutaga nisbatan o‘zgarishi natijasida vujudga kelib, bankning real mablag‘larini ko‘paytirmaydi. Shuningdek, tijorat banklari mazkur zaxiradan resurs sifatida foydalanish imkoniyatiga ega emas. Bank tomonidan mazkur mablag‘lar kredit resurslari sifatida ishlatilishi uni kutilmagan paytda likvidsizlik holatiga olib kelishiga sabab bo‘ladi. Mablag‘larni tashkil topish manbalari jihatidan qimmatli yoki arzon mablag‘lar guruhiga ajratish mumkin. Bu yerda asosiy e’tibor depozit operatsiyalari natijasida vujudga keladigan mablag‘larga qaratilib, yuqorida qayd etilgan nisbatan barqaror mablag‘lar tijorat banklari uchun qimmat resurs manbalarini tashkil etadi. Arzon resurs mablag‘lari turkumiga esa o‘zo‘ zidan aniqki nisbatan nobarqaror mablag‘lar kiradi. Biz quyida ChEKI “Hamkorbank” ATB depozitlarining passivlar hajmidagi salmog‘ini ko‘rib chiqamiz. Ma’lumotlardan ko‘rinadiki, ChEKI “Hamkorbank” ATBda, tahlil qilingan davr mobaynida depozitlarning passivlar umumiy hajmidagi salmog‘i yaxshi ekanini ko’rishimiz mumkin. 32 2-rasm. CHEKI “Hamkorbank” ATB talab qilib olinguncha depozitlarining passivlar umumiy hajmidagi salmog’i.(mlrd so’mda)8 Tijorat banklarining talab qilib olinguncha saqlanadigan hisobvaraqlardagi depozitlarga korxona, tashkilot, muassasa va boshqa xo‘jalik yurituvchi subyektlarninghisob-kitob va joriy hisobvaraqalarida saqlanadigan pul mablag‘lari kiradi. Talab qilib olinguncha saqlanadigan hisobvaraqlardagi depozitlarga bank nisbatan kichik miqdorda, ayrim hollarda esa umuman foiz to‘lovlarini to‘lamaydi. ___________________________ 8“Hamkorban”ATB yillik moliyaviy hisoboti 0 500 1 000 1 500 2 000 2 500 3 000 3 500 4 000 4 500 5 000 2015 2016 2017 2 609 3 582 4 999 1 134 1 872 1 976 jami passivlar talab qilib olunguncha depozitlar 33 Xalqaro bank amaliyotida ushbu depozit transaksion va chekli (chekoviy) depozit deb ham yuritiladi. Muddatli depozitlarga qo‘yiladigan mablag‘larni qaytarib olish muddati oldindan kelishiladi. Ushbu depozit turining nomidan ham ma’lumki, depozit mablag‘lar nisbatan uzoqroq muddatga qo‘yilib ularning muddati kamida bir oyni tashkil etishi lozim. O‘z navbatida banklar, ushbu depozit turi bo‘yicha nisbatan yuqori foiz to‘lovlarini to‘laydi. Bank mazkur depozitga muddati tugaguncha saqlash uchun va oldindan ogohlantirish yo‘li bilan muddati tugamasdan qaytarib berish haqida omonatchi bilan depozit shartnomasini tuzishi mumkin. Birinchi holatdagi depozit turida, bank depozit shartnomasida kelishilgan muddat tugaguncha omonatchining mablag‘idan erkin foydalanish huquqiga ega bo‘ladi. Muddati tugagandan keyin omonatchi tomonidan ushbu mablag‘ talab qilib olinmasa, kelgusida ushbu hisobvaraqasi talab qilib olinguncha saqlanadigan depozit hisobvaraqasi tarzida ishlaydi. Odatda, ushbu depozitlar bo‘yicha muddatlar har xil bo‘lib, mablag‘lar qancha ko‘p saqlansa, ularning foiz to‘lovlari shunchalik yuqori bo‘ladi. Albatta, bu yerda pul bozoridagi resurslarning taklifi , Markaziy bankning qayta moliyalashtirish hisob stavkasi miqdori asosiy rol o‘ynaydi. Shunga asosan, tijorat banklari depozit siyosatini o‘rnatadi. Muddatli depozitlar oldindan ogohlantirish asosida muddatidan oldin bankdan qaytarib olinishi ham mumkin. Bunda bank mijozga depozit mablag‘ini oldindan qaytarib olganligi uchun jarima tarzida shartnomada kelishilgan foiz to‘lovlarini to‘lamaslik huquqiga ega bo‘ladi. Jismoniy shaxslar o‘rtasida omonatlarning eng rivojlangan turi bu jamg‘arma depozitlar hisoblanadi. Jamg‘armaning ushbu turida bank omonatchiga uning mablag‘ining harakati, qoldig‘i va unga hisoblangan foizlar haqidagi ma’lumotni aks etiruvchi jamg‘arma daftarchasini beradi. 34 3-rasm. CHEKI “Hamkorbank” ATBning muddatli depozitlari o’sish.(mlrd so’mda)9 Jamg‘arma depozitlarining asosiy turi sifatida rivojlangan mamlakatlar bank amaliyotida keng qo‘llanilayotgan depozit sertifi katlarini ko‘rsatish mumkin. Hozirgi kunda respublikamiz tijorat banklari amaliyotida ham depozit sertifi katlari joriy etilib bank resurslarining manbalarini shakllantirishda foydalanilmoqda. Depozit sertifi katlari bo‘yicha foizlar miqdori depozit summasining hajmi, muddati, shuningdek, iqtisodiyotdagi inflyatsiya darajasiga bog‘liq. Boshqa depozitlar guruhiga banklarning yuqorida qayd etilgan depozitlaridan tashqari _______________________ 9 “Hamkorban”ATB yillik moliyaviy hisoboti 0 100 200 300 400 500 600 700 800 900 1000 2015 2016 2017 692 816 988 2015 2016 2017 35 mijozlarning akkreditiv bo‘yicha talab qilib olinguncha bo‘lgan davrdan foizsiz depozitlar, shuningdek, amaldagi qoidalarga muvofiq turli ishonchli mablag‘lar va shunga o‘xshash boshqa moliyaviy operatsiyalar va majburiyatlar bo‘yicha depozit hisobvaraqalarini ochishi mumkin. Yuridik shaxslardan olingan kredit resurslar. Tijorat banklarining resurslarga bo‘lgan ehtiyoji depozit operatsiyalari natijasida to‘liq qondirilmaydi ular mamlakat yoki xalqaro moliya bozoriga, Markaziy bankka va banklararo pul resurslari bozoriga murojaat qiladi. 36 III BOB. TIJORAT BANKLARI DEPOZIT OPERATSIYALARI SAMARADORLIGINI OSHIRISH YO‘LLARI. 3.1. Tijorat banklari o‘rtasida depozit operatsiyalarini jalb qilish bo‘yicha raqobatni rivojlantirish istiqbollari. O‘zbekiston sharoitida bartaraf etishning ustuvor qonunchilik asoslari, shuningdek tarixiy, iqtisodiy va huquqiy ahamiyatga ega bo‘lgan Prezident farmonlari va Vazirlar Mahkamasi qarorlari muhim huquqiy asos vazifasini bajarayotganligini ta’kidlash joiz. Belgilab berilgan chora tadbirlarga asosan iqtisodiy o‘sishning uzoq muddatli barqaror sur’atlarini va iqtisodiyotning muvozanatli rivojlanishini ta’minlash, tarkibiy o‘zgarishlarni davom ettirish va iqtisodiyotni diversifikatsiyalash, buni birinchi navbatda, halqaro sifat standartlariga javob beradigan, ichki va tashqi bozorlarda talab yuqori bo‘lgan raqobatbardoshli mahsulotlar ishlab chiqarishga yo‘naltirilgan iqtisodiyotning eng muhim tarmoqlarini modernizatsiya qilish, texnik va texnologik jihatdan yaxshilashga, qishloq joylarda ijtimoiy va ishlab chiqarish infrato‘zilmasini jadal rivojlantirishga, mulkdorning, aholi bandligini ta’minlash, uning turmush sifatini oshirishning eng muhim omili sifatida xizmatlar ko‘rsatish sohasi va kichik biznesni jadal rivojlantirish; aholi va xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarning bo‘sh mablag‘larini tijorat banklaridagi depozitlarga jalb qilishni rag‘batlantirish ustuvor vazifalar sifatida belgilangan. Aholi va xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarning bo‘sh mablag‘larini tijorat banklariga jalb qilishning davlat tomonidan ta’sirchan va o‘zoq muddatli rag‘batlantirish huquqiy mexanizmlarini to‘liq ishga solish, banklarning investitsiya faoliyatini rivojlantirish, ya’ni investitsiya loyihalarini ekspertizadan o‘tkazish va moliyalashtirishni tashkil etish bo‘yicha tijorat banklarining maxsus xizmat ko‘rsatish faoliyatining huquqiy asoslarini takomillashtirish taqozo etiladi. Binobarin, aholining daromadlarini ko‘paytirish, fuqarolar va tadbirkorlar mulk huquqining kafolatlari, kasanachilik faoliyatining normativ-huquqiy asoslarini takomillashtirish, tadbirkorlik faoliyatida sanoat 37 mulkiga bo‘lgan huquqni xususan, ihtiro, foydali model sanoat namunasini huquqiy jihatdan muhofaza qilish bo‘yicha takliflar ishlab chiqish va amaliyotda tatbiq etish ya’ni, innovatsion texnologiyalarni joriy etish barobarida tejamkorlik tamoyilini huquqiy ta’minlashga erishish lozim. Eng muhimi, ularning eksportga mahsulot ishlab chiqarish borasidagi faoliyatini har tomonlama davlat tomonidan rag‘batlantirish mexanizmlari amaliyotda o‘zining samarasini bermoqda. Aholining bo‘sh pul mablag‘larini jalb qilishning shakl va uslublarini takomillashtirish va yangilash bank tizimini isloh qilishning muhim vazifasi sifatida belgilanadi. Binobarin, bu o‘z ish faoliyatini jismoniy shaxslarga bank xizmatlari ko‘rsatish asosida tashkil etgan ChEKI “Hamkorbank” ATB uchun ham nixoyatda dolzarb vazifadir. ChEKI “Hamkorbank” ATB raqobatchilik sharoitida samarali faoliyat yurgizishi uchun aholi bo‘sh pul mablag‘larini jalb etishning shakl va uslublarini yangilashi hamda yaxshilashi lozim. Bugungi kunda jamg‘armalar mohiyati kelajakda foyda ko‘rmoq uchun kundalik iste’molda tejamkorlik qilishga bog‘lik, degan mazmunda talkin etilmoqda. Masalaning bunday qo‘yilishi ob’ektiv ravishda depozit foizlari stavkasini kayta ko‘rib chiqishni taqozo etadi. Mazkur sharoitda belgilangan depozit foizlari stavkasi jalb etilgan jamg‘armalarni inflyasiya ta’siridan saqlashidan tashqari, ularning o‘sib borishini ham ta’minlashi lozim. Depozit foizlar kiymatini belgilash vaqtida ushbu kiymatni belgilab beruvchi asosiy omillarning ta’sirini e’tiborga olish kerak. Bank faoliyatining rentabelligi, inflyasion jarayonlar passivlarni operativ boshkarish, shular jumlasidandir. Taklif etilayotgan ushbu modelning o‘ziga xos hususiyati shuki, unda inflyasion o‘zgarishlar ko‘rsatkichi normativ foiz stavkasining ajralmas qismi hisoblanadi. Bank sohasida qo‘llanilayotgan amaliy faoliyatning tahliliy xulosasi shuni ko‘rsatmoqdaki, jamg‘armalarning ayrim xillarini mijozlar uchun qiziqarli qilish maqsadida inflyasion ta’sirini e’tiborga olib, sarmoya va jamg‘arma uchun to‘lanadigan foizlar miqdori hisob raqamini yopish yoki uning mablag‘lari bilan moliyaviy operatsiya bajarish chog‘ida qayta ko‘rib chiqqan ma’qul. SHubxasiz, bank amaliyotida depozit foizlarning «antiinflyasion» modeliga keskin burilish 38 tarzida o‘tish oqibatida ushbu foizlar bilan bog‘lik sarf-harajatlar tushadigan foyda miqdoridan oshib ketadi. Shuni nazarda to‘tgan holda, bank foizlari stavkasini belgilash siyosatini uddaburonlik bilan amalga oshirib, inflyasion o‘zgarishlar ta’sirini e’tiborga oluvchi yangi modellarini asta-sekin tatbik etgani maqsadaga muvofik. «Antiinflyasion» modellarning aynan qaysi xili ma’qulligini aniqlash uchun mazkur omilarni e’tiborga olish kerak: jamg‘armaning u yoki bu xilini tatbiq etishda bankning iqtisodiy manfaatdorligi hamda jamg‘armaning ijtimoiy ahamiyatga molik ekanligi. Faraz qilishimizcha, bank jamg‘arma kapitalini ishonchli, samarali loyixalarga joylashtirish natijasida foiz stavkalarining «antiinflyasion» modelini jamg‘armalarning barcha turlariga nisbatan qo‘llash mumkin bo‘ladi. ChEKI “Hamkorbank” ATB oshiriladigan jamg‘arish operatsiyalarining tahlili va hozirgi vaqtda jamg‘arish jarayonlarida ko‘zatilayotgan o‘ziga xos dinamik o‘zgarishlarni o‘rganish bank amaliyotini takomillashtirish yuzasidan bir qator aniq muloxazalarni bildirish uchun asos bo‘ldi. Xususan, badavlat mijozlar uchun mo‘ljallangan eksklyuziv xizmat turlarini kengaytirish hamda takomillashtirish o‘rinlidir. Buning uchun valyuta bozorida qimmatli qog‘ozlar savdosi bilan bog‘lik trast operatsiyalarini rivojlantirish kerak bo‘ladi. Jamg‘arish jarayonlarida milliy so‘mning qimmatini oshirish maqsadida banklarda milliy valyuta ko‘rinishidagi jamg‘armalarni inflyasiya ta’siridan saqlovchi turli xil bank mahsulotlarini yaratish taklif etilgan. Aholi o‘rtasida o‘z pul mablag‘larini chet el valyutasi ko‘rinishida saqlash odatiy tus olgani sir emas. Shuning uchun bank mijozlariga milliy valyuta ko‘rsatgichlari tebranishlarini nazarda tutib muhofazali so‘m jamg‘armalarini taklif etish darkor. Uzoq muddatli jamg‘armalarni uyushtirish jarayonlarini takomillashtirish uchun jamg‘armalarni saqlash muddatining yakunida inflyasiya ta’sirini nazarga olib, qo‘shimcha qiymat to‘lashga imkon beruvchi depozit stavkalarini tayinlash shart bo‘ladi. Raqobatbordoshlikni oshirish va alohida saqlanayotgan chet el valyutasini jalb qilish maqsadida yangi bank mahsuloti sifatida valyutada yuutuqli jamg‘armani taklif etish mumkin. Jamg‘armalar bozorining yangi sohalarini egallashga intilish lozim. Fikrimizcha, ushbu taklif, muloxazalarimiz nafakat ChEKI “Hamkorbank” 39 ATB boshka barcha tijorat banklari oldida turgan aniq masalalarini xal etishga xizmat qiladi. Bundan tashqari, ular aholining bo‘sh pul mablag‘larini jalb qilishning shakl va uslublarini takomillashtirishning metodologik asosini tashkil etadi. Hozirgi kunda tijorat banklari o‘z depozit siyosatini yurgazishda asosan aholi qatlamlari, tuman aholi soni va ularning daromadlarini e’tiborga olish zarur. Tijorat banklari aholi ko‘lidagi bo‘sh pul mablag‘larini yig‘ishda ko‘p va turli xil omonatlar yaratish va o‘z xizmat doirasini kengaytirish lozim. Ma’lumki aholi qo‘lidagi bo‘sh pul mablag‘ni hozirgi kunda tijorat banklariga bo‘lgan e’tibor pasaygan bir vaqtda aholi bunday mablag‘larni yuqorida aytganimizdek har xil yangi omonat turlarini yaratgan holda amalga oshirmoqda. Misol tariqasida biz tomondan taklif etilayotgan yangi omonat turlari, jahon amaliyot sinovidan o‘tgan plastik kartochkalar, yangi bank tomonidan chikarilayotgan depozit sertifikatlar buning hammasi hozirgi zamon depozitga jalb qilish usullaridan biri hisoblanadi. Bunday omonatlarni qanchalik tijorat banklari ko‘prok taklif etsalar, aholi o‘rtasida targ‘ibot va tashvikot ishlarini to‘g‘ri yo‘lga qo‘ysalar va shu omonatlarni yaxshi reklama qilsalar hamda qilingan reklamaga amal qilgan banklarga bo‘lgan aholi ishonchi ortadi va yangi ochilgan omonatlarga mablag‘ jalb qilish engil ko‘chadi. Barcha tijorat banklari hozirgi kunda raqobatdosh bo‘lishi uchun o‘zining yangi omonat turlarini taklif qilishadi. Birok, katta foizga jalb qilingan mablag‘larni kanday aktivlarga joylashtirish kerak degan savol paydo bo‘ladi. Omonatlar rivojlanishida uning kafolatlanganligi muhim rol o‘ynaydi, sababi bu kafolatlanish aholi bankka bo‘lgan ishonchini ortiradi. Hozirgi kunda ChEKI “Hamkorbank” ATB tomonidan qabul qilingan omonatlar barchasi kafolatlangan. Mamlakatimizda odamlarning bo‘sh pul mablag‘larini bank omonatlariga ko‘prok jalb qilish, jozibador omonatlarni muntazam joriy etish orkali ularning manfaatdorligini oshirish hamda eng muhimi omonatchilarning ishonchini yanada mustahkamlashga qaratilgan qonunchilik bazasini har tomonlama takomillashtirishga alohida ahamiyat berilmokda. Faoliyat ko‘rsatayotgan tijorat banklari tomonidan aholining bo‘sh pul mablag‘larini banklardagi omonatlarga 40 jalb qilgan holda ularga ko‘shimcha daromad olish imkoniyatlarini yaratish yulida izchil sa’y-harakatlar olib borilmokda. Buning zamirida xalk farovonligini oshirish, aholining turmush darajasini yuksaltirish maqsadi yotgani e’tiborga molikdir. Jaxon tajribasi shuni ko‘rsatib turibdiki, aholi mablag‘larini jalb qilishning zamonaviy usullarining takomillashuvining birlamchi sharti bu banklar o‘rtasida sog‘lom raqobat muhitini yuzaga keltirilishidir. CHunki amaldagi tijorat banklariga xos an’anaviy, bir xil turdagi xizmatlar ko‘rsatish sharoitida rag‘batlantiruvchi usullarning bank tizimida ko‘llanishi ko‘shimcha mijozlar jalb qilishning yangi boskichini boshlab berdi. Bugungi kunda bank tizimida aholii omonatlarini muxofaza qilish mexanizmlarini jiddiy islox qilish zaruratini vujudga keltiradigan bir qancha sabablar paydo bo‘ldi. Sabablarning birinchi guruhi tabiiy-tarixiy bo‘lib, ular bank faoliyatining murakkablashishi va yangi an’anaviy bank xizmatlari bozoridan raqobatning rivojlanishi bilan bog‘lik. Banklarni tashkil qilishning faollashishi natijasida asosiy bank xizmat turlari ko‘payib ketdi va sifatli xizmat ko‘rsatish borasida raqobat kurashiga aylandi, buni esa barcha banklar ham amalga oshira olmaydi. Shu bilan birga bank biznesi tobora murakkablashib bormokda. Bozorda ancha murakkab moliyaviy vositalar vujudga kelmokdaki, ular bank xodimlariga juda qat’iy talablar qo‘ymokda. Inflyasiyaning o‘zgaruvchanligi, bozorning barqaror emasligi sharoitida noto‘g‘ri boshqaruv qarori bank uchun halokatli bo‘lib, bankrotlikka olib kelishi mumkin. Sabablarning ikkinchi guruhi anik tarixiy tavsifga ega bo‘lib, banklar faoliyatining tashqi sharoitlari yomonlashgani bilan bog‘lik. Iktisodiy tushkunliklar korxonalarni to‘lovga noqobilligi bilan bog‘lik ravishda kreditlar kaytmasligi xatarining keskin oshishiga olib keladi. To‘lov inqirozi bank sektoriga o‘tishi va ko‘pgina kredit muassasalarini og‘ir ahvolga solib ko‘yishi mumkin. Ayniqsa sanoat mijozlari bilan bog‘lik banklarning kreditlar kaytmasligidan katta zararlar ko‘rish ehtimoli bor. Odatda, rivojlangan iktisodiy davrda ko‘pgina tijorat banklari yirik korxonalar va sanoat birlashmalari tomonidan o‘z moliyaviy muammolarini 41 hal qilish, ya’ni bank orqali ko‘shimcha moliyaviy resurslarni jalb qilish maqsadida tashkil etiladi. Bu banklar imtiyozli kreditlar olishga majbur qiladigan aksiyadorlar va paychilar tomonidan kuchli tazyikka duch keladi. Banklarning mijozlar bilan munosabatlarida quyidagi tadbirlarni amalga oshirish maqsadga muvofik: Birinchidan, bank muassasalarida fuqarolar omonatlari bo‘yicha bitimlarni yozma ravishda tizim majburiyatini belgilash lozim. Bank va omonatchi o‘rtasida bitimning asosiy shartlari tomonlarning huquq va majburiyatlari aks etgan shartnoma to‘zilishi mumkin. Agar hisobvarak omonatchini yozma arizasiga asosan ochilgan bo‘lsa, bank unga hisobvaraq tartibi yoritilgan va tomonlar munosabatlari ko‘rsatilgan yo‘l-yo‘riklar yoki omonat bo‘yicha shartlarning bir nushasini berishi shart. Mijoz hisobvarak ochilishidan avval mazkur hujjat bilan tanishib chiqish va yozma ravishda o‘z roziligini bildirishi kerak. Afsuski xozir ba’zi banklar mijoz bilan yozma bitim to‘zmaydi, bu esa mijozlarning huquqiy tomonidan himoyasini kafolatlamaydi. Ikkinchidan, banklarning hususiy va korparativ mijozlarga o‘zok muddatli majburiyatlari bo‘yicha foiz stavkalarining kat’iy belgilab ko‘yilishini ta’kidlash zarur. Inflyasiya va bank aktivlari bo‘yicha foiz stavkalarining o‘zgarib turishi sharoitida bankning o‘ziga olgan majburiyatlari keyinchalik xalokatli bo‘lib, to‘lovga noqobil qilib qo‘yishi mumkin. Bankning mijoz bilan munosabatlarini takomillashtirishning uchinchi yo‘nalishi, bankning omonatchiga uning birinchi talabi bilan shartnomadagi muddat tugamagan bo‘lsa ham omonatni kaytarilish majburiyatidir. Bu fuqarolik kodeksiga kayd etilgan bo‘lsa-da, amaliyotda ko‘pincha bo‘zilmokda. Muayyan banklar omonatchining muddati tugamagunga qadar o‘z pullaridan foydalanishga yul ko‘ymaydigan omonat turlarini amalga oshirmokda. Natijada omonatchida bankning ishonchliligiga shubxa uyg‘onadi, o‘zgaruvchan foiz stavkalari sharoitida omonatni muddatidan avval olish huquqini tan olish, ayniqsa zarurdir. O‘zbekiston aholisining yarmidan ortig‘ini yoshlar tashkil etadi. Bu yo‘nalishdagi ishlar Germaniyada bolalarning bog‘cha davridan boshlanadi, biz 42 o‘zimizda to‘plangan tajribani qo‘llashga, O‘zbekistonda moliyaviy savodxonlikni maktabdan boshlashga qaror qildik. Loyihadan ko‘zlangan maqsad – birinchidan, yoshlarning moliyaviy savodxlnligini oshirish, ikkinchidan, milliy valyutada jamg‘armalar oshishini ta’minlash. CHunki har qanday jamg‘arma investitsiyaga yo‘naltirilishiga sharoit yaratadi. Respublikamizda tijorat banklari tomonidan aholi omonatlarini jalb etish bo‘yicha amaldagi qonunchilik bazasiga, ayniqsa banklarga nisbatan ishonchning oshishiga xizmat qiladigan aholi omonatlarining 100 foizlik himoyalash kafolatiga, ular bo‘yicha sirning saqlanishi hamda omonatlar bo‘yicha olingan daromadlarning soliqdan ozod etilganiga ham e’tibor qaratildi. 2017 yil uchun prognoz qilingan makroiktisodiy shart-sharoitlar bank tizimining barqaror rivojlanishiga zamin yaratadi, banklarning faolligi va umuman iktisodiyotning rivojlanishiga ko‘shadigan hissasi oshadi. Shu bilan birga, o‘tgan yillardagi kabi asosiy e’tibor bank tizimi barqarorligini taminlashga va ularning investitsion jarayonlardagi faolligini yanada kengaytirishga qaratiladi. Huquqiy va investitsion muxitni yaxshilash, kredit tashkilotlarining moliyaviy resurslardan foydalanish imkoniyatlarini kengaytirish, ularning kapitallashuv darajasini oshirish, bank tizimi raqobatbardoshligini ta’minlash, bank sohasida boshkaruv va nazoratni takomillashtirishga qaratilgan chora-tadbirlarning amalga oshirilishi rejalashtirilgan. Ushbu omillar umumiy bank xizmatlari sifatining yaxshilanishiga va zamonaviy bank texnologiyalarining tatbik etilishiga zamin yaratadi. Bank sohasining investitsion jozibadorligini saqlab turish birinchi navbatda, maxalliy va strategik chet el investorlariga ko‘shimcha aksiyalarni sotish hisobiga banklarning kapitallashuv darajasini oshirish imkonini beradi. Banklarda omonatlar hajmining muttasil o‘sishini ta’minlash maqsadida doimiy ravishda yangi jozibador omonat turlarini taklif etib borish, ommaviy axborot vositalarida aholi va xo‘jalik yurituvchi subektlarining mablag‘larini banklardagi depozitlarga joylashtirish bo‘yicha shakllantirilgan kafolatlar tizimi, yaratilgan imtiyozlar va qulay shart-sharoitlarni keng targ‘ib qilish ishlari davom 43 ettiriladi. SHuningdek, hududlarda aholining bank tizimiga bo‘lgan ishonchini oshirish maqsadida doimiy ravishda amaliy seminarlar o‘tkazish, ularni bank xizmatlari bilan tanishtirish, bank mijozlarining huquqiy madaniyati va moliyaviy savodxonligini oshirish, shuningdek taqdim etilayotgan xizmatlar sifatini va kelib chiqayotgan mavjud muammolarni baholash maqsadida aholi va xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar o‘rtasida so‘rovlar o‘tkazish ishlari davom ettiriladi. Banklarda barqaror resurs bazasini shakllantirish va uni yanada kengaytirish, aholining bo‘sh pul mablag‘larini bank omonatlariga jalb qilishni yanada rag‘batlantirish va kafolatlashga doir qabul qilingan Prezidentimizning qator Farmon va Qarorlari aholining bank tizimiga bo‘lgan ishonchini yanada mustahkamlashda muhim ahamiyat kasb etib kelmoqda. 3.2. Tijorat banklarida depozitlarni jalb qilishni takomillashtirish yo‘nalishlari. Mustaqil mamlakatimizda inqirozga qarshi huquqiy choralar ko‘rilayotganligi iqtisodiyotning rivojlanishida muhim ahamiyatga ega. O‘zbekiston sharoitida moliyaviy-iqtisodiy inqirozning oldini olish chora-tadbirlari puxta, uzoqni ko‘zlab amalga oshirilayotgan istiqbolli dasturlarda namoyon bo‘lmoqda. Shu o‘rinda jahon moliyaviy-iqtisodiy inqirozini O‘zbekiston sharoitida bartaraf etishning ustuvor qonunchilik asoslari, shuningdek tarixiy, iqtisodiy va huquqiy ahamiyatga ega bo‘lgan Prezident farmonlari va Vazirlar Mahkamasi qarorlari muhim huquqiy asos vazifasini bajarayotganligini ta’kidlash joiz. Belgilab berilgan chora tadbirlarga asosan iqtisodiy o‘sishning o‘zoq muddatli barqaror sur’atlarini va iqtisodiyotning muvozanatli rivojlanishini ta’minlash; tarkibiy o‘zgarishlarni davom ettirish va iqtisodiyotni diversifikatsiyalash, buni birinchi navbatda, halqaro sifat standartlariga javob beradigan, ichki va tashqi bozorlarda talab yuqori bo‘lgan raqobatbardoshli mahsulotlar ishlab chiqarishga yo‘naltirilgan iqtisodiyotning eng muhim tarmoqlarini modernizatsiya qilish, texnik va texnologik jihatdan yaxshilashga, qishloq joylarda ijtimoiy va ishlab 44 chiqarish infrato‘zilmasini jadal rivojlantirishga, mulkdorning, aholi bandligini ta’minlash, uning turmush sifatini oshirishning eng muhim omili sifatida xizmatlar ko‘rsatish sohasi va kichik biznesni jadal rivojlantirish; aholi va xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarning bo‘sh mablag‘larini tijorat banklaridagi depozitlarga jalb qilishni rag‘batlantirish ustuvor vazifalar sifatida belgilangan. Aholi va xo‘jalik yurituvchi sub’ektlarning bo‘sh mablag‘larini tijorat banklariga jalb qilishning davlat tomonidan ta’sirchan va o‘zoq muddatli rag‘batlantirish huquqiy mexanizmlarini to‘liq ishga solish, banklarning investitsiya faoliyatini rivojlantirish, ya’ni investitsiya loyihalarini ekspertizadan o‘tkazish va moliyalashtirishni tashkil etish bo‘yicha tijorat banklarining maxsus xizmat ko‘rsatish faoliyatining huquqiy asoslarini takomillashtirish taqozo etiladi. Binobarin, aholining daromadlarini ko‘paytirish, fuqarolar va tadbirkorlar mulk huquqining kafolatlari, kasanachilik faoliyatining normativ-huquqiy asoslarini takomillashtirish, tadbirkorlik faoliyatida sanoat mulkiga bo‘lgan huquqni xususan, ihtiro, foydali model sanoat namunasini huquqiy jihatdan muhofaza qilish bo‘yicha takliflar ishlab chiqish va amaliyotda tatbiq etish ya’ni, innovatsion texnologiyalarni joriy etish barobarida tejamkorlik tamoyilini huquqiy ta’minlashga erishish lozim. Eng muhimi, ularning eksportga mahsulot ishlab chiqarish borasidagi faoliyatini har tomonlama davlat tomonidan rag‘batlantirish mexanizmlari amaliyotda o‘zining samarasini bermoqda. Aholining bo‘sh pul mablag‘larini jalb qilishning shakl va uslublarini takomillashtirish va yangilash bank tizimini isloh qilishning muhim vazifasi sifatida belgilanadi. Bugungi kunda jamg‘armalar mohiyati kelajakda foyda ko‘rmoq uchun kundalik iste’molda tejamkorlik qilishga bog‘lik, degan mazmunda talkin etilmoqda. Masalaning bunday qo‘yilishi ob’ektiv ravishda depozit foizlari stavkasini kayta ko‘rib chiqishni taqozo etadi. Mazkur sharoitda belgilangan depozit foizlari stavkasi jalb etilgan jamg‘armalarni inflyasiya ta’siridan saqlashidan tashqari, ularning o‘sib borishini ham ta’minlashi lozim. Depozit foizlar qiymatini belgilash vaqtida ushbu qiymatni belgilab beruvchi asosiy omillarning ta’sirini e’tiborga olish kerak. Bank faoliyatining 45 rentabelligi, inflyasion jarayonlar passivlarni operativ boshqarish, shular jumlasidandir. Taklif etilayotgan ushbu modelning o‘ziga xos hususiyati shuki, unda inflyasion o‘zgarishlar ko‘rsatkichi normativ foiz stavkasining ajralmas qismi hisoblanadi. Bank sohasida qo‘llanilayotgan amaliy faoliyatning tahliliy xulosasi shuni ko‘rsatmoqdaki, jamg‘armalarning ayrim xillarini mijozlar uchun qiziqarli qilish maqsadida inflyasion ta’sirini e’tiborga olib, sarmoya va jamg‘arma uchun to‘lanadigan foizlar miqdori hisob raqamini yopish yoki uning mablag‘lari bilan moliyaviy operatsiya bajarish chog‘ida qayta ko‘rib chiqqan ma’qul. Shubxasiz, bank amaliyotida depozit foizlarning «antiinflyasion» modeliga keskin burilish tarzida o‘tish oqibatida ushbu foizlar bilan bog‘lik sarf-harajatlar tushadigan foyda miqdoridan oshib ketadi. Shuni nazarda to‘tgan holda, bank foizlari stavkasini belgilash siyosatini uddaburonlik bilan amalga oshirib, inflyasion o‘zgarishlar ta’sirini e’tiborga oluvchi yangi modellarini asta-sekin tatbiq etgani maqsadaga muvofik. «Antiinflyasion» modellarning aynan qaysi xili ma’qulligini aniqlash uchun mazkur omilarni e’tiborga olish kerak, jamg‘armaning u yoki bu xilini tatbiq etishda bankning iqtisodiy manfaatdorligi hamda jamg‘armaning ijtimoiy ahamiyatga molik ekanligi. Faraz qilishimizcha, bank jamg‘arma kapitalini ishonchli, samarali loyixalarga joylashtirish natijasida foiz stavkalarining «antiinflyasion» modelini jamg‘armalarning barcha turlariga nisbatan qo‘llash mumkin bo‘ladi. Banklarda amalga oshiriladigan jamg‘arish operatsiyalarining tahlili va hozirgi vaqtda jamg‘arish jarayonlarida ko‘zatilayotgan o‘ziga xos dinamik o‘zgarishlarni o‘rganish bank amaliyotini takomillashtirish yuzasidan bir qator aniqmuloxazalarni bildirish uchun asos bo‘ldi. Xususan, badavlat mijozlar uchun mo‘ljallangan eksklyuziv xizmat turlarini kengaytirish hamda takomillashtirish o‘rinlidir. Buning uchun valyuta bozorida qimmatli qog‘ozlar savdosi bilan bog‘lik trast operatsiyalarini rivojlantirish kerak bo‘ladi. 46 Jamg‘arish jarayonlarida milliy so‘mning qimmatini oshirish maqsadida banklarda milliy valyuta ko‘rinishidagi jamg‘armalarni inflyasiya ta’siridan saqlovchi turli xil bank mahsulotlarini yaratish zarur 4-rasm. 2017 yil 1 yanvar holatiga Tijorat banklarining muomaladagi depozit sertifikatlari va boshqa qimmatli qog‘ozlari hajmi.(trln so’m)10 Keyingi yillarda bank tizimida depozit sertifikatlari oshib borishini ko’rishimiz mumkin bu rasimda ham depozit sertifikatlarining ulishi ikkinchi o’rinda turganini ko’rishimiz mumkin Mablag‘larini chet el valyutasi ko‘rinishida saqlash odatiy tus olgani sir emas. Shuning uchun bank mijozlariga milliy valyuta ko‘rsatgichlari tebranishlarini nazarda tutib muhofazali so‘m jamg‘armalarini taklif etish darkor. Uzoq muddatli jamg‘armalarni uyushtirish jarayonlarini takomillashtirish uchun jamg‘armalarni saqlash muddatining yakunida inflyasiya ta’sirini nazarga olib, qo‘shimcha qiymat to‘lashga imkon beruvchi depozit stavkalarini tayinlash shart bo‘ladi. Raqobatbordoshlikni oshirish va alohida saqlanayotgan chet el valyutasini jalb qilish maqsadida yangi bank mahsuloti sifatida valyutada yuutuqli jamg‘armani taklif etish mumkin. _________________________ 102016 yilda pul kredit sohasidagi vaziyat va monetar siyosatning 2017 yilga mo‘ljallangan asosiy yo‘nalishlari. qarz qimmatli qog‘ozlari ; 1054,1 uzoq muddatli obligatsiyalar; 216,3 depozit sertifikatlari; 837,8 ; 0 47 Jamg‘armalar bozorining yangi sohalarini egallashga intilish lozim. Xususan, oliy ta’lim muassasalariga xizmat ko‘rsatishni tashkil etib, «talabalik hisobraqam» larnini ochish kerak. Fikrimizcha, ushbu taklif, muloxazalarimiz nafaqat ChEKI “Hamkorbank” ATB balki boshqa barcha tijorat banklari oldida turgan aniq masalalarini xal etishga xizmat qiladi. Bundan tashqari, ular aholining bo‘sh pul mablag‘larini jalb qilishning shakl va uslublarini takomillashtirishning metodologik asosini tashkil etadi. Hozirgi kunda tijorat banklari o‘z depozit siyosatini yurgazishda asosan aholi qatlamlari, tuman aholi soni va ularning daromadlarini e’tiborga olish zarur. Tijorat banklari aholiqo‘lidagi bo‘sh pul mablag‘larini yig‘ishda ko‘p va turli xil omonatlar yaratish va o‘z xizmat doirasini kengaytirish lozim. Ma’lumki aholi qo‘lidagi bo‘sh pul mablag‘ni hozirgi kunda tijorat banklariga bo‘lgan e’tibor pasaygan bir vaqtda aholi bunday mablag‘larni yuqorida aytganimizdek har xil yangi omonat turlarini yaratgan holda amalga oshirmoqda. Misol tariqasida taklif etilayotgan yangi omonat turlari, jahon amaliyot sinovidan o‘tgan plastik kartochkalar, yangi bank tomonidan chiqarilayotgan depozit sertifikatlar buning hammasi hozirgi zamon depozitga jalb qilish usullaridan biri hisoblanadi. Bunday omonatlarni qanchalik tijorat banklari ko‘prok taklif etsalar, aholi o‘rtasida targ‘ibot va tashvikot ishlarini to‘g‘ri yo‘lga qo‘ysalar va shu omonatlarni yaxshi reklama qilsalar hamda qilingan reklamaga amal qilgan banklarga bo‘lgan aholi ishonchi ortadi va yangi ochilgan omonatlarga mablag‘ jalb qilish engil ko‘chadi. Barcha tijorat banklari hozirgi kunda raqobatdosh bo‘lishi uchun o‘zining yangi omonat turlarini taklif qilishadi. Biroq, katta foizga jalb qilingan mablag‘larni kanday aktivlarga joylashtirish kerak degan savol paydo bo‘ladi. Depozitlar rivojlanishida uning kafolatlanganligi muhim rol o‘ynaydi, sababi bu kafolatlanish aholi bankka bo‘lgan ishonchini ortiradi. Tijorat banklari bo‘sh pul mablag‘larini bank depozitlariga ko‘proq jalb qilish, jozibador omonatlarni muntazam joriy etish orqali ularning manfaatdorligini oshirish hamda eng muhimi omonatchilarning ishonchini yanada mustahkamlashga qaratilgan qonunchilik bazasini har tomonlama takomillashtirishga alohida 48 ahamiyat berilmokda. Faoliyat ko‘rsatayotgan tijorat banklari tomonidan aholining bo‘sh pul mablag‘larini banklardagi omonatlarga jalb qilgan holda ularga ko‘shimcha daromad olish imkoniyatlarini yaratish yo’lida izchil sa’y-harakatlar olib borilmokda. Buning zamirida xalq farovonligini oshirish, aholining turmush darajasini yuksaltirish maqsadi yotgani e’tiborga molikdir. Jaxon tajribasi shuni ko‘rsatib turibdiki, aholi mablag‘larini jalb qilishning zamonaviy usullarining takomillashuvining birlamchi sharti bu banklar o‘rtasida sog‘lom raqobat muhitini yuzaga keltirilishidir. Chunki amaldagi tijorat banklariga xos an’anaviy, bir xil turdagi xizmatlar ko‘rsatish sharoitida rag‘batlantiruvchi usullarning bank tizimida ko‘llanishi ko‘shimcha mijozlar jalb qilishning yangi boskichini boshlab berdi. Bugungi kunda bank tizimida aholii omonatlarini muxofaza qilish mexanizmlarini jiddiy islox qilish zaruratini vujudga keltiradigan bir qancha sabablar paydo bo‘ldi. Sabablarning birinchi guruhi tabiiy-tarixiy bo‘lib, ular bank faoliyatining murakkablashishi va yangi an’anaviy bank xizmatlari bozoridan raqobatning rivojlanishi bilan bog‘lik. Banklarni tashkil qilishning faollashishi natijasida asosiy bank xizmat turlari ko‘payib ketdi va sifatli xizmat ko‘rsatish borasida raqobat kurashiga aylandi, buni esa barcha banklar ham amalga oshira olmaydi. Shu bilan birga bank biznesi tobora murakkablashib bormoqda. Bozorda ancha murakkab moliyaviy vositalar vujudga kelmokdaki, ular bank xodimlariga juda qat’iy talablar qo‘ymokda. Inflyasiyaning o‘zgaruvchanligi, bozorning barqaror emasligi sharoitida noto‘g‘ri boshqaruv qarori bank uchun halokatli bo‘lib, bankrotlikka olib kelishi mumkin. Sabablarning ikkinchi guruhi aniq tarixiy tavsifga ega bo‘lib, banklar faoliyatining tashqi sharoitlari yomonlashgani bilan bog‘lik. Iqtisodiy tushkunliklar korxonalarni to‘lovga noqobilligi bilan bog‘lik ravishda kreditlar kaytmasligi xatarining keskin oshishiga olib keladi. To‘lov inkirozi bank sektoriga o‘tishi va ko‘pgina kredit muassasalarini og‘ir ahvolga solib qo‘yishi mumkin. Ayniqsa sanoat mijozlari bilan bog‘lik banklarning kreditlar kaytmasligidan katta zararlar 49 ko‘rish ehtimoli bor. Odatda, rivojlangan iqtisodiy davrda ko‘pgina tijorat banklari yirikkorxonalar va sanoat birlashmalari tomonidan o‘z moliyaviy muammolarini hal qilish, ya’ni bank orqali ko‘shimcha moliyaviy resurslarni jalb qilish maqsadida tashkil etiladi. Bu banklar imtiyozli kreditlar olishga majbur qiladigan aksiyadorlar va paychilar tomonidan kuchli tazyikka duch keladi. Bank muassasalarida omonatlar bo‘yicha bitimlarni yozma ravishda tizim majburiyatini belgilash lozim. Bank va omonatchi o‘rtasida bitimning asosiy shartlari tomonlarning huquq va majburiyatlari aks etgan shartnoma to‘zilishi mumkin. Agar hisobvaraq omonatchini yozma arizasiga asosan ochilgan bo‘lsa, bank unga hisobvaraq tartibi yoritilgan va tomonlar munosabatlari ko‘rsatilgan yo‘l-yo‘riklar yoki omonat bo‘yicha shartlarning bir nushasini berishi shart. Mijoz hisobvaraq ochilishidan avval mazkur hujjat bilan tanishib chiqish va yozma ravishda o‘z roziligini bildirishi kerak. Afsuski xozir ba’zi banklar mijoz bilan yozma bitim to‘zmaydi, bu esa mijozlarning huquqiy tomonidan himoyasini kafolatlamaydi. Inflyasiya va bank aktivlari bo‘yicha foiz stavkalarining o‘zgarib turishi sharoitida bankning o‘ziga olgan majburiyatlari keyinchalik xalokatli bo‘lib, to‘lovga noqobil qilib qo‘yishi mumkin. Bankning mijoz bilan munosabatlarini takomillashtirishning uchinchi yo‘nalishi, bankning omonatchiga uning birinchi talabi bilan shartnomadagi muddat tugamagan bo‘lsa ham omonatni kaytarilish majburiyatidir. Bu fuqarolik kodeksiga qayd etilgan bo‘lsada, amaliyotda ko‘pincha bo‘zilmokda. Muayyan banklar omonatchining muddati tugamagunga qadar o‘z pullaridan foydalanishga yo’l qo‘ymaydigan omonat turlarini amalga oshirmoqda. Natijada omonatchida bankning ishonchliligiga shubxa uyg‘onadi, o‘zgaruvchan foiz stavkalari sharoitida omonatni muddatidan avval olish huquqini tan olish, ayniqsa zarurdir. Bu vazifani aholining moliyaviy savodxonligini oshirish orqali hal etish mumkin, binobarin, Xalqaro ekspertlar e’tirof etishicha, aholining moliyaviy savodxonligi darajasini oshirish maktab yoshidagi bolalardan boshlanishi maqsadga muvofiqdir. Chunki, yosh avlodning moliyaviy bilimlarning asosiy 50 tushunchalariga ega bo‘lishi – kelajakda ularni bank mijozlariga aylanishiga zamin yaratadi. Tijorat banklari tomonidan depozitlar jalb etish bo‘yicha banklarga nisbatan ishonchning oshishi dpozitlarni himoyalashga, sirning saqlanishi ham depozitlarning ko’payishiga olib keladi.. Taxmin qilingan makroiqtisodiy shartsharoitlar bank tizimining barqaror rivojlanishiga zamin yaratadi, banklarning faolligi va umuman iqtisodiyotning rivojlanishiga ko‘shadigan hissasi oshadi. Shu bilan birga, o‘tgan yillardagi kabi asosiy e’tibor bank tizimi barqarorligini taminlashga va ularning investitsion jarayonlardagi faolligini yanada kengaytirishga qaratiladi. Tijorat banklarida investitsion muxitni yaxshilash, depozitlardan foydalanish imkoniyatlarini kengaytirish, ularning kapitallashuv darajasini oshirish, bank tizimi raqobatbardoshligini ta’minlash, bank sohasida boshqaruv va nazoratni takomillashtirishga qaratilgan chora-tadbirlarning amalga oshirilishi rejalashtirilgan. Ushbu omillar umumiy bank xizmatlari sifatining yaxshilanishiga va zamonaviy bank texnologiyalarining tatbik etilishiga zamin yaratadi. Joriy yilda ham bank tizimidagi isloxotlar davom ettirilgani holda Markaziy bank tomonidan quyidagi yunalishlardagi chora-tadbirlar davom ettiriladi: - qo‘shimcha aksiyalarni chiqarish va ularni fond bozorlarida joylashtirish orqali banklarning jami kapitalini o‘sishini ta’minlash; - bank tizimining umumiy ustav kapitalida nodavlat sektori ulushini oshirish bo‘yicha chora-tadbirlarni amalga oshirishni davom ettirish; - tijorat banklari tomonidan o‘zoq muddatli obligatsiyalar va depozit sertifikatlarini chiqarish va pul bozorida joylashtirish; - bank infrato‘zilmalari, hususan, mini-banklar va mahsus kassalar tarmog‘ini kengaytirish hamda ularning faoliyatini takomillashtirish orqali bank xizmatlaridan foydalanuvchilarga qulayliklar yaratish; - axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini keng qo‘llash orqali bank xizmatlarining sifatini yanada yuksaltirish va ko‘lamini kengaytirish bo‘yicha chora-tadbirlarni amalga oshirish, shu jumladan, respublikaning barcha tijorat 51 banklari tomonidan yuridik va jismoniy shaxslarga internet-banking bo‘yicha xizmatlar ko‘rsatilishi borasidagi 2018 yilga mo‘ljallangan vazifalarning bajarilishini ta’minlash; - bank plastik kartochkalaridan foydalangan holda naqd pulsiz hisob-kitoblar tizimini yanada kengaytirish; - banklardan tashqarida joylashgan va xavfsizligi ta’minlangan idora va tashkilotlar, yirik supermarket binolarida bank infokiosklari tarmog‘ini kengaytirish kabi tadbirlar amalga oshiriladi. Hozirgi kunda banklarda depozitlar hajmining muttasil o‘sishini ta’minlash maqsadida doimiy ravishda yangi jozibador omonat turlarini taklif etib borish, ommaviy axborot vositalarida aholi va xo‘jalik yurituvchi subektlarining mablag‘larini banklardagi depozitlarga joylashtirish bo‘yicha shakllantirilgan kafolatlar tizimi, yaratilgan imtiyozlar va qulay shart-sharoitlarni keng targ‘ib qilish ishlari davom ettiriladi. Shuningdek, hududlarda aholining bank tizimiga bo‘lgan ishonchini oshirish maqsadida doimiy ravishda amaliy seminarlar o‘tkazish, ularni bank xizmatlari bilan tanishtirish, bank mijozlarining huquqiy madaniyati va moliyaviy savodxonligini oshirish, shuningdek taqdim etilayotgan xizmatlar sifatini va kelib chiqayotgan mavjud muammolarni baholash maqsadida aholi va xo‘jalik yurituvchi sub’ektlar o‘rtasida so‘rovlar o‘tkazish ishlari davom ettiriladi. Respublikamizda bank infratuzilmasining kengayib borishi banklar o‘rtasidagi raqobat muhitining kuchayishi hamda bank xizmat turlari sifati va ko‘lamining oshishiga xizmat qilmoqda.Ushbu olib borilayotgan iqtisodiy chora – tadbirlar bank tizimining ijobiy o‘zgarishiga va aynissa aholini bank tizimiga ishonchini yanada oshirishga o‘z hissasini qo‘shadi degan umiddamiz. 52 Xulosa va takliflar. Mamlakatimiz bank tizimi o‘ziga xos tarzda islox qilinib ,banklar uchun barcha zarur shart-sharoit va imkoniyatlar yaratilgan.Shu sababli ular respublikamizning barcha mintaqalarida, qishloq joylarda hatto chekka-chekka joylarda ham faoliyat yuritmoqda. Banklar mijozlarinig moliyaviy ahvoli ham yildan-yilga yuksalib bormoqda. Bunga esa hukumatimiz tomonidan bank tizimi rivojlanishi uchun barcha,huquqiy asoslar yaratilayotganligi sabab bo’lmoqda. Deyarli har yili ushbu sohani rivojlantirish, aholini banklarga bo‘lgan ishonchini yanda rivojlantirish, maqsadida bir qator qonun, farmon va qarorlar qabul qilinib, ularning ijrosi mamlakatimizda faoliyat yuritayotgan banklar tomonidan izchil ta’minlanib kelmoqda. Odamlarning ishonchi ularni bank tizimidagi ishtirokida ko‘rinadi. Bunda mijozlarning mablag‘lari banklar uchun asosiy moliyaviyy manbalardan biri bo‘lib xizmat qiladi. Hozirgi kunda muddatli omonatlarining bank uchun resurs sifatida afzalliklari quyidagilardan iborat: . Muddatli omonatlarga foiz to‘lash bilan bog‘lik harajatlar banklararo kreditlar, bank veksellari va boshqa moliyaviy instrumentlar bo‘yicha harajatlardan sezilarli darajada kamdir. Bu jamg‘armaning bosh maqsadi omonatlarga pul qo‘yayotgan aholining to‘la ishonchini ta’minlash chora-tadbirlarini ko‘rish, bank omonatchilarini himoya qilish, bank tizimiga bo‘lgan ishonchini oshirish va respublika bank tizimiga aholii omonatlarini jalb qilishni rag‘batlantirishdan iborat. Ushbu jamg‘armaga mamlatimizda faoliyat yuritayotgan barcha tijorat banklari a’zo bo‘lgan. O‘zbekiston Respublikasida depozitlarni jahonda yuz berayotgan moliyaviy inqirozning salbiy oqibatlaridan himoyalashning ishonchli kafolatlarini ta’minlash, mamlakat bank tizimiga aholining ishonchini tobora mustaxkamlash, aholi omonatlarini tijorat banklariga jalb qilish uchun ko‘shimcha shart-sharoitlar yaratish maqsadida 2008 yil 28 noyabrda O‘zbekiston Respublikasi birinchi 53 Prezidentining «Fuqarolarning banklardagi omonatlarini himoyalash kafolatlarini ta’minlashga oid ko‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida»gi Farmoni qabul qilindi. Depozitlarni banklarga keng ko‘lamda jalb qilishni ta’minlash maqsadida banklarning joriy likvidligining barqaror darajasini ta’minlash lozim. Bunda muddati kelgan omonatlarining va ularga hisoblangan foizlarning naqd pulda o‘z vaqtida va to’liq berilishini ta’minlashga e’tibor qaratish lozim. Depozitlarning o‘z vaqtida mijozlarga qaytarilishini ta’minlash maqsadida tijorat banklarining likvidliligi va to‘lovga qobilligi ustidan amalga oshiriladigan nazorat va taxlilni kuchaytirish lozim. Biz bitiruv malakaviy ishimizni bajarish jarayonida quyidagi xulosa va takliflarni shakllantirdik: • Banklar tomonidan omonatlar bo‘yicha beriladigan reklamalar uchun imtiyozlar berish yoki bunday reklamalari tekin qilish,shuningdek ommaviy axborot vositalari orqali aholining bo‘sh pul mablag‘larini banklarda saqlashning afzalliklari tug‘risida keng ko‘lamda tashviqot ishlarini olib borish; • O‘zbekistonda faoliyat yuritayotgan barcha banklarning depozit va ularning shartlari bo‘yicha ma’lumot beradigan markazlarini joriy qilish; • Banklar o‘rtasida depozitlarni jalb qilish bo‘yicha raqobatni kuchaytirish • Depozit ishlari bo‘yicha tushuntiruv ishlarini olib boruvchi maxsus maslaxatchi menejerlar lavozimini joriy qilish • Tijorat banklari o‘z resurs bazasini oshirish uchun mijozlar bilan munosabatlarini takomillashtirish, mijozlarga xizmat ko‘rsatish va ularning talablarini qondirish bilan bog‘lik bo‘lgan operatsiyalarni erkinlashtirishlari asosida aholi ishonchini qozonishi, ularning bo‘sh pul mablag‘lari va jamg‘armalarini bankka jalb qilish bo‘yicha yangi xizmatlar qo‘llashni ishlab chiqishlari lozim; • Depozitlarni jalb qilish bo‘yicha chet el tajribasidan foydalanish, ya’ni rag‘batlantiruvchi foiz stavkalarini taklif qilish kerak • Internet, uyali aloqa vositalari yordamida depozit turlari foizlari va boshqa ma’lumotlar etkazib turilishini hamma banklarda joriy qilish; 54 • Har bir bankda depozit xizmatlarini kengaytirish, aholining keng qatlamini hohishlarini o‘rganuvchi va yangi xizmatlar ustida ishlovchi maxsus marketing tadqiqotchi ishini tashkil qilish kerak. Agar har bir shaxs bankka qo’ygan mablag‘larini but saqlanishiga, o‘z vaqtida qaytarilishiga va ularga to‘lanadigan foizlaring barqaror bo‘lishiga, bankdagi pul mablag‘lari bilan bog‘liq bo‘lgan barcha ma’lumotlar sir saqlanishiga qanchalik ko‘p ishonch xosil qilsa o‘zining vaqtinchalik bo‘sh turgan mablag‘larini bankka saqlashga va shuning evaziga qo‘shimcha daromad olishga moyilligi shuncha darajada ko‘payishiga olib keladi. Shu bois, banklar uchun birinchi galda, o‘z mijozlarining ishonchini qozonish, ularga sifatli xizmat ko‘rsatish muhim vazifa bo‘lib qolmoqda. Ana shu vazifalar va me’yorlar qaror topgan joyda mijoz manfaati, bank muassasasiga murojaat etuvchi har bir shaxs hohish istagi to‘la qanoatlantiradi, demak bankka tashrif buyuruvchilar va bo‘sh mablag‘larin hech shubxasiz ishonib topshiradiganlar ko‘payadi. 55 Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati 1. O‘zbekiston Respublikasi qonunlari, O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Farmonlari va Qarorlari, Vazirlar Maxkamasi qarorlari. 1.1. O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. –T.: “Adolat”, 2018 1.2. O‘zbekiston Respublikasi Fuqarolik Kodeksi. T. “Adolat” 2017 1.3. O‘zbekiston Respublikasining 1995 yil 21 dekabrda qabul qilingan “O‘zbekiston Respublikasining Markaziy banki to‘g‘risida”gi Qonun. 1.4. O‘zbekiston Respublikasining 1996 yil 25 aprelda qabul qilingan “Banklar va bank faoliyati to‘g‘risida”gi Qonun. 1.5. O‘zbekiston Respublikasining 2003 yil 11 dekabrda qabul qilingan “Elektron raqamli imzo to‘g‘risida”gi Qonuni. 1.6. O‘zbekiston Respublikasining 2004 yil 29 aprelda qabul qilingan “Elektron tijorat to‘g‘risida”gi Qonuni. 1.7. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi "O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha harakatlar strategiyasi to‘g‘risida”gi PF-4947-sonli Farmoni 1.8. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 2 fevraldagi “Respublikada bank plastik kartochkalari asosida naqd pulsiz hisob- kitob tizimini yanada rivojlantirish uchun qulay shart-sharoitlar yaratish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ-2751-sonli Qarori 1.9. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining2017 yil 2 fevraldagi “Ish haqi, pensiya, nafaqa va stipendiyalarni to‘lash mexanizmini takomillashtirishga doir qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi PQ-2753-sonli Qarori 1.10.O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining2017 yil 15 fevraldagi “Pul muomalasini yanada takomillashtirish va bank plastik kartochkalaridan foydalangan holda hisob-kitoblarni rivojlantirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PQ-2777-sonli Qarori 1.11.O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 9 yanvardagi “O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining faoliyatini tubdan takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PF-5296 sonli Farmoni 56 1.12.O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2018 yil 23 martdagi “Bank xizmatlari ommabopligini oshirish bo‘yicha qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi PQ-3620 sonli Qarori 1.13.O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 17avgustdagi “Tadbirkorlik faoliyatini rivojlantirishni qo‘llab-quvvatlash davlat jamg‘armasini tashkil etish to‘g‘risida”gi PQ-3225 sonli Qarori 1.14.O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 13 sentyabrdagi “Pul-kredit siyosatini yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to‘g‘risida”gi PF3272 sonli Farmoni. 1.15.O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 2 sentyabrdagi “Valyuta siyosatini liberallashtirish bo‘yicha birinchi navbatdagi chora-tadbirlar to‘g‘risida "gi PF-5177-son Farmoni. 1.16.O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2017 yil 7 fevraldagi "O‘zbekiston Respublikasini yanada rivojlantirish bo‘yicha harakatlar strategiyasi to‘g‘risida”gi PF-4947-sonli Farmoni 1.17. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2008-yil 20-fevraldagi “Tijorat banklarida aholi omonatlari shartlarini liberallashtirish hamda kafolatlarini ta’minlashga doir qo‘shimcha chora-tadbirlar to‘g‘risida”gi farmoni 2. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti asarlari va nutqlari 2.1. Mirziyoev Sh.M. Tanqidiy tahlil, qat'iy tartib-intizom va shaxsiy javobgarlik – har bir rahbar faoliyatining kundalik qoidasi bo‘lishi kerak. -T.: “O‘zbekiston” 2017. 2.2. O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Sh.M.Mirziyoevning O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisiga murojaatnomasi 2.3. Mirziyoev Sh.M. Erkin va farovon, demokratik o‘zbekiston davlatini birgalikda barpo etamiz. – T: “O‘zbekiston”, 2016. - 56 b. 2.4. Mirziyoev Sh.M. Qonun ustuvorligi va inson manfaatlarini ta'minlash – yurt taraqqiyoti va xalq farovonligining garovi. – T: “O‘zbekiston”, 2017. – 48b 2.5. Mirziyoev Sh.M. Buyuk kelajagimizni mard va olijanob xalqimiz bilan birga quramiz. – T: “O‘zbekiston”, 2017. – 488 b. 57 3. Sohaga oid me'yoriy hujjatlar 3.1. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining me'yoriy hujjatlari to‘plami.T.: 2017. 3.2. Kredit axboroti milliy institutining ma'lumotlar bazasini shakllantirish hamda banklararo kredit byurosiga va tijorat banklariga kredit axbortlarni tahdim etish tartibi to‘g‘risida Nizom. 2004 y. 21 may. 3.3. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki boshqaruvining 2015 yil 13 iyundagi 14/3 sonli qarori va O‘zbekiston Respublikasi Adliya Vazirligi tomonidan 2015 yil 6 iyulda 2693 sonli davlat ro‘yxatidan o‘tgan “Tijorat banklari kapitalining monandligiga qo‘yiladigan talablar to‘g‘risida” gi Nizom. 4. Asosiy adabiyotlar 4.1. Rashidov O.Y., Toymuxammedov I.R., Alimov I.I., Tojiev R.R. Pul, kredit va banklar: darslik. - Т.: TDIU, 2009. 4.2. Pul, kredit va banklar: darslik. A.A.Omonov, T.M.Qoraliev.-T.: IqtisodMoliya, 2011. 4.3. Abdullayev Y., Qoraliev Т., Toshmurodov Sh., Abdullaeva S. Bank ishi. o‘quv qo‘llanma-T.: IQTISOD-MOLIYA, 2009 yil. 4.4. Abdullaeva Sh.Z. Pul, kredit va banklar: darslik. - Toshkent: IQTISODMOLIYA, 2007. 4.5. Балабанов А.И., Боровкова В.В. Банки и банковское дело: учебник. 2-е изд. –СПБ.: Питер, 2012.-448с. 4.6. Банковские операции: учеб. пособ. для средн. Проф. Образования / под ред. В.И. Колесникова. – М.: Финансы и статистика, 2012. 4.7. Банковское дело. учебник под.ред.проф Г.Г.Коробовой. –М.: « Экономистъ» 2012. 597 б. 4.8. Банковские операции: учебное пособие / кол. авторов; под.ред. О.И. Лаврушина. – М.: КНОРУС, 2010. – 384 с. 4.9. Банковское дело. Учебник под.ред.проф В.И.Колесникова, Л.П.Кроливецкой. –М.: «Финансы и статистика» 2012. 466 б 58 4.10. Банковское дело: Экспресс – курс: Учеб. пособ. / Под ред О.И. Лаврушина М.: Кнорус. 2008. 4.11. Е.В.Жуков. Основы организаций деятельности коммерческого банка. Учебник. – М.: КНОРУС, 2014. 4.12. Жарковская. Е.П. Банковское дело: Учеб. - М: «ОМЕГА -Л»,2012 4.13. Краливецкая Л.Н. Банковское дело: кредитная деятельность коммерческих банков: учеб. пос. – М.: КНОРУС, 2012. – 280 с. 5.Qo‘shimcha adabiyotlar 5.1. Белоглазова Г.Н. Деньги, кредит, банки. Учебник. - М.: Высшее образование, 2008. 5.2. Финансы и кредит. Учебник. Под ред. Белоглазовой Г.Н. - М.: Юрайт-Издат, 2003. - 5.3. Миллер JI.P., Ван-Хуз Д.Д. Современные деньги и банковское дело. Пер. с англ. - Москва: Инфра-М, 2000. 5.4. Макнотон Д. Банковские учреждения в развивавшихся странах. Пер. с англ. В 2-х т. Вашингтон, Д.С.: ИЕР МБРР, 1994. 5.6. Деньги, кредит, банки. Под ред. проф. О.И. Лаврушина. - М.: КНОРУС, 2009. 5.7. Boboqulov T.I. O‘zbekiston Respublikasida milliy valyuta kursining barqarorligini ta’minlash borasidagi muammolar va ulami hal qilish yo‘llari. I.f.d. ilm. dar. ol. uchun yoz. diss. avtoref. - Т.: BMA, 2008. 5.8. “O‘zbekistonda moliyaviy sektorning rolini oshirish va unda ilg‘or xorij tajribasidan foydalanish” mavzusidagi xalqaro ilmiy-amaliy konferentsiya materiallari to‘plami (2015 yil 2 aprel). -Т.: TMI. IQTISOD-MOLIYA, 2015. 6. Davriy nashrlar, statistik to‘plamlar va hisobotlar 6.1. Bank axborotnomasi, gazetasi 2017 yil №1-52, 2018 yil № 1-25. 6.2. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining 2014-2017 yillardagi hisobotlari 59 6.3. “O‘zbekiston sanoat-qurilish bank”i aksiyadorlik tijorat banki yillik hisobotlari Internet saytlar 1. www.gov.uz- O‘zbekiston Respublikasi Davlat hokimiyati portali. 2. www.press-service.uz- O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining Matbuot xizmati rasmiy sayti. 3. www.cbu.uz – O‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining rasmiy sayti. 4. www.lex.uz - O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazirligining rasmiy sayti ma’lumoti. 5. www.cer.uz - Iqtisodiy tadqiqotlar Markazining rasmiy sayti. 6. www.uzreport.com - biznes axborotlari porta
0 ‘ZBEKIST0N RESPUBLIKASI OLIY VA 0 ‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI K.N. Navro‘zova, O.A. Ortiqov NAQD PULSIZ HISOB-KITOBLAR VA TO‘LOV TIZIMI O 'zbekiston Respublikasi Oliy va o ‘rta maxsus ta ’lim vazirligi tomonidan 5A230701 - «Bank ishi» va 5A230702 - «Banklarda buxgalteriya hisobi va audit» mutaxassisliklari bo ‘yicha tahsil olayotgan magistratura bosqichi talabalari iichim o ‘quv qo ‘llanma sifatida tavsiya etilgan C/to‘lpon no mi dag i nashriyot-matbaa ijodiy uyi Toshkent-2014 U O ‘K: 336.711.6 1 (075) K BK 65.052 N 34 N 14 Taqrizchilar: T.M. Karaliyev - «Banklarda biagalteriya hisobi va audit» kafedrasiprofessori, i.f.n.; Z.A. Xolmahmadov — Mintaqaviy bank o ‘qicv markazi direktori, i.f.n., dots. N 34 N aqd pulsiz hisob-kitoblar va to ‘lov tizim i / K. N av ro ‘rova [va b o s h q .].- 0 ‘zbekiston R espublikasi O liy va o ‘rta maxsus ta ’lim v a z irlig i-T .: Cho‘lpon nom idagi N M IU , 2014. - 240 b. ISB N : 978-9943-05-693-0 U shbu o'quv qo‘llanma naqd pulsiz hisob-kitoblar va to ‘lov tizim i fani bo‘yicha tasdiqlangan o‘quv va ishchi dastur asosida tayyorlangan bo'lib, unda respublikamizda m illiy to ‘lov tizim ining shakllanishi, rivojlanish bosqichlari, takomillashtirilishi, M arkaziy bankning milliy to'lov tizimini tashkil etishdagi o‘mi, m illiy to io v tizimi orqali naqd pulsiz hisob-kitoblar, banklararo hisob-kitoblarning filiallar va turli banklar o'rtasida o'tkazish tartiblari yoritilgan. Shuningdek, yangi bank texnologiyalari, elektron bank xizmatlari, ularning turlari, xususiyatlari, pul o ‘tkazish tizim lari haqidagi m a’lumotlar ‘llanmada o‘z ifodasini topgan. U O 'K : 336.711.61 (075) KBK: 65.052 © K. N avro‘rova va boshq., 2014 © C ho‘Ipon nom idagi NM IU, 2014 KIRISH Iqtisodiy rivojlanishning hozirgi bosqichida respublikamizda faoliyat yuritayotgan banklarning roli tobora ortib bormoqda. Chunki xo‘jalik yurituvchi subyektlarning hech biri bank xizmatini chetlab o'tib faoliyat ko'rsata olmaydi, o‘zaro hisob-kitoblarini bank yordamisiz yurita olmaydi. Shu sababli bank tizimini yanada mustahkamlash, ularning erkinligini oshirish y o ‘lida islohotlarga hukumat m iqyosida e ’tibor berib kelinmoqda. Chunki bank tiziinida o ‘tkazilayotgan islohotlar nafaqat banklarning, balki butun iqtisodiyotning barqarorligini ta’minlashga asos boiadi. Bank tizimining barqarorligi respublikamiz iqtisodiyotining rivojlanishiga asos bo‘ladi. Ayni paytda, respublikamiz bank tizimi barqaror bo‘lib, buni xalqaro reyting kompaniyalari ham e’tirof etmoqdalar. Bu haqda O 'zbekiston Respublikasi Prezidenti Islom Karimovning bir qator asar va m a’ruzalarida ham to ‘xtalib o ‘tilgan. «M amlakatimiz tijorat banklari yalpi kapitalining barqaror o'sishi bank aktivlari portfelini boshqarish sohasida yuritilayotgan mutanosib siyosat natijasida bank tizimida bank nazorati bo'yicha Bazel Q o'm itasi tomonidan belgilangan xalqaro standartlardan uch barobar ko‘p bo‘lgan kapitalning yetarlilik ko‘rsatkichini ta ’minladi. Yurtimizda 1995—2010-yillar davomida yalpi kapitalning real o‘sishi 12,5 barobarni tashkil etdi, bu esa banklarning kapital bazasi mustahkamlanganidan dalolat beradi. Bu, o 'z navbatida, ularning to‘lov qobiliyatiga ijobiy ta’sir ko‘rsatadi»'. Hozirgi kunda bank tizimi rivojlanib borar ekan, banklar o‘rtasidagi o ‘zaro aloqalar, hisob-kitoblarni o'tkazish mexanizmini takomillashtirish taiab etiladi. 1 Karimov I. A. 0 ‘zbekiston Respublikasi iqtisodiy-ijtimoiy taraqqiyotining (1990-2010-yillar) asosiy tendensiya va ko‘rsatkichlari hamda 2011-2015-yillarga mcvIjallangan prognozlari. - T.: 0 ‘zbekiston, 2011. - 31-b. 0 ‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2010-yil 26-noyabrdagi PQ1438-sonli «2011-2015-yillarda respublika bank tizimini yanada isloh qilish, uning barqarorligini oshirish va yuqori xalqaro reyting ko'rsatkichlariga erishish bo'yicha chora-tadbirlari to'g'risida»gi Qarorining 2-ilovasida «To‘lov tizimi va to‘lov infratuzilmasini yanada rivojlantirish»ga bag‘ishlangan alohida bo iim keltirilgan bo‘lib. unga ko'ra to‘lov tizimini takomillashtirish bo‘yicha qator vazifalar belgilab berilgan. Bu vazifalarni amalga oshirishda respublikamizda to‘lov tizimi, uning rivojlanishi va takomillashtirilishini o‘rgatuvchi darslik va o'quv qo‘llanmalarini nashr qilish katta ahamiyat kasb etadi. 0 ‘quv qo‘llanma ushbu fan bo‘yicha ishlab chiqilgan namunaviy dastur va ishchi-o‘quv dasturlar asosida yozilgan. 0 ‘quv qo’llanmada to'lov tizimining mazmuni, uning tarkibi. respublikada milliy to'lov tizimining shakllanishi, elektron to‘lov tizimini tashkil etisljning zarurati va shartlari, tamoyillari va funksiyalari o‘z ifodasini topgan. Shu bilan birga, iqtisodiyotdagi naqd pulsiz hisob-kitoblar bo'yicha operatsiyalar, noto‘lovlar muammolari hamda banklararo hisob-kitoblar, ularning elektron to'lov tizimi orqali o'tkazilishi, yagona vakillik hisobvarag'i orqali hisob-kitoblarni amalga oshirish tartibi batafsil yoritib berilgan. 0 ‘quv qo‘llanmada yangi bank texnologiyalari, naqd pul o'tkazish tizimlari, ularning turlari, xususiyatlari va amaliyotda qo’llanilishi o ‘z ifodasini topgan. Ushbu qoilan m a «Bank ishi» va «Banklarda buxgalteriya hisobi va audit» mutaxassisliklari uchun mo'ljallangan. Talabalaming bilimini nazorat qilish uchun har bir mavzu oxirida nazorat savollari bilan birgalikda fan bo‘yicha test savollari berilgan. Umuman, mazkur o ‘quv qoilanm adan «Bank ishi» yo‘nalishi bo'yicha o'qiyotgan barcha oliy o'quv yurtlarining magistratura va bakalavriat bosqichi talabalari, kollejlar, biznes maktabi talabalari, shuningdek, bank mutaxassislari va bank faoliyati bilan qiziquvchilar foydalanishi mumkin. I BOB TO‘LOV TIZIMI VA UNING STRUKTURASI Tayanch tushunchalar: bank tizimi, Markaziy bank, tijorat banki, to ‘lov tizimi, to ‘lov tizimi elementlari, to ‘lovlarni o ‘tkazish tartibi, mexanizm, xavfsizlikni ta 'minlash, makrodarajadagi to ‘lov tizimi, mikrodarajadagi to ‘lov tizimi, chakana to ‘lov tizimi, hisob-kitob, texnik standartlar, to ‘lov summasi, to ‘lov vositasi, operator, SMS xabar, tizimning nomi va logotipi, real vaqt rejimi. l-§. T o‘lov tizimi tushunchasi va uning elementlari Respublikamizda bank tizimi va uning faoliyati jahon andozalariga tobora yaqinlashib bormoqda. Bank tizimini erkinlashtirish va erkin raqobat sharoitiga moslashtirish kcfzda tutilgan bir qator hujjatlar qabul qilindi. Xususan, 0 ‘zbekiston Respublikasi Prezidentining «Bank tizimini yanada erkinlashtirish va uni isloh qilish chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi Farmoni chiqarilib, unda «Moliya-bank tizimini isloh qilish siyosatini takomillashtirish, uning ko‘proq aniq-oydinligini ta'm inlash, iqtisodiyotda to‘lovlar va hisob-kitoblar mexanizmini mustahkamlash bo'yicha tavsiyalar ishlab chiqish» lozimligi belgilab berilgan edi. Bu vazifaning bajarilishi aynan to‘lov tizimi bilan bog‘liq. Bugungi keng qamrovli iqtisodiyotni modernizatsiyalash sharoitida to‘lov tizimi har bir mamlakat iqtisodiyotida katta va muhim rol o'ynaydi. Birinchidan. to ‘lov tizimi iqtisodiyotning moliyaviy infrastrukturasida hayotiy zarur element bo'lib hisoblanadi. Ikkinchidan, to‘lov tizimi iqtisodiyotni pul-kredit siyosati orqali samarali boshqarishni ta’minlovchi zaruriy kanallardan biri bo'lib sanaladi. Uchinchidan, to'lov tizimi iqtisodiyotning liar bir sohasi samaradorligini oshirishda mablag'larni o'z vaqtida o ‘tkazib berish vazifasini amalga oshiruvchi b o 'g ’in hisoblanadi. Iqtisodiyotda turli mulkchilik shakllariga tegishli bo‘lgan kompaniya va firmalar faoliyat ko‘rsatib. ular doimo bir-biri bilan uzviy bog'liq. Chunki korxona va tashkilotlar bir-biri bilan oldi-sotti munosabatlarini o‘rnatadilar, bu munosabatlar o'zaro hisob-kitoblar orqali hal qilinadi. Bu hisob-kitoblarni o‘tkazish uchun m a'lum bir tizim mavjud b oiishi lozim. Agar o'zaro hisob-kitob qilavotgan firmaga bitta bank xizmat ko'rsatsa. to' lovlar juda tez va sodda sxemada o'tkaziladi, ya’ni hisob-kitoblar bir bankning ichida bajarilib. bir korxona hisobvarag'idan ikkinchi korxona hisobvarag'iga m a'lum bir summani o‘tkazish orqali bajariladi. Agar hisob-kitob qilayotgan firmalar turli bank xizmatidan foydalansalar, u holda, toiovni bir bankdan ikkinchi bankka o'tkazish uchun m a’lum bir to‘lov tizimidan foydalanishga to‘g ‘ri keladi. Bu to‘lov tizimi arzon, qulay, shu bilan birga, xavfsiz ham bo‘lishi lozim. Agar to'lov tizimi rivojlangan bo'lsa, undan foydalanish sur'ati ham oshib boradi. To’lov tizimlari turli shakllarda tashkil etiladi, lekin ularning maqsadi doimo bitta, ya’ni aholiga va xo'jalik subyektlariga o ‘z pul m ablagiarini bir bankdagi hisobvaraqdan boshqa bank hisobvarag'iga tez o'tkazib berishni ta’minlashdir. T o‘lovchi va to'lovni oluvchi uchun muqobil y o i bo'lib, naqd pul orqali hisob-kitob qilish yoki barter bo'lishi mumkin. Lekin bunday hisob-kitoblar ko’p hollarda cheklangan boiadi. To’lov tizimidan banklar ham foydalanadilar. Banklar to'lov tizimidan o 'z faoliyatlari bilan bog'liq operatsiyalar bo'yicha pul o'tkazishda, shu bilan birga, mijozlarning operatsiyalari bo'yicha pul o'tkazishda foydalanadilar. 6 Qanday shaklda foydalanishdan qat’i nazar, to io v tizimi o‘z ichiga 4 bosqichni oladi: 1-bosqich - to‘lovning boshlanishi, ya’ni to'lovchi o ‘z bankiga pulni o'tkazib berish to ‘g"risida topshiriq beradi. 2-bosqich - to‘lov tizimining ishtirokchi banklari o'rtasida to‘lov hujjatlarining almashishi, ko'pincha, bu operatsiya kliring deb yuritiladi. 3-bosqich - to io v tizimining ishtirokchi banklari o ‘rtasida hisob-kitob o‘tkazish, y a’ni to io v ch i banki pul o ‘tkazib berishi lozim. Bundan tashqari, banklar uchinchi ishtirokchi orqali. unda o‘z hisobvaraqlarini ochish orqali hisob-kitob qilishlari mumkin. Bu holda, ko'pincha, uchinchi tomon rolini Markaziy bank bajaradi. 4-bosqich - to‘lovlarning qabul qilish bilan bog‘liq operatsiyalarini yakunlash. T o io v tizimi turli olimlar tomonidan turlicha talqin qilinadi. M asalan, Bryus Sammersning fikricha, iqtisodiy faoliyatni tashkil etish natijasida paydo b o ig a n majburiyatlarni ushlab turish uchun pulli to‘lovlarni o'tkazishda ishlatiladigan m ablagiar yig'indisi to ‘lov tizimi deyiladi. Bu talqinda asosiy o ‘rin m ablag‘larga berilyapti, buning uchun naqd hamda naqdsiz pullardan foydalaniladi. Yuqoridagi talqindan yana shunday xulosaga kelish mumkinki, to'lov tizimi majburiyatlam i ushlab turish imkoniyatini beradi. N aqdsiz pullardan foydalaniladigan to io v tizimida m a’lum bir to'lov vositalari ishlatiladi, ya’ni m ablag‘larni o ‘tkazish uchun qog'oz hujjatlar yoki elektron hujjatlar ishlatiladi. Jahon banki mutaxassislaridan yana biri O. M argaret to io v tizim iga quyidagicha ta 'rif bergan: «T o'lov tizimi - bu pul m ablagiarini o'tkazish mexanizmidir». T o'lov tizimiga yana bir ta ’rif rossiyalik iqtisodchi M. P. Beryozina tomonidan berilgan bo'lib. unga ko'ra «mamlakatning to io v tizimi - bu iqtisodiy faoliyat natijasida yuzaga keluvchi qarz majburiyatlarining bajarilishini ta’minlovchi, qonuniv boshqariluvchi elementlar yig‘indisi». 7 Bu ta 'rif mazmunan Bryus Sammers ta’rifiga yaqinroq ekanligini ko'rish mumkin, ya’ni bu ikki ta’rifda «... yuzaga kelgan majburiyatlar...» degan tushuncha ishlatilgan. Demak, bu ta’riflarda tovar va xizmatlar qiymatini to'lash bilan bog'liq bo'lgan majburiyatlar, shu bilan birga, moliyaviy majburiyatlar ham ko‘zda tutilgan. Moliyaviy majburiyatlami davlat budjeti oldidagi yuridik va jismoniy shaxslarning majburiyatlari deb qaravdigan bo‘lsak, unda barcha naqd pulsiz hisob-kitoblar, jum ladan, banklarning davlat budjetini kassaviy ijro etish operatsiyalari bajai'ilishining to’lov tizimi orqali amalga oshirilishini ko‘rishimiz mumkin. V. G. Solovyevning ta’kidlashicha: «To‘lov tizimi - bu hisob-kitoblarni amalga oshirishni ta’minlovchi qoida va m ablag‘lar kompleksidir». Ushbu ta'rifda ham asosiy urg‘u hisob-kitoblarni amalga oshirish qoidalari hamda pul m ablag'lariga berilmoqda. Vazifa: To lov tizimiga oid adabiyotlardan to ‘lov tizimiga berilgan ta 'riflarni o ‘rganing. To ‘lov tizimiga o ‘z ta ’rifingizni bering. Bir qator ta ’riflami ko‘rib, ular to ‘g‘risida mushohada yuritish natijasida to‘lov tizimiga umumiy qilib quyidagi ta’rifni beramiz: — --------- | To ‘lov tizimi - iqtisodiy faoliyat natijasida yuzaga keladigan majburi- \ yatlar bo ‘yicha subyektlar o ‘rtasida pul mablag ‘larining qonun-qoida- \ lar asosida harakatlanishini ta ’minlovchi dasturyoki mexanizm. Fikrimizcha, bu mexanizmni harakatga keltirish uchun ishtirokchilar, mexanizm oldiga qo'yilgan huquqiy talablar, to io v vositalari yoki qurollari kerak bo‘ladi. To‘lov tizimini mexanizm sifatida qaraganimizda, uning harakatga keltiruvchi elementi sifatida to‘lov vositasi yoki to‘lov qurollarini ko‘rishimiz mumkin. T o‘lovni o ‘tkazishni boshlash aynan to'lov vositalarini tanlashdan boshlanadi. T o io v vositalariga kredit instrumentlari sifatida to io v talabnomasi, to io v topshiriqnomasi. inkasso topshiriqnomasi. akkreditiv ochish uchun ariza, debet instrumentlari sifatida esa cheklarni kiritish mumkin. Hozirgi kunda magnit, plastik kartochkalar ham to io v vositalari sifatida keng ishlatilmoqda. To'lov tizimi instrumentlari -o'z mijozlarining majburiyatlciri bo - y ic h a to ‘lovlarni amalga oshirishda ishlatiladigan to ‘lov hujjatlaridir. Ularga to ‘lov talabnomasi, to ‘lov topshiriqnomasi, inkasso topK o‘pgina chet davlatlarda to io v instrumentlarini tanlashdan avval bir qator savollar o ‘ylab ko‘riladi. Har bir konkret operatsiya bo'yicha alohida savollar yechimi topiladi. Masalan: Bu operatsiya shu yem ing o ‘zida (do‘kon, supermarket) bajariladim i yoki operatsiyani yakunlash uchun m a’lum vaqt kerak b o ia d im i? T o io v sunuuasining miqdori katta yoki kichikmi? T o io v mahalliymi, shaharlararo yoki xalqaromi? Bu operatsiya doimiymi (1 oy, chorak, yil) yoki bir martalikmi? Bu operatsiya muddatlimi? Shu kuni yakunlanadimi yoki bir necha kundan so'ngm i? Har bir konkret to io v vositasining tannarxi qanday? T o io v kafolati qanday, uning xavfsizligi qay darajada ta ’minlangan? Bunday savollami har bir konkret operatsiya bo‘yicha ishtirokchilai* o'ylab, vaziyatni tahlil qilib, o ‘zlariga qulay b o ig a n variantni, qulay b o ig an to'lov vositalarini tanlaydilar. Bu esa shartnomada mustahkamlab qo'yilgan. T o io v tizimi 2 turga boiinadi: - xalqaro to io v tizimlari; - milliy to io v tizimi. momasi, veksel, hisob cheki kiradi. Xalqaro to*lov tizimlariga SWIFT. CHIPS, CHAPS, ZENCHEKIO va boshqa tizimlar kiradi. Milliy toTov tizimiga Elektron toTov tizimi, «Bank-Mijoz» to io v tizimi, tijorat banklarining to io v tizimlari, chakana to io v tizimlarini kiritish mumkin. T o io v tizimi turlarini quyidagi chizma orqali ko'rish mumkin: 1-chizma Barcha to io v tizimlarining vazifalari turlicha va o ‘z xususiyatlariga ega boisa-da, maqsadlari, asosan, bjr xil. To ‘lov tizimining bosh maqsadi - iqtisodiy faoliyatni tashkil etish natijasida pavdo bo igan majburiyatlar yuzasidan to 'lovlarni to ‘liq, tez o ‘tkazish va xavfsizligini ta ’minlashdan iborat. K o'p yillar davomida to io v tizimining ishi Markaziy bankning aktiv qiziqish sohasiga kirmas edi. Unga «ko'zga ko‘rinmas» faoliyat turi sifatida qaralib, bank siyosatining asosiy masalalariga tegishli emasdek b o iib hisoblanardi. Hozirgi kunda bunday e'tibor tubdan o'zgardi. Oxirgi 15-20 yil ichida ko'p davlatlar. asosan. bozor iqtisodi rivojlangan davlatlar iqtisodiyotida quyidagi holatlarni kuzatish mumkin: 10 Birinchidan, bank o‘tkazmalarining soni va o‘tkazilayotgan mablag1 laming hajmi ortib borishi natijasida to‘lov tizimi oboroti (aylanmasi)ning beqivos darajada o ‘sishi. Bu esa, birinchi navbatda. butun dunyoda moliviy bozor aktivligining o ‘sishiga va toiovlarning tezlashuviga yordam berdi. Ikkinchidan, to‘lov tizimi ichida pul m ablag4larining bir joydan ikkinchi joyga tez o iish in i ta’minlovchi texnika va texnologiya tizimidagi katta muvaffaqivatlarning qo‘lga kiritilishi. T o io v tizimidagi yangi texnologiyalarning yaratilishi va ularning amaliyotga tatbiq etilishi toiovlarni bir necha daqiqada bir hududdan ikkinchi hududga o'tkazib berish uchun sharoit yaratdi. Bu esa hozirgi to io v tizimining bozor iqtisodiyotini rivojlantirishdagi rolining beqiyos ekanligini ko’rsatadi. Umumiy qilib aytganda, to‘lov tizimi iqtisodiyot moliyaviy infratuzilmasining hayotiy muhim elementi, iqtisodiyot samaradorligiga ta'sir etuvchi omil bo‘lib hisoblanadi. Shu bilan birga, pul-kredit siyosati orqali iqtisodiyotni samarali boshqarishni ta'm inlovchi zaruriy vosita b o iib hisoblanadi. T o io v tizimining iqtisodiyotda tutgan o ‘m i Markaziy bank faoliyati bilan chambarchas bog‘liq, chunki M arkaziy bankning asosiy maqsadi mamlakatda pul-kredit va moliyaviy barqarorlikni ta’minlashdan iborat. 2-§. Makro va mikrodarajadagi to io v tizimi To‘lov tizimini shartli ravishda ikkita katta guruhga b o iish m um kin: 1. Makrodarajadagi to io v tizimi. 2. Mikrodarajadagi to io v tizimi. Butun dunyo miqyosida oladigan b o isak . makrodarajadagi to io v tizimiga butun dunyoda ko‘plab mamalakatlar keng foydall lanadigan xalqaro to io v tizimlarini kiritish mumkin. Bunga misol tariqasida SWIFT xalqaro hisob-kitoblar tizimini keltirish mumkin. Mikrodarajadagi to io v tizimiga esa bir mamlakatning milliy to io v tizimi misol boiadi. Bir mamlakat miqyosida ham to io v tizimini makrodarajadagi hamda mikrodarajadagi to io v tizimlariga shartli ravishda b o iish mumkin. Respublikamiz miqyosida oladigan boisak, makrodarajadagi to io v tizimi - bu mamlakat ichidagi 0 ‘zbekiston Respublikasi Markaziy banki tomonidan tashkil etilgan va Hisob-kitob markazi orqali amalga oshiriladigan ichki to io v tizimidir. Bir mamlakatning mikrodarajadagi to io v tizimiga esa bir bank va bank filiallarilar o ‘rtasidagi o‘zaro to io v tizimlarini, chakana to io v tizimlarini kiritamiz. Bunga misol tariqasida plastik kartalar tizimi, PAYNET, UNIPAY, FASTPAY tizimlarini ko'rsatishim iz mumkin. T o io v tizimining ishtirokchilari jism oniy shaxslar, yuridik shaxslar, hukumat, banklar va boshqa moliyaviy institutlar b o iishi mumkin. M asalan. SWIFT xalqaro hisob-kitoblar tizimini aksionerlik jam iyati ko‘rinishida tashkil etilgan SWIFT (xalqaro banklararo moliyaviy telekomm unikatsiyalar tizimi) xalqaro m oliyaviy uyushmasi boshqaradi. M akrodarajadagi bunday tizim foydalanuvehilari banklar va nobank moliya tashkilotlaridir. Ushbu tizimga milliy qonunchilikda xalqaro bank operatsiyalarini amalga oshirishga ruxsati b o ig a n har bir davlatning banklari a’zo b o iish - lari mumkindir. Biz milliy to io v tizimi, uning ishtirokchilari va foydalanuvchilari haqida to ‘xtalib o'tam iz. Jismoniy shaxslar to io v tizimini boshqarib turuvchi M arkaziy bank bilan bevosita aloqada bo‘lmasalar-da, ular to io v tizimidan foydalanadilar. To'lov tizimidan foydalanish bilvosita b o ia d i, ya'ni yuridik va jism oniy shaxslar o'zlariga xizmat ko'rsatuvchi bankka o ‘z hisobvaraqlaridagi pul m ablagiarini boshqa bankka o'tkazib berish bo‘yicha topshiriq beradilar. Bu topshiriqni bajarish uchun tijorat banklari to io v tizimiga bogianadi. Agar ushbu foydalanuvchilari boim aganda edi, tijorat banklarining o'zi to io v tizimining toiaqonli foydalanuvchilari boiishi mumkin emas edi. Shu bilan birgalikda, hukumat ham da turli moliyaviy institutlar ham to io v tizimidan foydalanadilar. Bunday foydalanish ham tijorat banklari orqali bo iad i. Chunki ularning hisobvaraqlarini tijorat banklari yuritadi. Shundan kelib chiqib, biz to io v tizim idan foydalanuvchilar va ishtirokchilarni quyidagicha ajratamiz: Axborotlash Bosh M arkazi va M arkaziy bankning Hisob-kitob markazi banklararo to io v tizimining ishtirokchilari hisoblanadi. Banklararo to io v tizimining foydalanuvchilari Markaziy bankning Hisob-kitob markazi (MB HKM )da vakillik hisobvara g ig a ega b o ig a n banklar va moliyaviy institutlar hisoblanadi. Demak. hozirgi kunda respublikamiz to io v tizimining asosiy va bevosita foydalanuvchilari - tijorat banklaridir. Bu haqda quyiroqda batafsil to'xtalib o ‘tamiz. T o io v tizimi oldiga bir qator talablar qo‘yilgan b o iib , ularni sanab oiam iz: birinchidan, to io v ch i va pul oluvchilarning huquqlari aniq belgilangan b o iish i kerak; ikkinchidan, pul m ablagiarining o'tkazilishi huquqiy tomondan belgilangan b o iish i lozim, ya'ni qonun bilan mustahkamlangan tartiblar amaliyotga to ia tatbiq etilishi lozim; uchinchidan, k o ‘pchilik tom onidan qabul qilingan b o iis h i kerak; to'rtinchidan, kam xarajatli b o iish i, tannarx hisobga olinishi lozim; beshinchidan, yo‘qotishlar va qonunbuzarliklarning oldini olish imkoniyatiga ega b o iish i lozim. Agar yuqoridagi sanab chiqilgan talablarga javob bersa, bunday to io v tizimi muvaffaqiyatli faoliyat k o isatish i mumkin. 13 3-§. O ‘zbekiston Respublikasi to‘lov tizimi va uning tashkil etilishi Har bir mamlakat o‘zining mustaqil to io v tizimini tashkil qilgan holda mamlakat iqtisodiyotidagi to iovlar va hisob-kitoblarni amalga oshirishni ta’minlaydi. Bu to io v tizimi doimo rivojlantirib va takomillashtirib boriladi. 0 ‘zbekiston Respublikasi to io v tizimida ham respublikamiz mustaqillikni q o ig a kiritgan dastlabki davrlardan boshlab juda ko‘plab o ‘zgarishlar qilindi. 0 ‘zbekiston Respublikasi m ustaqillikka erishgunga qadar to io v tizim i, asosan, qog‘oz k o ‘rinishidagi pochta hisob-kitoblarni am alga oshirib beradigan tizim edi. 1990-yillargacha sobiq Ittifoq iqtisodiyoti «banklararo hisob-kitoblar» atam asi ishlatilm as edi. Banklararo hisob-kitoblar davlat bankida ochilgan m arkazlashgan tartibdagi vakillik h iso b v arag i orqali olib borilgan. Bank m uassasalari o ‘z filiallari bilan 1933-yilda kiritilgan M FO (filiallararo oborotlar) bo‘yicha ichki hisob-kitoblarni olib borganlar. Shunga muvofiq bank xodim larining asosiy e ’tibori filiallararo hisob-kitoblarga qaratilgan edi. Bunday hisob-kitoblar b o ‘yicha to io v larn i am alga oshirish uchun bankning m a b la g i b o im a sa ham , cheklanishlar y o ‘q edi. Filiallararo hisob-kitoblar yil oxirida m arkazda yakunlanardi. Yil davom ida esa filiallararo oborotlar yuritiladigan hisobvaraqlar orqali pul o ‘tkazish operatsiyalari pochta yoki telegraf avizolari orqali am alga oshirilar edi. K redit resurslari m arkazdan hisobga olinib, rejalashtirib borilardi. 1991-yildan boshlab bu kamchiliklarni tugatish maqsadida 0 ‘zbekistonda banklararo hisob-kitoblarga o ‘zgartishlar kiritila boshlandi. Bu davrda 0 ‘zbekistonning boshqa respublikalar bilan amalga oshiriladigan hisob-kitoblari qalbaki avizolar hisobiga buzildi va to io v tizimi izdan chiqdi. 14 Mavjud tizim talabga javob bermay qolgani bois Respublika Markaziy banki yangi elektron to‘lovlar konsepsiyasini ishlab chiqdi. Ushbu konsepsiyaga binoan, elektron hujjatlar koiinishida ishlab chiqilgan to io v tizimi talab va imkoniyatlarni hisobga olgan holda bosqichma-bosqich amalga oshirilishi lozim edi va bu vazifa ko‘zlangandek bajarildi. Hozirgi vaqtda yaratilgan elektron to io v tizimiga muvofiq, to io v hujjatlari bo‘yicha to io v lar respublika miqyosida 15-20 daqiqada, viloyat ichida 3-5 daqiqada amalga oshiriladigan b o id i. M arkaziy bank m aium otlariga qaraganda, yangi tizim kuniga 60 milliard so‘mlik 60 mingta hujjat aylanish imkonini beradi. Bu to io v tizimining bundan besh barobar ko‘p hajmdagi operatsiyalarni amalga oshirishga qurbi yetadi. Lekin bunday muvaffaqiyatga yetgunga qadar milliy to io v tizimi bir necha bosqiclini bosib o id i. 1-jadval Quyida 0 ‘zbekiston Respublikasi to‘lov tizim ining rivojlanish bosqichlariga tegishli sana va m a’lum otlarni ko‘rib chiqainiz Bosqichlar Yillar To‘lov tizim ida ro‘y bergan o‘zgarishlar 1-bosqich 1991— 1994- yillar 0 ‘zbekiston Respublikasining pochta-telegrafga asoslangan m uvaqqat to io v tizimi amal qilgan 1992-yilda Kliring markazi tashkil etildi ' 1993-yilda Klii ing markazi tugatildi 2-bosqich 1994 1995- yillar 0 ‘zbekiston Respublikasining «Elektron pochta» tizim i taslikil etildi va am aliyotga tatbiq etildi. H isob-kitoblar bir hudud ichida dastlab 1 kunda, respublika ichida 2 -4 kun ichida yakunlangan 1995— 1996- yillar Bir hudud ichida keyinchalik 1 soat ichida, respublika ichida 1 kun ichida yakunlangan 15 / -jadvalning davomi 3-bosqich 1998 2002- yillar O ‘zbekiston Respublikasining «Elektron pochta» tizimi takom illashtirilib, «Elektron to'lov tizim i»ga aylantirildi. To'lovlar o ‘tkazish muddati hudud ichida 3-5 daqiqa, respublika ichida 15-20 daqiqani tashkil etdi 4-bosqich 2002-2003 yillar Yagona vakillik hisobvarag'i orqali hisob-kitob tizimi joriy etildi va tijorat banklari bosqichm a-bosqich, dastlab bir necha filiallar, so‘ng butnn bank tizimi ushbu tizim ga o ‘tdi 2003 2004- yillar Yagona balansga o'tkazish ishlari amalga oshirildi 2005 2008- yillar Bank tizim ining axborot texnologiyalarini 2005 2008- yillarda rivojlantirish konsepsiyasi ishlab ch iq ild i 2008- 2 0 1 0 -yillar 2010-yilgacha axborot texnologiyalari va elektron hujjat aylanishini jo riy qilish, Internet tarm og'ida axborot resurslarini shakllantirish va ularni yangilab borish chora-tadbirlari rejasi ishlab chiqildi 5-bosqich 2011— 2 0 1 5 -yillar O 'zbekiston Respublikasi to'lov tizim ini takom illashtirish Milliy to‘lov tizimini shakllantirishning birinchi bosqichi 1991—1994-yillarni o ‘z ichiga oladi. Bu davrda to io v tizimini rivojlantirish va takomillashtirish borasida ijobiy ishlar amalga oshirildi. Xususan, 1991 — 1992-yillarda M arkaziy bankning Bosh axborotlashtirish M arkazida banklararo hisob-kitoblarda elektron pochta usulini yaratish ustida ishlandi. Shuningdek. bank operatsion ish kunini kompyuter vositasida bajarishning amaliy dasturini yaratish va ularni banklarda tatbiq etish bo'yicha ish olib borildi. 1993-yilda 0 ‘zbekiston Respublikasining «Axborotlashtirish toLg ‘risida»gi Qonuni qabul qilindi. Ushbu qonun ijrosini ta'm inlash maqsadida M arkaziy bankda uning hududiy boshqarmalari va b oiim lari tashkil etildi. 0 ‘zbekiston Respublikasi banklararo to io v lar tizimini takomillashtirish maqsadida Jahon banki tomonidan ajratilgan m ablagiar 16 hisobidan samarali foydalanish maqsadida xalqaro tanlov - tender e’lon qilindi. Milliy to‘lov tizimini shakllantirishning birinchi bosqichi 1991-1994-yillarni o ‘z ichiga oladi. 1995-yil aprel oyidan boshlab to io v tizimini takomillashtirishning ikkinchi bosqichi boshlandi. Bu bosqich 1998-yilgacha davom etdi. Ushbu bosqichda to io v tizimi o ;z oldiga qo‘ygan vazifani uddaladi deyish mumkin. Agar 1996-yilda hisob-kitoblar respublika ichida 1 kunda, viloyat ichida 1 soatda yakunlangan b o isa, bu vaqt borgani sari qisqarib bordi. 1997-1998-yillardan boshlab toiovlarning o ‘tishi respublika ichida 15-20 daqiqani, hudud ichidagi toiovlarning o ‘tishi esa 3-5 daqiqani taslikil qilishiga erishildi. Milliy to‘lov tizimini takomillashtirishning ikkinchi bosqichi 1995-1998-yillarni o ‘z ichiga oladi. 1998-yildan boshlab 2002-yilgacha milliy to io v tizimini shakllantirish va takomillashtirishning uchinchi bosqichi am alga oshirildi. 1998-2002-yillar respublika to 'lov tizimini takomillashtirishning uchinchi bosqichini o ‘z ichiga oladi Bu davrda barcha tijorat banklari va ularning filiallari M arkaziy bankning Toshkent shahar Hisob-kitob markazi va hududiy Hisob-kitob markazlarida o'zlarining vakillik hisobvaraqlarini ochib, banklararo va filiallararo hisob-kitoblarni aynan ushbu tuzilmalar orqali am alga oshirdilar. Banklararo hisob-kitob dagi va hududlararo hisob-kitoblar k o iin ish id a ai Banklararo hisob-kitoblarning to iiq vakunlanis 17 Toshkent shahar Hisob-kitob markazi orqali bajarilardi. Makaziy bankda jam i 800 dan ortiq vakillik hisob-varaqlari ochilgan edi. 2002-yildan respublika to'lov tizimini takomillashtirishning to ‘rtinchi bosqichi boshlandi. Bu davrda to io v tizimini takomillashtirish va boshqaruv uchun axborot tizimini yaratish bo‘yicha bir qator ishlar amalga oshirildi. T oiovlarning real vaqtda o iishini ta’minlash va tijorat banklariga yagona vakillik hisobvaragi orqali xizrnat k o isatish bo‘yicha tanlangan texnologiya hamda ishlab chiqilgan texnik topshiriq bo‘yicha banklararo toiovlarni yagona vakillik hisobvaragi orqali oikazish bo‘yicha yaratilayotgan dasturlarning ishlashga tayyorligini tekshirish maqsadida 2002-yilning 27-aprel kuni sinovdan oikazildi. Bundan tashqari, yagona vakillik hisobvaragi orqali real vaqtda amalga oshirayotgan banklarning o'zaro uzluksiz ishlashini taininlaydigan dastur ishga tushirildi. Yangi tizimga barcha tijorat banklari bir y o ia oikazilm adi. Avval bir qator banklar ushbu tizim bo‘yicha ishlab sinab k o iild i. Yagona vakillik hisobvaragi tizimi orqali ishlashga « 0 ‘zsanoatqurilishbank» OATB 2002-yilning 15-iyulida, «Tadbirkorbank» OATB (hozirgi «Mikrokreditbank») 20-iyulida, «Asaka bank» DAT 21-oktabrda oikazildi va ularga har tomonlaina yordam berildi. Yagona vakillik hisobvarag'i bo'yicha boshqaruv axborot tizimiga o iis h 2003-yilning sentabr oyida nihoyasiga yetkazildi. Yangi tizimga o'tishni Xalq banki DTB hamda Alp Jamol xususiy banki (hozirgi kunda ushbu bank faoliyati tugatilgan) yakunladi. Natijada quyidagilarga erishildi: -k u n lik toiovlarni o'tkazish uchun band b o ig a n m ablagiarning bir qismining bo‘shashiga, shu bilan birga, bo'shagan mablag'larni tegishli aktivlarga joylashtirish imkoni yaratildi; - bank filiallarida butun kun davomida paydo boiadigan tavakkalchiliklami kuzatib, uni o 'z vaqtida bartaraf etish mumkin bo'ldi; 18 - bankning yuqoridan pastga, pastdan yuqoriga b o ig a n har bir jarayonini tizim orqali kuzatish mumkin boidi; - bank filiallarining qay biri zaif, qay biri mustahkamligini tahlil qilish va tez, operativ ravishda choralar ko‘rish imkoni yaratildi; - bankning yagona kundalik balansi, uning likvidligi, tavakkalchiliklari, majburiyati, kapitali qanday darajada ekanligini aniq ko“rish va tahlil qilish imkoniyati yaratildi. To‘lov tizimining hozirgi darajaga yetishida bir necha omillar xizmat qilgan. Bu omillar quyidagilardir: - buxgalteriya hisobining jahon andozalariga mos keluvchi Bank Depozitorlari Milliy Axborot Bazasi tashkil etildi; - Vazirlar M ahkamasining bir qator qarorlari asosida soliqdan ozod etilgan m ablag‘lar hisobiga bank tizimi to‘liq kompyuterlashtirildi; - banklar o‘z imkoniyati aridan kelib chiqqan holda «Fido-Biznes» firmasi tomonidan yaratilgan dasturiy ta’minoti bilan to iiq ta’minlandi va imkoniyati yetadigan banklarga, jum ladan, Milliy bank, Asaka bank, DAEW OO bank va ABN-AM RO banklarga dasturiy ta ’minot yaratishga doir texnik talablar qo‘yildi. T oiovlarning elektron usulda amalga oshirilishi ham mijoz uchun tez amalga oshirish q uw ati jihatidan ham qulay, ham bank uchun xarajat kamligi uchun juda foydalidir. Shuning uchun 0 ‘zbekistonda yaratilgan elektron to io v lar tizimi milliy to io v tizimining asosi b o iib , uni rivojlantirish umummilliy aham iyatga ega. Hozirgi vaqtda respublikada to io v tizimini mukammallashtirish, to io v vositalarini rivojlantirish va mijozlarga qulay b o ig a n to iiq avtomatlashtirilgan tizimni ishlab chiqish asosiy maqsad qilib bclgilangan. «Elektron hamyon» sifatida mashhur b o ig a n plastik kartochkalar toiovlarning barcha turidan ham eng qulay to io v vositasi sifatida tan olingan. Shuning uchun respublikada bir qator yirik banklar plastik kartochkalar bozorini shakllantirishda aktiv faoliyat 19 ko‘rsatmoqdalar. Plastik kartochkalar bozorini rivojlantirishda bir qancha bankomatlar o ‘rnatilishi, milliy valuta barqarorligi va mustahkam muhofaza tizimi kabi murakkab ishlar amalga oshirilgandan keyingina m a’lum ijobiy natijalarga erishish mumkin. Hozirgi kunda respublikada «Bank-M ijoz» tizimi amaliyotga keng tatbiq etilmoqda. Bu tizimda bank mijozlari to‘g ‘ridan to‘g‘ri ofis yoki uyidan turib toiovlarni amalga oshirishi ko‘zlangan. Bank xizmatining bu yangi k o iin ish i pul m ablagiarining boshqarilishini faollashtirish bilan birga bank mijozlari sonining oshishiga, bank va mijoz o itasidagi moliyaviy faoliyatni yanada rivojlantirishga olib keladi. 0 ‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2010-yil 26-noyabrdagi PQ1438- sonli Qarori qabul qilinishi milliy to io v tizimini takomillashtirishning beshinchi bosqichini boshlab berdi. 0 ‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2010-yil 26-noyabrdagi PQ1438- sonli «2011—2015-yillarda respublika bank tizimini yanada isloh qilish, uning barqarorligini oshirish va yuqori xalqaro reyting ko‘rsatkichlariga erishish bo‘yicha chora-tadbirlari to‘g‘risida»gi Qarori qabul qilindi. Ushbu qarom ing 2-ilovasida «To‘lov tizimi va to io v infratuzilmasini yanada rivojlantirish»ga bagishlangan alohida b o iim keltirilgan b o iib , unga ko'ra to io v tizimini takomillashtirish bo‘yicha qator vazifalar belgilab berilgan. Vazifa: 2011-2015-yillarda «To 'lov tizimi va to 'lov infratuzilmasini yanada rivojlanlirish» bo 'yicha qanday vazifalarni bajarish belgilab berilganligini O'zbekiston Respublikasi Prezidentining 2010-yil 26-noyabrdagi PQ1438-sonIi Qarorining 2-ilovasidan olib o'rganing. Demak, 2011-yildan boshlab 0 ‘zbekiston Respublikasi milliy to ‘lov tizim ini takomillashtirishning beshinchi bosqichi boshlandi. 20 Shunday qilib, 0 ‘zbekistonda jahon talablariga javob beradigan elektron usulda toiovlarni amalga oshiradigan milliy to‘lov tizimi yaratildi. Elektron to‘lov tizimining ishlash prinsiplari, to ‘lov tizimi orqali hisob-kitoblami o ‘tkazish tartibi, plastik kartochkalarning turlari, ularning amaliyotda qoilanishi, «Bank-M ijoz» dasturiy ta’minotining mazmuni va ish faoliyati keyingi mavzularda batafsil ko'rib chiqiladi. 4-§. Respublikada axborot va to io v tizimini takomillashtirish 0 ‘zbekistonda to io v tizimi shakllandi va rivojlantirib borilmoqda. Shu bilan birga, axborot tizimilari ham mavjud b o iib , ularni takomillashtirib borish hozirgi kunda davr talabi b o iib hisoblanadi. Oxirgi yillarda mamlakatim izda yagona iqtisodiy axborot tizimini yaratish ishlariga alohida e ’tibor qaratilmoqda. Respublikada yagona iqtisodiy axborot tizimini yaratish bu milliy iqtisodiyotda axborotlashtirish makonini tashkil qilish hisoblanadi. Yagona iqtisodiy axborot tizimini yaratishdan asosiy maqsad hozirgi sharoitda vazirliklar, idoralar, shu bilan birga, bank tizimining aloqalarini zamon talabidan kelib chiqqan holda taslikil qilish va mazkur axborotlarni y ig ish , jam g‘arish, saqlash hamda talilil qilish jarayonlarini shakllantirishdan iborat. 0 ‘zbekiston Respublikasida yagona iqtisodiy axborot tizimini yaratishning asosiy shart-sharoitlari va zaruriyati mavjud vazirliklar, idoralar, moliyaviy sektor, jum ladan, bank tizimini ishonchli axborotlar bilan ta'm inlab, iqtisodiy o ‘sishga erishish bilan ifodalanadi. 0 ‘zbekiston Respublikasida yagona iqtisodiy axborot tizimini yaratish konsepsiyasi quyidagi vazirlik va idoralarda ham YIAT asoslarini yaratishni taqozo etadi: 21 - Iqtisodiyot vazirligi; - Moliya vazirligi; - Mehnat va aholini ijtimoiy muhofaza qilish vazirligi; - Davlat soliq qo'mitasi; - Davlat bojxona qo'm itasi; - Davlat statistika qo'm itasi; - Tashqi iqtisodiy aloqalar agentligi; Markaziy bank, Iqtisodiyot vazirligi respublikamizdagi barcha vazirliklar va idoralardan axborot qabul qilib, olingan axborotlarni tahlil qilib, shu asosda qarorlar qabul qiladi. Mamlakatdagi asosiy axborotlar bazasi tadqiq qilingan b o iib , bu sohada bank sektori yetakchi ekanligidan dalolat beradi. YIATni Iqtisodiyot vazirligida yaratish va tatbiq qilish axborotlarni tezkor ravishda olib, bu sohada ishlovchilarning hisobotlar yig‘ishdagi mashaqqatli mehnatlariga amaliy yordam beradi. Global integratsiyalashgan axborot analitik tizimi yordamida har kuni respublikamiz M oliya vazirligiga tijorat banklari va filiallaridan, valuta birjasidan, M arkaziy bankdan axborot uzatiladi. Davlat soliq qo‘mitasi axborotlarni qayta ishlash uchun shu sohada 6000 dan ortiq kompyuter va 300 dan ortiq serverlar bilan ta’minlangan. Bu texnika va texnologiyalar iqtisodiy axborotlarni, yuridik va jismoniy shaxslar to 'g iisid a g i axborotlarni qayta ishlashga xizmat qilib kelmoqda. Bundan tashqari, lokal axborot hisoblash tarmoqlari mazkur sohalarning barcha boiim lari faoliyatida ishlatilib, sun'iy yoTdosh tizimi asosida ishlovchi telekomm unikatsiya vositalaridan soliq axborotlarini o ‘zaro almashinuvda foydalanib kelmoqdalar. O'zbekiston Respublikasida yagona iqtisodiy axborot tizim ini uni shakllantirishda Markaziy bankning YIATni yaratish zarurati ham eng dolzarb muammolardan biri b o iib , bu sohada tijorat banklari ham eng yirik axborot yetkazib beruvchilardan b o iib hisoblanadi. M aium ki, hozirgi kunda Markaziy bankning elektron 22 to ‘lovlar tizimi ishlab turibdi. Bu tizim orqali tijorat banklari o'rtasida axborotlami yuqori saviyada va tezlik bilan o ‘tkazish qobiliyati, hujjatlarni tezkor qayta ishlash qobiliyati bilan respublikada va ham do'stlik mamlakatlarida ham hammaga m a’lum Respublikamizda barcha tijorat banklari ham M arkaziy bankning axborot markazi bilan bank telekommunikatsion tarm og‘i orqali ulangan. Markaziy bank tomonidan axborot uzatish tarm og‘i yaratilgan bo‘lib, u raqamli va kommutatsiya paketlari tarmoqlari majmuasidan iborat. Bu tarmoq Toshkent shahrida 1996-yildan boshlab samarali faoliyat ko‘rsatib kelmoqda. Tarmoq yordamida tijorat banklarining barcha filiallaridan Markaziy bankning Bosh axborotlash markaziga 64 Kbit/sek tezlikda m a’lumotlar uzatilib, tizim raqamli optik tolali radio releli aloqa tarmoqlari yordamida faoliyat yuritadi. Ushbu tarmoq Jahon bankining kredit liniyalari hisobidan moliyalashtirilgan. Shunday qilib, yuqorida keltirib o ‘tilgan dalillar respublikamiz bank va moliya tizimi ham yagona iqtisodiy axborot tizimiga o'tishga tayyor va ular uchun ahamiyatli ekanligidan dalolat beradi. Axborotlashtirish milliy tizimini yaratishning asosiy maqsadi va yagona iqtisodiy axborot tizimini bosqichma-bosqich iqtisodiyotga joriy qilishdan iborat. Yagona iqtisodiy axborot tizimini yaratish va uning ishlatilishiga m a’lum bir talablar qo‘yiladi. Bu talablarning eng muhim shartlaridan biri tizimni tashkil qilishda boshqaruvchilar tomonidan to 'g 'ri yechim qabul qilishdir. Ushbu tizim uchun shunchaki dasturlar kerak emas, balki amaliy dasturlar, kompyuterlar, kommunikatsiya uskunalari, aloqa kanallaridan iborat boMgan yaxlit texnologiyalar kerak. Dasturlar, m a'lum otlar va ushbu tizim da ishlovchilar axborot xavfsizligining obyektlari hisoblanadi. Ushbu tizim foydalanuvchilardan moddiy xarajatlar qilishni talab etadi. Shu bilan birga, yagona iqtisodiy axborot tizimini shakllantirish va amaliyotga tatbiq qilish 23 barcha qatnashuvchilar uchun quyidagilarga erishishni ta’minlab beradi: - axborotlarni qayta ishlashning avtomatlashgan tizimini tashkil qilishni; - axborotlarni olish va uzatish jarayonlarini avtomatlashtirishni; - axborotlarni o ‘z vaqtida olish va uzatishni ta’minlash; - hisobotlarni uzatish va olishda xodimlar ishtirokini kamaytirishni nazarda tutadi. Shunday qilib, yagona iqtisodiy axborot tizimining texnik tarkibi kengayuvchan va moslashuvchan b oiishi bilan birga, u o ‘zida yangi texnologiyalar integratsiyasini aks ettirmog‘i ham lozim. Nazorat savollari: 1. To ‘lov tizimi deganda nimani tushunasiz? 2. Makrodarajadagi to ‘lov tizimi haqida gapirib bering. 3. Mikrodarajadagi to 'lov tizimi haqida gapirib bering. 4. To ‘lov tizimi elementlariga nimalar kiradi? 5. Qanday to ‘lov vositalarini bilasiz? 6. To ‘lov tizimining ishtirokchilari va foyjalanuvchilari kimlar? 7. O ‘zbekiston Respublikasi to 'lov tiziminingshakllanishi qanday bosqichlarga bo 'lib o ‘rganiladi? 8. O ‘zbekiston Respublikasi to'lov tizimining hozirgi darajaga vetishi qanday omillar bilan belgilanadi? 9. To 'lov tizimining asosiy maqsadi nimadan iborat? 10. To ‘lov tizimining iqtisodiyotda tutgan o ‘m i nimalardan iborat? 11. Respublikada yagona iqtisodiy axborot tizimini yaratishning maqsadi nima va u asosida qanday natijalarga erishiladi? II BOB MARKAZIY BANKNING TO‘LOV TIZIMIDAGI O RNI Tayanch tushunchalar: to ‘lov tizimi, Markaziy bank, pul-kredit siyosati, to 'lov tizimini boshqarish, to ‘lov tizimi nazorati, to ‘lov tizimi ishtirokchilari, to ‘lov tizimi foydalanuvchilari, AOSH to ‘lov tizimi, to ‘lov summasi, chekli to 'lovlar, to ‘lov oboroti, omillar, texnik vositalar, naqd pul aylanishi, naqdsiz pul aylanishi. l-§. T o io v tizimini tashkil etishda Markaziy bankning o‘rni M amlakat to io v tizimini tashkil etishda Markaziy bankning o ‘rni beqiyosdir. « 0 ‘zbekiston Respublikasi M arkaziy banki to‘g ‘risida»gi Qonunning «Bosh maqsadi va asosiy vazifalari» nomli 3-moddasida Markaziy bankning bir qator vazifalari belgilab berilgan. Markaziy bankning ushbu vazifalaridan biri sifatida « 0 ‘zbekis~ ton Respublikasida hisob-kitoblarning samarali tizimini tashkil etish va ta ’minlash» vazifasi ko‘rsatilgan. Shundan kelib chiqib, Markaziy bankning hisob-kitoblarning samarali tizimini tashkil etish bo‘yicha bajaradigan quyidagi vazifalarini keltirib o‘tamiz: - to io v tizimini tashkil etish va boshqarish; - naqd pulsiz hisob-kitoblarning barcha subyektlar uchun majburiy shakllarini hamda hujjatlar turini belgilash va tashkil etish; — elektron toiovlarni amalga oshirishni tashkil etish; — toiovlarni amalga oshirish bo‘yicha yuzaga keladigan xatarlarning oldini olish bo‘yicha zarur tadbirlam i ishlab chiqish. to io v la r xavfsizligini ta’minlash. \ 25 Hozirgi kunda amalda b o ig an banklararo to io v tizimi 0 ‘zbekiston Respublikasi Markaziy bankining shaxsiy mulki hisoblanadi. T o io v tizimi va uning faoliyati Markaziy bank faolivatidagi asosiv maqsadi b o ig an pul-kredit va moliyaviy barqarorlikni ta’minlash bilan bogiiq. Markaziy bank to io v tizimiga nisbatan uning rivojlanishi va shu orqali o‘z maqsadiga erishishni ta’minlash borasida qanday ta’sir o ‘tkazishi mumkin? Bu savolga javob berish uchun quyidagilarga e ’tibor berish lozim. Birinchidan, Markaziy bankni to io v tizimining foydalanuvchisi sifatida ko‘rib chiqamiz. Markaziy bank pul o ikazish bilan b o g iiq b o ig an o‘z faoliyatiga tegishli b o ig an operatsiyalarni o'tkazadi. Bunga pul-kredit siyosatini o‘tkazish uchun rasmiy ochiq bozoridagi operatsiyalari, davlat qimmatli qog‘ozlari bilan boiadigan rasmiy operatsiyalari, jum ladan, yangi qimmatli qog‘ozlarni chiqarish, eskilarini to'lash operatsiyalari, chet el valuta operatsiyalari bo'yicha milliy valutada hisob-kitoblarning to io v tizimi orqali oikazishi misol boiadi. Bundan tashqari, boshqa barcha korxonalar qatori, Markaziy bank ham o‘z ishchi-xizmatchilariga ish haqi, turli nafaqalar, xizmat safari xarajatlari, mukofotlar toiashi lozim b o ia di, bunday to io v lar ham aksariyat hollarda to io v tizimini chetlab o ‘tmaydi. Ikkinchidan, M arkaziy bankni to io v tizimining ishtirokchisi sifatida ko‘rib chiqamiz. T o io v tizimining ishtirokchisi sifatida Markaziy bankni o‘z mijozlari nomidan pul oikazish yoki to'lovni olish operatsiyalarini bajarish jarayonida kuzatishimiz mumkin. Masalan, M arkaziy bank hukumat yoki boshqa hududiy M arkaziy banklar kabi o ‘z mijozlarining operatsiyalarini bajarish jarayonida to io v tizimining ishtirokchisiga aylanishi mumkin. Uchinchidan, M arkaziy bankning to io v xizmatlarini k oisatuvchi yuridik shaxs sifatidagi rolini ko‘rishimiz mumkin. Bunday xizmatlar to io v tizimi doirasida ishlovchi tijorat banklari uchun 26 hisob markazlarini tashkil qilish va ularga xizmat ko‘rsatish bilan belgilanadi. Bundan tashqari, to io v tizimi uchun o ‘z m ablagiari yoki tijorat banklari, shu bilan birga, boshqa tijorat tashkilotlarining m ablagiarini qo’shish evaziga texnik vositalar, dasturlar, instruksiyalar, kommunikatsiyalar bilan ta’minlash jarayonida ham M arkaziy bankning to io v tizimi orqali to io v xizmatlarini bajaruvchi rolini ko‘rishimiz mumkin. Va nihoyat, to'rtinchidan, M arkaziy bankning davlat qiziqishlarini himoyalovchisi sifatidagi rolini ko‘rib chiqamiz. M arkaziy bankning bu roli ancha keng xarakterga ega b o iib , o‘z ichiga quyidagi qirralami oladi (2-jadval). 2-jadval M arkaziy bankning to io v tizimi bilan b o g iiq vazifalari T/r M arkaziy bankning vazifalari 1 T o io v tizimi ishini boshqaradi 2 T o io v tizimi qatnashcliilari ustidan nazorat o ‘matadi 3 T o io v tizim i o rq ali o ‘tad ig an h ar kunlik to io v la r o‘tishini kafolatlash va xavfsizligini ta ’minlash 4 D a’volar bildirilganda arbitraj funksiyasini bajaradi 5 Texnik standartlarni ishlab chiqish va jo riy qilish bilan shug‘ullanadi Shunday qlib, sanab o ‘tilgan M arkaziy bankning to io v tizimi bilan b o g iiq jihatlariga to io v tizimi orqali o'tadigan kundalik toiovlarning kafolatlanishini ta’minlashni ham kiritdik. Lekin bu faqat Markaziy bankka emas, bir vaqtning o ‘zida tijorat banklari vakillik hisobvaraqlarining holatiga ham bogiiq. Rivojlangan davlatlar iqtisodiyotini kuzatar ekanmiz, Markaziy banklarning to io v tizimidagi ishtiroki turlicha ekanligini ko'rish mumkin. Bu har xillik turli davlatlarning turli iqtisodiy. sivosiy, ijtimoiy, huquqiy shart-sharoitlari bilan belgilanadi. Ba’zi davlatlar27 ning M arkaziy banklari to ‘lov tizimini yaratish va uni ekspluatatsiya qilish masalalariga chuqur kirishib ketganlar. Bunday davlatlarga Germaniya, Fransiya. Italiya va Ispaniyani kiritish mumkin. Ba'zi davlatlarning Markaziy banklari qonunchilik bilan belgilab qo‘yilgan spetsifik majburiyatlar bilan b o g iiq b o ig a n muvofiqlashtiruvchi rolini bajaradi.
|
