O’zbekistOn Respublikasi Raqamli
texnologiyalar vazirligi
Muhammad Al-Xorazmiy nomidagi
Toshkent axborot texnologiyalar
universiteti Nukus filiali
FAKULTET: Telekommunikatsion
texnOlOgiyalaR va kasbiy ta’lim
“IQTISODIYOT NAZARIYASI” fanidan
Mustaqil ishi
Bajaruvchi : A. RASBERGENOV
Tekshiruvchi: D. KUDAYNAZAROVA
Pul va pul haqidagi nazariyalar hozirgi zamon pulining tabiati
Reja:
1.Pul va pul haqidagi nazariyalar.
2.Hozirgi zamon pulining tabiati.
3.Pulning likvidlik darajasi.
Xulosa.
Ma’lumki, pul doimo iqtisodchilarning diqqat markazida bo’lgan. Bozor
iqtisodiyoti sharoitida pul muomolasiga ahamiyat yanada kuchaydi. (Hozirgi paytda
o’zbek tilida ishlatilayotgan pul so’zi asli forscha-tojikcha bo’lib, O’rta Osiya
xonliklari, Yaqin Sharqdagi ayrim davlatlarda qo’llanilgan naqd chaqa pul. Masalan,
XVIII, XIX asrda Qo’qon xonligida 1/45, - 1/30 tangaga teng bo’lgan. Eronda 1/40
qironga, Afg’onistonda 1932 yilgacha 1/100 afg’onga teng bo’lgan. Fikrimizcha,
oltin tangalar o’rnida qog’ozning ishlatilishi uning qadri past, ya’ni oltin tanga bo’la
olmasligini ta’kidlab, muomalada umumiy nom pul deb atala boshlagan bo’lishi
kerak. Umumiy nom ham taraqqiyotning ma’lum bir yuqori bosqichida paydo
bo’ladi.).
Pul — rivojlangan bozor xo‘jaligining zarur elementi bo‘lib, konyunktura holati
va iqtisodiy siklning borishiga doimiy hamda jiddiy - ta’sir ko'rsatadi. Pul tizimi xalq
xo'jaligi organizmida «moddalar almashuvi»ni ta’minlaydi, katta hajmdagi tovarlar
vu pul massasi harakitini bilvosita ifodalaydi, davlat moliyasi va kredit kanallari
orqali ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivojlanishini rag'batlantiradi. Pul tahlilini
faollashtirish bu mavzudagi nashrlar sonining keskin o ‘sishi, pul-kredit
muammolari bilan shug'ullanuvchi iqtisodchilar doirasining kengayishi, pul
mexanizmining faoliyatiga e’tiborning kuchayishi, pulni modellashtirish usullarini
ishlab chiqish va hokazolarda namoyon bo‘ladi. Pul haqidagi fan eng dinamik va
ommaviy iqtisodiy fanlardan biriga aylandi. G ‘arb mamlakatlarida iqtisodiy
nazariyaning II jahon urushidan keyingi rivojlanishi pulning faoliyat ko'rsatish
muammolariga qiziqishning tobora o‘sib borishi uchun xarakterlidir. Bu sohadagi
tadqiqotlarning jonlanishi XX asrning 50-yillarida boshlangan bo‘lib, «pul
renessansi» yoki «pulni takroran kashf etish» deb nomlangan. U paytda g‘arb
mamlakatlarining pul-kredit tizimi ikkinchi jahon urushini moliyalashtirish uchun
pul emissiyasi va ssuda kapitali bozoridan keng foydalangan davlat budjet organlari
vasiyligidan chiqa boshladi. Markaziy banklar ko'proq mustaqillikka ega bo‘ldi va
pulning xarid qobiliyatini mustahkamlash uchun shiddatli vositalardan foydalana
boshladi. Biroq moliya-kredit tizimini to‘liq barqarorlashtirishning uddasidan
chiqilmadi. G‘arb mamlakatlarining ko‘pchiligi pul muomalasining surunkali
yetishmasligiga duch kelgan bo‘lib, bu inflatsiya bosimining vaqtivaqti bilan
kuchayishi, ssuda kapitali bozorining beqarorligi, foiz stavkalarining keskin
tebranishi, valuta muammolari va hokazolarda namoyon bo'Idi. Shunday qilib, pul
muammolariga g‘arb nazariyotchilari ko‘rsatgan kuchli e’tibor asoslangan
hisoblanadi. Bugungi kunda pul va pul siyosatining nazariy muammolari g‘arb
iqtisodiy fikr namoyondalari o‘rtasida qizg‘in munozaralar va raqobat maydoniga
aylangan. Chunki xo‘jalik rivojlanish sur’atini rag‘batlantirish va iqtisodiy
konyunkturani kundalik boshqarish vositasi sifatida pulni tezkor qo‘llashni
ifodalovchi keyns yondashuvi va pul sohasidagi avtomatik bozor stabilizatorlari
harakatini qiyinlashtiradigan iqtisodiyotdagi ziddiyatlar va disproporsiyalarni
qoralovchi monetarizm o‘rtasida chegara yotadi. Ma’lumki, keynschilik XX asrning
30—40-yillarida shakllangan bo‘lib, iqtisodiy siyosat dasturlari va nazariy
adabiyotlarda asosiy qoidaga aylandi. Monetarizm maydonga keyinroq, 50-yillar
o‘rtalarida chiqdi. U asosiy e’tiborni pul massasi va uning iqtisodiyotga ta’siriga
qaratdi. Pul nazariyasi keynschilik va monetarizm paydo bo‘lishidan ancha oldin
vujudga kelgan bo‘lib, ko‘p asrlik tarixga ega. Pulning fundamental muammolari
g‘arb siyosiy iqtisodining mumtoz vakillari A. Smit, D. Rikardo asarlaridayoq
yo‘lga qo‘yilgan. Keyinchalik ular XIX—XX asrlaming yirik nazariyotchi olimlari
J. S. Mill, U, Jevons, L. Valras, A. Marshall va boshqalar tomonidan
umumlashtirilgan va qayta ishlangan. So'nggi yarim asr davomida pulni o‘rganish
estafetasi g‘arb iqtisodiy fanining J. Xiks, P. Samuelson, J. Tobin, F. Modilyani, D.
Patinkin, M. Fridman kabi olimlari qo‘liga o‘tdi. Nobel mukofoti laureati bo‘lgan
(Patinkindan tashqari) aynan shu olimlarning mehnatlarida «keynschilik—
monetarizm» dixotomiyasi (ikkiga bo‘linish) eng to‘liq amalga oshirilgan. Urushdan
keyingi «pul renessansi» tadqiqotlarni pul nazariyasining abadiy, fundamental
muammolariga qaratdi, «keyns inqilobi» esa asosiy e’tiborni to‘lov layoqatiga ega
bo‘lgan talabni tartibga solish muammolariga qaratdi va «yuqori nazariya»
muammolarini chetda qoldirib ketdi. Ularning fikriga ko‘ra pulning nimaligi emas,
balki uning iqtisodiy faollik, ishlab chiqarish, mehnat va moddiy resurslar
bandligiga ta’siri muhim. Bunday yondashuv pul nazariyasining nazariy
poydevoridagi jiddiy kamchiliklar mavjudligi, ko‘plab boshlang‘ich tushunchalar va
asoslarning real emasligiga e’tibor qaratmadi. Iqtisodiy tushuncha sifatida «Pul bu
nima?» ekanligi, fundamental xususiyatlari va paydo bo‘lish sababini aniqlashga
intilish qadimgi faylasuflarning asarlaridan tortib to murakkab matematik apparatni
kashf etgan zamonaviy mualliflarning ishlarigacha ко ‘p asrlik iqtisodiy fikr tarixi
orqali o'tadi. Biroq bu sohadagi ulkan tadqiqotlarga qaramay, pul tabiati masalalari
hozirgacha qarama-qarshiliklarga sabab bo‘lmoqda. Bugungi kunda pulning nima
ekanligi va takror ishlab chiqarish aloqalari tizimida qanday o‘rin tutishi haqidagi
aniq ilmiy tasawur yo‘q. Pulning ta’rifi haqidagi nazariy munozaralar zamonaviy
adabiyotlarda ularning «empirik to‘lidirish» masalalari bilan uzviy bog‘lanib ketgan.
Bunday holat urushdan keyingi yillarda ro‘y berayotgan pul-kredit mexanizmi
strukturasidagi jiddiy o‘zgarishlar bilan asoslanadi. To‘lov aylanmasida naqdsiz
hisob-kitob va kredit bitimlarining har xil turlari tobora keng tarqalmoqda, ular
banknotalar hamda boshqa naqd to‘lovlari o‘rnini ' bosmoqda va yangi to‘lov
vositalariga ehtiyojni qisqartirmoqda. Pul muomalasi va pul kapitalini jamg‘arish
sohasi o‘rtasidagi chegaralar qisqarib ketmoqda. Rivojlangan mamlakatlarda keng
tarmoqli bank-kredit institutlarining mavjudligi faol muomalada bo‘lgan pullarni
tezlik bilan jamg‘armalarga / aylantirish va buning aksi bo'lgan jarayon uchun keng
imkoniyatlar yaratmoqda. Bunga moliyaviy yangiliklar jarayoni, oxirgi yillarda
yangi pul bozori vositalari va gibrid bank schyotlarining paydo bo‘lishi xizmat
qiladi, bu yerda pul bir vaqtning o'zida daromad keltiradi va tovarlar uchun hisob-
kitob vositasi bo'lib xizmat qila oladi. Bularning barchasi pul tushunchasining
aniqligini pasaytirib, pul va «pul emas» o'rtasidagi chegaralami yo'q qiladi.
Kompyuter texnikasi va zamonaviy telekommunikatsiya vositalari tizimini keng
qo'llagan holda bank operatsiyalari va hisob-kitoblarni amalga oshirish
texnologiyasining o'zgarishi xuddi shu yo'nalishda davom etmoqda. To'lovlami
amalga oshirishning mehnat sig'imini qisqartirish hisob-kitoblarni tezlashtiradi, pul
massasiga ehtiyojni kamaytiradi. Shu sababli ko'plab mualliflar «cheksiz va naqd
pulsiz jamiyat» paydo bo'lishi istiqbollarini jiddiy muhokama qiladilar, bu ham pul
ta’rifi haqidagi mulohazalarga dolzarblik baxsh etadi.
Pulning kelib chiqishi, tabiatiga nazariy jihatdan ikki xil: ratsionalistik va
evolyutsion
yondashuv
mavjud.
Ratsionalistik yondashuv asoschilari pulning kelib chiqishini kishilar o’rtasida
kelishuv tufayli yuz bergan deb tushuntirishadi. Bu yondashuv XVIII asr
oxirlarigachahukmsurgan.
Evolyutsion yondashuvda esa pul jamiyatning ijtimoiy – iktisodiy taraqqiyoti
mahsuli deb qaraladi. Pul ob’ektiv zaruriyat tufayli turli-tuman tovarlar ichidan
barcha tovarlarga ayirboshlanadigan maxsus tovar sifatida ajralib chiqqan.
Pulning kelib chiqishi haqidagi har ikki yondashuvga xos nazariyalarni to’rt guruhga
bo’lish
mumkin.
1. Metallik pul nazariyasi. Bu nazariyaga ko’ra qimmatbaho metallar oltin va
kumush o’z tabiatiga ko’ra pul. Bu nazariyada pul va qimmatbaho metallar aynan
bir
xil
narsa
deb
qaraladi.
2. Nominalistik pul nazariyasida pul shartli belgi, nominal hisob-kitob birligi, uning
xarid quvvati davlat tomonidan qonunlashtiriladi. Bu nazariyaning ayrim
namoyondalari pul oldi-sotdini tartibga solish uchun davlat tomonidan ijod qilingan
degan fikrni ilgari surishadi. Bu nazariya metallik nazariyasiga qaramaqarshi
nazariya bo’lib, pulni oltin bilan aloqasini uzadi, pulga tovar sifatida qarash rad
etiladi.
3. Pulning mehnat nazariyasiga ko’ra pul ichki qimmatga ega maxsus tovar. Uning
qiymati umumiy ekvivalent rolini bajaruvchi maxsus tovar – oltin, kumushni qidirib
topish, qazib chiqarish va undan tangalar tayyorlash uchun sarflangan mehnat
xarajatlari
bilan
o’lchanadi.
4. Pulning miqdoriylik nazariyasida pul ichki qadr-qimmatga ega emas. Pulning
qimmati muomaladagi pul miqdori bilan aniqlanadi degan fikr ilgari suriladi.
Pulninng oltin asosi bekor qilingan. Hozirgi paytda pul haqidagi nazariyalar ichida
miqdoriylik nazariyasi eng obro’li nazariya hisoblanadi. Muomala uchun zarur
bo’lgan pul miqdori muammosi kapitalizm rivojlanishining boshlanish davriga borib
taqaladi.
«Yangi dunyo» Amerika qit’asi kashf etilgach, u erlardan Evropaga qimmatbaho
metallarni oqib kelishi (1503-1560 yillar davomida Ispaniyaga 120 tonna oltin, 574
tonna kumush olib kelindi) tovarlar narxini 2,5-4 martagacha oshib ketishiga olib
keldi. Ana shundan so’ng iqtisodchilar muomaladagi pul miqdorini o’rganishga
diqqat-e’tiborlariini qaratdilar. Miqdoriylik nazariyasining asoschisi bo’lib, frantsuz
iqtisodchisi
J.
Boden
(1530-1596)
hisoblanadi.
18 asrda pulning miqdoriylik nazariyasini Angliyada – D. Yum va J. Mil,
Frantsiyada Sh. Monteskelar rivojlantirishdi. Pulning miqdoriylik nazariyasi XX
asrda keng yoyildi, iqtisodchilarning diqqat-e’tibori qaratiladi. Bunga sabab pul
muomalasi muammolari va qog’oz pullarning xarid qobiliyatini pasayib ketishi
bo’ldi. Pul forscha-tojikcha ko’prik degan ma’noda ishlatiladi, u ayirboshlashga
xizmat qiluvchi ko’prik vazifasini o’taydi degan fikrlar ham yo’q emas. Pulning
miqdoriylik nazariyasining g’oyasi oddiy: muomalada mavjud pul miqdorining
o’zgarishi, tovar va xizmatlar narxining absolyut darajasini o’zgarishiga olib keladi,
u o’z navbatida pulning xarid quvvatini o’zgarishiga olib keladi. Bu nazariya pul va
tovar bozori o’rtasidagi bog’lanishni tushunishga yordam beradi. Pulning
miqdoriylik nazariyasi yagona kontseptsiyani ifodalamaydi. Asosiy g’oya atrofida
iqtisodchilarning turli-tuman fikrlari mavjud bo’lib, u har bir iqtisodchining o’z
qarashi, nuqtai nazari, qo’ygan maqsadi iqtisodiy tahlili bilan bog’liq.
Pul maxsus tovar bo’lib, tovar ishlab chiqarish va ayirboshlashning mahsulidir.
Pulning kelib chiqishi to’g’risidagi evolyutsion kontseptsiyaga binoan, u ijtimoiy
mehnat taqsimotining, tovar ishlab chiqarish va ayirboshlashning natijasi. Dastlab,
ayirboshlash tasodifiy tarzda yuz bergan. Tasodifiy ayirboshlash mahsulot tovarga
aylanganligini bildiradi. Ayirboshlash natijasida mo’’jiza yuz beradi. Bir tovar,
aytaylik, qo’y bosh-qa bir tovarga — boltaga aylanib qoladi. Chunki, bunda turli xil
iste’mol qiymatlari ayirboshlanadi. Bir tovarni bevosita boshqa tovarga almashtirish
hozir ham mavjud bo’lib, u barter deb ataladi. Lekin bunday ayirboshlash juda
cheklangan, ozgina tovarlar o’rtasidagina amalga oshirish mumkin. Tovar
ayirboshlash rivojlanishi bilan tasodifiy qiymat shaklidan to’la yoki kengaygan
shaklga o’tadi. Ayirboshlashda endi bir qancha tovar egalari ishtirok etadi. Hayot
tovarlar ichidan boshqa hamma tovarlarga ayirboshlash mumkin bo’lgan bir
tovarning ajralib chiqishini ob’ektiv zarurat qilib qo’ydi. Ana shu zarurat tufayli turli
yurtlarda turli narsalar ana shunday ayirboshlash vositasi sifatida ishlatilgan. Ba’zi
joylarda mo’yna, boshqasida chorva mollari, chig’anoq, tuz, don va hakozalar
takrorlanib boshqa hamma narsalarga almashtirilgan. Lekin turli narsalarni
ayirboshlash vositasi sifatida ishlatilishi almashuvning o’ziga xos ziddiyatlarini
namoyon qildi. Sababi, bir yurtda qadrlangan narsa boshqa yurtda unchalik
qadrlanmagan. Undan tashqari, ayrim narsalarni uzoq saqlab bo’lmasligi, uzoq
joyga olib borish qiyinligi (masalan, chorva mollarini) qo’shimcha qiyinchilik
tug’dirgan. Natijada tovarlar ichidan shunday bir tovar ajralib chiqishi ob’ektiv
zarurat bo’lib qoldiki, bu tovar qator xususiyatlari bilan avvalgi ayirboshlash vositasi
bo’lib xizmat qilgan tovarlardan quyidagi xususiyatlari bilan ajralib turishi talab
etilgan:
1.
Uzoq
muddat
saqlash
mumkinligi.
2.
Uzoq
masofaga
olib
borish
qulayligi.
3. Tabiatda kamyob bo’lib, kam miqdorining ham qadr-qimmatini yuqoriligi.
4.
Sifat
jihatidan
bir
xilligi.
5.
Qadr-qimmatini
yo’qotmay,
oson
bo’linishi
va
qo’shilishi.
Mana shunday xususiyatlarga nodir metallar, kumush va oltin ega bo’lib, ular har
qanday boshqa tovarga ayirboshlanadi, ya’ni umumiy ekvivalent rolini o’ynaydi.
Ana shunday xossaga ega bo’lgan alohida tovar pul deb ataladi. Dastlab, muomalada
kumush va oltin pullar, so’ngra oltin, ke-yinchalik oltinning belgisi sifatida qog’oz
pullar yuritilgan. Hozirgi paytda elektron (kredit kartochkalari) pullar paydo bo’lib
keng qo’llanila boshladi. Ma’lumki, pulga dastlab, klassik siyosiy iqtisod vakillari
tomondan berilgan ta’rif «Umumiy ekvivalent rolini bajaruvchi tovar pul deyiladi»
qoidasi keng tarqalgan. Klassik nazariya vakillari pulning besh funktsiyasini: qiymat
o’lchovi, muomala, to’lov va jamg’arish (xazina to’plash) vositasi, jahon pulini
ajratib
ko’rsatishgan.
1. Pul qiymat o’lchovi. Pul barcha tovarlarning qiymatini o’lchaydi. Buyumning
pulda ifodalangan qadr-qimmati baho (narx) deyiladi. Tovarlarning bahosi umumiy
ekvivalent rolini bajarayotgan tovar-oltinning miqdorida ifodalanadi. Qiymat
o’lchovi funktsiyasini bajarish uchun naqd pulning o’zi kerak emas.
Sotuvchi tovarga narx belgilar ekan, tovar narxiga teng bo’lgan pul miqdorini
xayolan ko’z o’ngiga keltiradi. Bu pul ma’lum miqdordagi oltinga teng bo’lib, u
davlat tomonidan belgilangan baholar mashtabiga bog’liq. Baho mashstabi deb, pul
birligida
ifodalangan
oltin
miqdoriga
aytiladi.
2. Pul ayirboshlash vositasi funktsiyasini bajarganda xaridor va sotuvchilar qo’lida
uzoq ushlanib turmaydi. Pulning qo’ldan-qo’lga o’tib yurishi oxir oqibat to’laqonli
pullarni to’laqonli bo’lmagan pullar bilan almatirishga olib keladi.
Dastlab, oltin ayirboshlash vositasi funktsiyasini tilla quymalar tarzida bajargan. Har
safar almashuv jarayonida quyma oltinlarni tarozida tortib, kerakli miqdorini ajratish
borgan sari qiyinlashib borishi sabab avvaliga alohida savdogarlar, keyinchalik
davlat uncha katta bo’lmagan oltin bo’lakchalariga ma’lum shakl berib, undagi oltin
miqdorini belgilab muhr bosadigan bo’ldilar. Natijada har bir oldi-sotdidan so’ng
oltin tortishdek mashaqqatli ish engillashtirildi. Oltin pul sifatida tanga moneta
shaklini oldi. Keyinchalik, muomaladagi pullarni eyilib, undagitillani kamayishi, o’z
og’irligini yo’qotishi muomalada qog’oz pullarni paydo bo’lishiga olib keldi.
Muomalada metall monetalarning o’rinbosari sifatida qog’oz pullar ishlatila
boshladi.
3. Tovarlarni sotib olganda puli to’lanmay nasiyaga olinishi mumkin. Tovarlarni
pulini ma’lum muddati o’tgach to’lanishi mumkin, bunda pul to’lov vositasini
bajaradi. Pulning harakati alohidalashadi. Masalan: ish haqi to’lanishi o’z navbatida
turli moliyaviy majburiyatlarni (qarz bo’yicha, soliq, ijara va shunga o’xshash)
bajarilishiga olib keladi. Qarz majburiyatlari o’z navbatida pulning yangi shakli
kredit pullarni vujudga kelishiga sabab bo’ladi. O’z tovarini qarzga sotgan sotuvchi
xaridordan veksel (qarz majburiyati) olishi mumkin va uni o’z navbatida pul o’rnida
ishlatishi mumkin. Lekin veksel ishlatish cheklangan, chunki u faqat bitta veksel
egasining mulki bilan qanoatlanadi. Banklar xususiy vekselllar o’rniga ularga
nisbatan kafolati mustahkam banknot (bank biletlari) chiqara boshladilar. Ular oltin
bilan
ta’minlangan
bo’lib,
muomalada
keng
ishlatila
boshlandi.
4. Pul xazina to’plash vositasi bo’la oladi. Agar xaridor puliga zarur tovar olishni
keyinga surib, uni muomaladan chiqarar ekan, pul xazina to’plash funktsiyasini
bajaradi. U umuman, boylik sifatida to’planadi. Bunda faqat oltin monetalar emas,
quyma tillalar, quyma tilla buyumlar ham (pul yasaladigan xom ashyoning hamma
ko’rinishlari)
bu
vazifani
bajarishi
mumkin.
5. Xalqaro miqyosda pul jahon puli funktsiyasini bajaradi. Bunda pullar o’z «milliy
kiyim»larini echib, natural shaklda, quyma oltinlar shaklida ishlatilgan. Mamlakatlar
o’rtasida hisob-kitob har bir mamlakatning pul birligida ifodalangan oltin miqdori
asosida yuritilgan. Banklar orqali o’zaro bir-birini qoplovchi hisob-kitoblar qilinib
qarz qoplanmay qolgandagina oltin bilan to’langan. Monometall pul tizimi o’rniga
kredit va qog’oz pul muomalasi tizimi kirib kelishi bilan pul avvalgi iqtisodiy
mazmunini birmuncha yo’qotdi. Qog’oz pullar oltindan farq qilib ichki qiymatga
egaemas.
Masalan, AQShning 100 dollarini zarb qilish uchun 25 tsent sarflanar ekan, 100
so’mlikni bosib chiqarish uchun ham albatta undan kam mablag’ sarflanadi.
Pulning oltin asosini bekor qilinishi bilan ilgari berilgan ta’rif endi to’g’ri kelmay
qoldi. Hozirgi paytda ko’pchilik iqtisodchilarning fikricha qog’oz-kredit pul
tizimida pullar dekret (qonun kuchiga ega bo’lgan qaror) pullaridan iborat. U holda
pulga quyidagicha ta’rif berish mumkin: Hukumat tomonidan belgilangan har
qanday tovarga ayrboshlash yoki qarz to’lashga qabul qilinadigan narsa (vosita) pul
deyiladi. Pulning oltin asosini bekor qilinishi uning ikki funktsiyasini boshqalari
bilan qo’shilib ketishiga olib keldi. Hozirgi zamon iqtisodiyot fani pulni: muomala
vositasi,
qadr-qiymat
o’lchovi,
jamg’arish
vositasi
sifatida
ko’radi.
Pul muomala vositasi sifatida tovar oldi-sotdisi, xizmat ko’rsatish va boshqa
to’lovlar uchun ishlatiladi. Tikuvchi u bajargan ishi uchun mato bilan haq
to’lashlarini xohlamaydi. Korxona egasi, aytaylik to’qilgan mato uchun non
berishlarini xohlamaydi. Pul esa to’lov vositasi sifatida darrov qabul qilinadi. U har
qanday tovar va xizmatlarga ayirboshlanishi mumkin. U barter (mavoze)
almashuvining noqulayliklariga barham beradi. Qadr-qimmat o’lchovi vositasi yoki
qadr-qimmat standarti sifatida ishlatilishi ham tubdan o’zgaradi. Jamiyat pulning
turli ne’matlar va resurslarning nisbiy qimmatini o’lchash, taqqoslashda eng qulay
vosita hisoblaydi. Masofani m, km va boshqalarda o’lchaganimizdek, turli ne’matlar
va xizmatlarni pulda o’lchaymiz. Bunda eng asosiysi har bir mahsulotni boshqa bir
mahsulot orqali ifodalash mashaqqatidan qutulamiz. Pul turli qimmatlarni
o’lchovida
etalon
sifatida
foydalaniladi.
Pulning
qadr-qimmati
deganda pul birligining xarid qobiliyati, ya’ni unga qancha tovar va xizmatlar xarid
etish mumkinligini tushuniladi. U narx tarzida yuzaga chiqadi. Lekin bu erda
shunday savol tug’iladi, nima sababdan qog’oz pullarga hozir har qanday tovar,
xoxlasangiz
oltin
buyumlar
sotib
olishingiz
mumkin?
Pul jamg’arish vositasini bajaradi. Pulni tezda har qanday boshka tovarga
ayirboshlash mumkin, ya’ni u yuqori likvidli. Saqlash uchun qulay. Kishilar pulni
qo’lga kiritishlaridan to sarflagunlaricha molu-davlat sifatida jamg’ariladi.
Jamg’arish vositasini bajarganda pul egasi hech qanday daromadga ega bo’lmaydi.
Masalan, ko’chmas mulk, qimmatbaho qog’ozlar daromad keltiradi. Afzaligi
shundaki, puldan tezda har qanday moliyaviy majburiyatni qondirish uchun
foydalanish mumkin. Bozor iqtisodiyoti sharoitida iqtisodiyot sub’ektlari o’rtasida
amalga oshiriladigan hisob kitoblar naqd pulsiz va naqd pul yordamida olib boriladi.
Hozirgi paytda to’lov vositasi sifatida puldan tashqari turli-tuman pul
vositalari(muomalaga
elektron-kredit
pullar
(veksel,
chek
va
qimmatbaho qog’oz) kirib kelishi, ya’ni naqd va naqd bo’lmagan pul va kvazi pullar)
ishlatilgani
uchun
ko’proq
pul
massasi
termini
ishlatiladi.
Jismoniy va yuridik shaxslarga tegishli bo’lib, milliy xo’jalikda tovar va xizmatlar
harakatini ta’minlovchi naqd pul va naqd bo’lmagan muomala va to’lovlar uchun
ishlatiladigan vositalar bo’lib, uning bir qismi aktiv bo’lib, uni naqd pul, ikkinchi
qismi passiv kvazi pul (lotincha quasi – deyarli, xuddi) tashkil etadi.
Pul massasini naqd pulga aylantirishning imkoniyati turlicha. Ana shu naqd pulga
aylantirish imkoniyati likvidlik darajasi deyiladi. Likvidlik darajasi turlicha barcha
pul vositalarini muayyan nisbatlarda yaxlit pul massasini tashkil etishi, pul
kompleksi, boshqacha aytganda pul agregati1 deyiladi. Pul agregati likvidlik
darajasi absolyut bo’lgan (100%) naqd puldan boshlab, borgan sari likvidligi
kamayib
boruvchi
pul
vositalaridan
tashkil
topadi.
Likvidlik deganda tez realizatsiya qilish imkoniyatiga ega bo’lish tushuniladi.
Likvidlik darajasi turlicha bo’lishining o’zi pulning kelib chiqishiga sabab bo’lgan:
1. U yoki bu tovarni sotib olmoqchi bo’lganlarni cheklanganligi.
2.
Shu
tovarning
ishlatilishi
sohasi
cheklanganligi.
3. Sotish mumkin bo’lgan vaqtning cheklanganligi (tovar ma’lum vaqt ichida
sotilmasa,sifati
buziladi,
modadan
qoladi
va
h.k.).
Eng yuqori darajada realizatsiya qilish qobiliyatiga ega bo’lgan tovar pulga aylanadi.
Naqd pul – bu mutlaq (100% lik) likvidlikka ega bo’lgan ayirboshlash vositasidir.
Pul agregati birinchi navbatda M0 – absolyut likvidlikka ega bo’lgan muomaladagi
naqd
pul
massasini
o’z
ichiga
oladi.
Pul agregati M1=M0 + banklardagi muddati ko’rsatilmagan depozit (omonat)lar va
cheklardan
iborat.
M2=M1
+
muddati
ko’rsatilgan
depozitlar,
nochek
jamg’armalar.
M3=M2 + yirik jamg’armalar, xusisiy, tashkilotlarning hisob schetlardagi
omonatlar, muddati ko’rsatilgan yirik jamg’armalar. (AQShda ular 100 ming
dollardan ortiq)dan iborat, bunday mablag’larni banklarning depozit sertifikatlari
tarzidagi cheklarga aylantirish uncha qiyin emas. Lekin u ma’lum yo’qotishlarga
uchraydi. Ularni pulga aylantirish uchun ma’lum muddat kutishga to’g’ri keladi.
Eng umumiy pul agregati L = M3dan tashqari turli qimmatbaho qog’ozlarni (pulga
aylantirish qiyinroq) o’z ichiga oladi. Umuman olganda pul agregatlari soni turli
mamlakatlarda turlicha. Masalan AQShda, Yaponiya, Italiya 4 agregat, GFRda 3,
Frantsiya 10. O’zbekistonda pul massasini pul agregati asosida tahlil etish bozor
iqtisodiyotiga
o’tishdan
boshlandi.
Turli mamlakatlarning pul tizimi ahvoli, eng avvalo pul massasining umumiy hajmi
va uning alohida pul agregatlariga bo’linishi bilan bog’liq. Barqaror pul tizimiga ega
bo’lish uchun pul massasi Lda agregat M1 ning ulushi uncha ko’p bo’lmasligi kerak.
Masalan, AQShda, Yaponiyada 90 yillarning o’rtalariga pul agregatlari ulushlari
o’rtasida
nisbat
quyidagicha
bo’lgan:
Pul
agregati
M1
M2
M3
L
Ulushi
(%)
AQShda
Yaponiyada
15
65
80
100
Rossiyada
50
70
80
100
Ko’rinib turibdiki, Rossiyada yuqori darajadagi likvidlikka ega bo’lgan pul massasi
hajmi rivojlangan mamlakatlar AQSh va Yaponiyaga qaraganda yuqori. Bizni
respublikamizda ham shunday ahvolni kuzatish mumkin. Bu muddati ko’rsatilgan
omonat va davlat qimmatbaho qog’ozlarini ulushi pastligidan darak beradi. Natijada
pul muomalasini tartibga solish ham qiyinlashadi, iqtisodiy barqarorlikka ta’sir
etadi. Naqd pul harakati bankdan boshlanadi, korxona, tashkilot kassasiga, aholi
qo’liga o’tadi. Oldi-sotdi, to’lov xarajatlari bajarilgach, yana bankka qaytib tushadi,
naqd bo’lmagan pullar bankdagi bir hisob schetidan boshqasiga o’tkazish orqali
harakat qiladigan pullardir. Iqtisodiyotdagi eng muhim muammo ana shu pullar
harakatini, ya’ni pul muomalasini tartibga solishdir.Pul va u bilan bog'liq
munosabatlarni tahlil qilish pul nazariyasi fanining eng muhim sohasini tashkil
qiladi. Pulning harakati bozor iqtisodiyotining moliyaviy asoslaridan biri bo‘lib,
uning barqarorligi pul tizimi, daromadlar va xarajatlar aylanishiga hayotiy tus
bag‘ishlaydi, butun iqtisodiyotning rivojlanishini ta’minlab beradi, ishlab chiqarish
quwatlaridan to‘liq foydalanishga imkon tug‘diradi va to'la bandlikka erishishni
ta’minlaydi. Aksincha, beqaror amal qiluvchi pul tizimi ishlab chiqarish, bandlik va
narx darajasining keskin tebranishiga asosiy sabab boiib, iqtisodiy rivojlanishga
to‘siq bo‘lishi mumkin. Bozor iqtisodiyoti sharoitida pul mablag‘lari to‘xtovsiz
harakatda bo‘ladi, tovarlar va xizmatlar ayirbosh qilish jarayonida resurslar uchun
to‘lovlarni amalga oshirishda, ish haqi hamda boshqa majburiyatlarni toiashda pul
qo'ldan qo‘lga o‘tib, aylanib turadi. Pulning o‘z vazifalarini bajarish jarayonidagi bu
to‘xtovsiz harakati pul muomalasi deyiladi. Jahonda tarixan shakllangan hamda har
bir mamlakat tomonidan qonuniy ravishda mustahkamlab qo‘yilgan pul
muomalasining turli tizimlari amal qiladi. Mamlakat pul tizimimng muhim tarkibiy
qismlari quyidagilardan iborat: 1) milliy pul birligi (so‘m, dollar, iena, funt sterling,
inarka va h.k.); 2) naqd pul muomalasida qonuniy to'lov vositasi sifatida amal
qiluvchi qog‘oz, tanga va krcdit pullar tizimi; 3) pul emissiyasi, ya’ni belgilangan
qonuniy tartibda pulni muomalaga chiqarish tizimi; 4) pul muomalasini tartibga
soluvchi davlat idoralari. Pul muomalasi naqd va kredit pullar yordamida amalga
oshiriladi. Naqd pul muomalasiga bank biletlari va metall tangalar (pul belgilari)
xizmat qiladi. Naqd pulsiz lu>oblar cheklar, kredit kartochkalari, veksellar,
akkreditivlar, to‘lov talabnomalari kabilar yordamida amalga oshiriladi. Ularning
hammasi pul agregati deb yuritiladi. Muomalada mavjud bo‘lgan pul massasi ularni
(naqd va kredit pullarni) qo‘shish yo‘li bilan aniqlanadi. 7 — Pul nazariyasi Pul
muomalasi o‘ziga xos qonunlarga asoslangan holda amalga oshiriladi. Uning
qonunlaridan eng muhimi muomala uchun zarur bo‘lgan pul miqdorini aniqlash va
shunga muvofiq muomalaga pul chiqarishdir. Muomalani ta’minlash uchun zarur
bo‘lgan pul miqdori quyidagi omillarga bog‘liq; 1. Muayyan davrda, aytaylik bir yil
davomida sotilishi va sotib olinishi lozim bo'lgan tovarlar summasiga. Tovarlar va
xizmatlar qancha ko‘p bo‘lsa, ularning narxi qancha baland bo‘lsa, ularni sotish va
sotib olish uchun shuncha ko‘p pul miqdori talab qilinadi. 2. Pul birligining aylanish
tezligiga pul bir xil bo'lmagan tezlik bilan aylanadi. Bu ko‘p omillarga, jumladan
sotilayotgan tovarlar turiga, ularning xaridorgirligiga bog‘liq bo‘ladi. Pul qanchalik
tez aylansa, muomala uchun zarur bo'lgan pul miqdori shuncha kam bo'ladi. 3.
Muomala uchun zarur bo‘lgan pul miqdori kreditning rivojlanishiga, puldan to‘lov
vositasi vazifasidan foydalanishga ham bog‘liq. Ko'pincha tovarlar qarzga (kreditga)
sotiladi va ularning haqi kelishuvga muvofiq keyingi davrlarda to'lanadi. Demak,
muomala uchun zarur bo‘lgan pul miqdori kredit miqdoriga muvofiq kamroq bo'ladi.
Ikkinchi tomondan, bu davrda ilgari kreditga sotilgan tovarlar haqini to‘lash vaqti
boshlanadi. Bu pul miqdoriga ehtiyojni ko'paytiradi. Undan tashqari hozirgi vaqtda
ko‘pgina oldi-sotdi jarayonlari naqd pulsiz, birbiriga bank orqali pul o‘tkazish yo‘li
bilan amalga oshiriladi. Biz ularni o‘zaro hisob-kitoblar deb ataymiz. Mazkur
holatlarni hisobga olganda, muomala uchun zarur bo‘lgan pul miqdori quyidagi
formula bo‘yicha aniqlanadi: _ Tb - X k + XT - Q ‘h_k A, bunda: Pm - muayyan
davrda muomala uchun zarur bo‘lgan pul miqdori; Th - sotilishi lozim bo'lgan
tovarlar summasi (tovarlar miqdori x narxi); Xk — kreditga sotilgan tovarlar
summasi; Xt — to‘lash muddati kelgan tovarlar va xizmatlar hamda boshqa to‘lovlar
summasi; 0 ‘h k — naqd pulsiz o‘zaro hisob-kitoblar; At — pulning aylanish tezligi.
Masalan, sotilgan tovarlar summasi 100 mln. so'mni, kreditga sotilgan tovarlar —
20 mln. so‘mni, ilgari kreditga sotilib, ayni paytda to‘lash muddati kelgan tovarlar
va boshqa to'lovlar — 40 mln. so‘mni, naqd pulsiz o‘zaro hisob-kitoblar summasi
30 mln. so‘mni tashkil qilib, pulning aylanish tezligi 6 marta bo‘lsa, u holda
muomala uchun zarur bo‘lgan pul miqdori 15 mln. so‘mga teng bo'ladi. Ya’ni _ 100-
20 + 40-30 .. , Pm = ---------------------= 15 mln.so m. 6 Muomala uchun zarur
bo‘lgan pul miqdori pul muomalasi qonunini miqdoran ifodalaydi. Chunki muomala
uchun zarur bo'lgan pul miqdoriga nisbatan muomalaga kam pul chiqarilsa, ko'pgina
xo‘jaliklarda pul yetishmasligi, normal holatda xo'jalik yuritib bo‘lmay qolish holati
yuz beradi. Yoki, aksincha, muomalada boMgan pul miqdori sotilayotgan tovarlar
va xizmatlar summasiga nisbatan oshib ketishi hamda buning natijasida tovarlar
bilan ta’minlanmagan pulning paydo boiishi pulning qadrsizlanishi, ya’ni
inflatsiyani bildiradi. Pul miqdoriga ta’sir etuvchi omillarni hisobga olib, pul
muomalasi qonuniga quyidagicha ta’rif berish mumkin: boshqa sharoitlar
o‘zgarmay qolganda, muayyan davrda muomala uchun zarur bo‘lgan pul miqdori
sotishga chiqariladigan tovarlar summasiga to‘g ‘ri mutanosib, pulning aylanish
tezligiga teskari mutanosibdir. Ta’kidlash lozimki, pulning hamma tizimlari uchun
pul muomalasi qonuni umumiy bo‘lib, shu bilan birga oltin va qog'oz pul muomalasi
qonunlarining o'ziga xos xususiyatlari va bir-biridan farqlari mavjud. Masalan, 1)
oltin pul muomalada bo‘lganda: a) ortiqcha oltin pul xazinaga jalb qilinadi va har xil
bezaklar uchun foydalanishga chiqariladi; b) tovarlar hajmi ko‘payib, muomala
uchun qo‘shimcha pu l zarur bo‘lganda xazinadagi oltin pullar muomalaga kiritiladi.
Shu yo ‘l bilan muomala uchun zarur bo‘lgan oltin pul miqdori o ‘z-o‘zidan
tartiblanadi. 2) Muomala uchun zarur bo‘lgan oltin pu l m iqdori tovarlar
qiymatining miqdoriga teskari mutanosiblikda, oltinning o ‘z qiymatiga nisbatan esa
to‘g ‘ri mutanosiblikda о‘zgaradi: a) oltin pul qiymati va tovarlar hajmi o
‘zgarmagan taqdirda tovarlar qiymati qancha past bo ‘Isa, muomala uchun zarur
boHgan pul miqdori ham shuncha kam bo‘ladi. Agar tovarlar qiymati o ‘zgarmasa,
pulning miqdori tovarlar hajmining ortishiga qarab unga mutanosib ravishda
ко'payadi; b) agar tovarlar hajmi va qiymati o‘zgarmaydi, deb faraz qilsak,
muomaladagi oltinpul miqdori oltinning o ‘z qiymatiga qarab o ‘zgaradi, y a ’ni
uning qiymati oshsa, pul miqdori kamayadi, qiymati pasaysa, pul miqdori ko‘payadi.
Qog‘oz pul muomalasi qonunlari oltin pul muomalasidan farq qilib, uni quyidagicha
ifodalash mumkin: — qog‘oz pul qancha miqdorda chiqarilmasin, unda belgilangan
qiymat miqdori muomala uchun zarur bo(lgan oltin pul miqdorining qiymatiga teng
bo‘ladi; — qog‘oz pulning har birligida belgilangan qiymat miqdori muomala uchun
zarur bo‘lgan oltin pul qiymatining muomalaga chiqarilgan qog‘oz pul miqdori
nisbatiga mos keladi. Qog‘oz pul tizimi amal qilib turgan davrdan buyon o‘tgan real
iqtisodiy hayot shuni ko'rsatadiki, oltin pul muomaladan chiqarilgan va qog‘oz
pullarning oltin pul bilan aloqasini yo‘qotishga rasman urinilgan bo‘lsada, uning
nominal qiymat belgisi sifatidagi harakatida oltin pul bilan bo'lgan aloqasi
hozirgacha obyektiv ravishda saqlanib qolgan. Faqat u modiflkatsiyalashib,
murakkablashib bormoqdaki, natijada uni mantiqiy mushohada qilish orqali
tushunish ancha qiyinlashadi. Shuning uchun ham qog‘oz pullar har bir davlatning
maxsus qonuni bilan muomalaga chiqariladi. Bu qonunda pulning belgisi, birliklari,
miqyoslari va chet el valutalari bilan rasmiy almashuv tartibi o‘rnatiladi. Ammo
uning qiymat belgisi sifatida qancha qiymatga ega ekanligini hech qanday davlat
qonuni bilan o‘rnatib bo‘lmaydi, u faqat obyektiv iqtisodiy qonun — pul muomalasi
qonuni asosida o‘rnatiladi va amal qiladi1. Milliy iqtisodiyotda davlat tijorat
banklari va boshqa moliyaviy muassasalarning majburiyatlari pul sifatida
foydalanadi. Pul operatsiyalarining asosiy ko'pchilik qismi naqd pulsiz, cheklar va
unga tenglashtirilgan moliyaviy aktivlar yordamida amalga oshiriladi. Shu sababli
muomalada boigan pul miqdorini hisoblash uchun M{ ...Mn pul agregatlari yoki
tarkibiy qismi tushunchasidan foydalaniladi. Barcha pul agregatlari yig‘indisi yalpi
pul massasi yoki yalpi pul taklifmi tashkil qiladi. Respublikamizda umumiy pul
miqdori quyidagi (tarkib)lar asosida hisoblanadi: M0 — muomaladagi naqd (qog‘oz
va metall) pullar. 1 Yusupov R.A. Bozor munosabatlariga o‘tish jarayonida milliy
valuta barqarorligining ta’minlashning nazariy asoslari. Iqtisod fanlari nomzodi
ilmiy darajasini olish uchun yozilgan dissertatsiya avtoreferati. - Т., 2001, 12— 13-
bet!ar. 100 Ml = М0 + aholining joriy hisob varaqalaridagi pul qoldiqlari,
korxonalarning hisob varaqalaridagi pul mablag'lari, banklardagi talab qilib olish
mumkin bo‘lgan pul omonatlari. M2 = M{ + tijorat banklaridagi muddatli omonatlar
va jamg‘arma hisob varaqalaridagi pullar, ixtisoslashtirilgan moliyaviy
muassasalardagi depozitlar va boshqa aktivlar. Mazkur agregat tarkibiga kiruvchi
pul mablag'larini bevosita bir shaxsdan boshqa biriga o‘tkazish hamda ayirboshlash
bitimlarida foydalanish mumkin emas. Ular asosan jamg‘arish vositasi vazifasini
bajaradi. M, = M2 + bank sertifikatlari + aniq maqsadli zayom obligatsiyalari +
davlat zayom obligatsiyalari + xazina majburiyatlari. Bundan ko'rinadiki, pul
massasining har bir alohida agregati o'zining likvidligi darajasiga ko‘ra farqlanadi.
Likvidlik - bu turli aktivlarning o‘z qiymatini yo‘qotmasdan (ya’ni, eng kam
xarajatlar asosida) tezlik bilan naqd pulga aylana olish qobiliyatidir. Pullar (metall
tanga va qog‘oz pullar) eng yuqori likvidiikka ega bo'ladi. Mijoz o‘zi istagan vaqtida
olishi mumkin bo'lgan bank hisob varaqalaridagi pul omonatlari ham likvidli
hisoblanadi. Pul massasi tarkibiga to‘lov vositasi vazifasini bajarish layoqati pastroq
bo‘lgan aktivlar qo‘shilib borishi bilan ularning likvidlik darajasi ham pasayib
boradi. Naqd pullar rivojlangan bozor iqtisodiyoti mamlakatlarida umumiy pul
massasining 9—10 foizini, bozor iqtisodiyotiga o‘tayotgan mustaqil hamdo‘stlik
davlatlarida 35—40 foizni tashkil qiladi. Pul bozori — bu mamlakatdagi pul miqdori
hamda foiz stavkasining turli darajalarida pul mablag'lariga bo'lgan talab va pul
taklifming o‘zaro nisbatini ifodalovchi mexanizm. Pul taklifi — bu bozorda pul
sifatida muomalada bo'lgan turli-tuman moliyaviy mablag'lar, ya’ni pul agregatlari
yig'indisi hisoblanadi. Mamlakatdagi pul taklifi asosan Markaziy bank tomonidan
tartibga solinadi. Pul taklifi asosan Markaziy bank tomonidan tartibga solinsada, u
iqtisodiyotdagi barcha taklifni qamrab ololmaydi. Chunki, bu jarayonga uy xo‘jaligi
xatti-harakati hamda tijorat banklarining siyosati ham ta’sir ko'rsatadi. Tijorat
banklari o‘z ixtiyorlarida bo'lgan aktivlari hisobiga yangi pullarni hosil qilishlari,
ya’ni ularni bank krediti sifatida mijozlariga berishlari mumkin. To‘g‘ri, ularning bu
faoliyatlari Markaziy bank tomonidan o‘rnatiluvchi majburiy zaxira me’yorlari
orqali cheklanadi. Ya’ni, tijorat banki o'zining joriy xarajatlarini qoplashi hamda
mijozlar tomonidan kreditlar qaytarilmasligi xavfming oldini olish maqsadida
ma’lum miqdordagi pul mablag‘larini zaxira sifatida saqlashi lozim. Aktivlarning
qolgan qismi esa muomalaga chiqarilib, u ma’lum muddatdan so'ng yana bankka
qaytishi hamda majburiy zaxira me’yoridan ortiqcha qismi yana muomalaga
chiqarilishi mumkin. To‘xtovsiz ravishda takrorlanuvchi bu jarayon pul taklifi
multipiikatori yoki bank multiplikatori deyiladi. Pul taklifi multipiikatori — bu
bankdagi pul depozitlari qo‘shimcha ravishda o‘sgan hajmining majburiy zaxiralar
qo'shimcha hajmiga nisbati bo'lib, pul mablag‘larining bir birlikka ko'payishi
iqtisodiyotdagi pul takliflning qanchaga o‘sishini ko'rsatadi: M, 1 m = yoki m = ~,
R r bunda: m — pul taklifi multipiikatori koeffitsiyenti; Ms — bankdagi pul
depozitlarining qo'shimcha ravishda o‘sgan hajmi; R — majburiy zaxiralar
qo'shimcha hajmi; r — majburiy zaxiraning foizdagi me’yori. Masalan, Markaziy
bank tomonidan o‘rnatilgan majburiy zaxira me’yori 20%ni tashkil etsin. Agar
tijorat bank aktivini 100 mln. so‘m deb olsak, u holda pul taklifi multipiikatori 5 ga
teng bo‘ladi (100 mln. so‘m/20 mln. so‘m). Bu esa tijorat banki 500 mln. so‘m
hajmida (100 mln. so‘m x 5) yangi pullarni muomalaga chiqarish imkoniga ega
ekanligini ko'rsatadi. Pulga talab ikki qismdan iborat bo‘lishi mumkin: ayirboshlash
uchun zarur bo‘lgan pulga bo‘lgan talab hamda aktivlar sotib olish uchun zarur
bo‘lgan pulga talab. Ayirboshlash uchun zarur pulga bo‘lgan talab aholining
kundalik shaxsiy ehtiyojlari, korxonalarning ish haqi to‘lash, material, yoqilg‘i va
shu kabilami sotib olish uchun kerak bo‘lgan pul miqdorini ifodalaydi. Ayirboshlash
uchun zarur bo‘lgan pul miqdori yuqorida ko‘rsatgan formula bilan aniqlanadi.
Ushbu formulaga asosan aholi va korxonalarga ikki holda ayirboshlash uchun
ko‘proq pul talab qilinadi: narxlar o‘sganda va ishlab chiqarish hajmi ko‘payganda.
Kishilar o‘zlarining moliyaviy aktivlarini har xil shakllarda, masalan, korporatsiya
aksiyalari, xususiy yoki davlat obligatsiyalari shaklida ushlab turishlari mumkin.
Demak, aktivlar tomonidan, ya’ni investitsiyalar uchun pulga talab ham mavjud
bo‘ladi. Aktivlar tomonidan pulga talab foiz stavkasiga teskari mutanosiblikda
o‘zgaradi. Foiz stavkasi past bo‘lsa, kishilar ko‘proq miqdoridagi naqd pulga egalik
qilishni afzal ko‘radi. Aksincha, foiz yuqori bo‘lganda pulni ushlab turish foydasiz
va aktivlar shaklidagi pul miqdori ko‘payadi. Shunday qilib, pulga bo‘lgan umumiy
talab, aktivlar tomonidan pulga boigan va ayirboshlash uchun pulga bo'lgan
talabning miqdori bilan aniqlanadi. Shunday qilib, pul muomalasi qonunlarini,
pulning harakat shakllarini bilish inflatsiyaning mohiyatini, turlarini va
qonuniyatlarini
bilishda
uslubiy
ahamiyatga
egadir
.
Xulosa.
Jamiyat taraqqiyoti shunday amalga oshadiki, unda bir tomondan ma’lum bir
iqtisodiy munosabatlar, aloqalar avvalgi tizim bilan vorislikni ta’minlaydi. Ikkinchi
tomondan, jamiyatni olg’a eltuvchi yangi munosabatlar, aloqalar vujudga keladi.
Uchinchidan, shunday iqtisodiy munosabatlar, aloqalar borki, ular jamiyatdagi
o’zgarishlarga moslashgan xolda tizim rivojlanishiga katta ta’sir etib, ularni bir-biri
bilan bog’laydi. Ana shunday munosabatlar tovarpul munosabatlaridir. Ijtimoiy
xo’jalik yuritishning tarixan ikki shakli mavjud. Birinchisi natural xo’jalik yuritish
bo’lib, u eng uzoq davr(hozirgi paytda ham uchraydi) davom etgan. Ikkinchisi tovar
xo’jaligi bo’lib, u iqtisodiyotning rivojlangan bosqichiga xos. Ular bir-biridan farq
qiladi. Tovar xo’jaligining eng katta farqi, mahsulot bozorda sotish uchun ishlab
chiqariladi
va
tovar
deb
ataladi.
Iqtisodiyotda yuz beradigan munosabatlar tovar, uni ishlab chiqarish va sotish bilan
bog’liq munosabatlar bo’lib, shuning uchun tovar va uning xususiyatlarini, u
haqdagi nazariyalarni o’rganish muhim ahamiyatga ega. Bu nazariyalarning eng
asosiylari:
qiymatning
mehnat
nazariyasi
-
klassik
nazariya,
me’yoriy naflilik nazariyasi – marjinal nazariya, sintez nazariyasi – Marshallning
baho nazariyasidir. Bu nazariyalarning asosiy maqsadi ma’lum bir tovarga narx
qanday belgilanishini nazariy jihatdan asoslab berishdir. Tovar ishlab chiqarish bilan
bog’liq holda pul kelib chiqar ekan, uning kelib chiqishi haqida ham qator
nazariyalar borki, bu masalaga yondashuvga ko’ra umumiy ravishda ikkiga:
ratsionalistik va evolyutsion yondashuvgv bo’lish mumkin. Birinchisi sub’ektiv
psixologik yondashuv bo’lib, pulning kelib chiqishi kishilar o’rtasidagi kelishuv
tufayli yuz bergan degan fikr bildirsalar, ikkinchisi esa pud jamiyatning ijtimoiy-
iqtisodiy taraqqiyotining mahsuli deb ko’rsatishadi. Pul bozor itisodiyotining eng
universal, eng yuqori likvidli vositasi bo’lib, qiymat o’lchovi, muomala, jamg’arish
funtsiyasini bajaradi. Dastlabki paytda pullar naqd pullardan iborat bo’lgan bo’lsa,
tarixiy taraqqiyot davomida kredit munosabatlarini kelib chiqishi tufayli naqd
bo’lmagan pullar ham ishlatiladigan bo’ldi.
| 