O‘ZBEKISTON RESPUBLIKASI
OLIY VA О‘RTA MAXSUS TA’LIM VAZIRLIGI
QARSHI DAVLAT UNIVERSITETI
KASBIY TA’LIM FAKULTETI
MEHNAT TA’LIMI VA CHIZMACHILIK KAFEDRASI
”Himoyaga tavsiya etilsin” ” Himoyaga ruxsat etilsin”
Kasbiy ta’lim fakulteti dekani Mehnat ta’lim va chizmachilik kafedrasi Dotsent Y. T.Vazir (arab. - yuk koʻtaruvchi) - oʻrta asrlarda Yaqin va Oʻrta Sharq davlatlarida, shu jumladan Oʻrta Osiyo xonliklarida hukumat idorasi yoki kengashi (devon) boshligʻi. V. lar vaziri aʼzam rahbarligida davlatni idora etish vazifalari bilan shugʻullangan. V. Respublika (lot. respublica, res - ish va publicus - ijtimoiy, umumxalq) - davlat boshqaruvi shakli, unda bar cha davlat hokimiyati organlari saylab qoʻyiladi yoki umummilliy vakolatli muassasalar (parlamentlar) tomonidan shakllantiriladi, fuqarolar esa shaxsiy va siyosiy huquqlarga ega boʻladilar. Bobojonov____________ mudiri dotsent S.Yoqubov___________
”________” ________________2012-yil ”________” ___________2012-yil
Kasbiy ta’lim fakulteti kunduzgi bo’limi
5142000-Mehnat ta’limi yo’nalishi bitiruvchisi
SHODIYEVA MUQADDAS QILICHOVNAning
bakalavir darajasini olishi uchun yozilgan
«QUVURLARDA GAZ SUYUQLIK ARALASHMASINING FAZALARI O‘ZGARISHINING OQIM GIDRAVLIK PARAMETRLARIGA TA’SIRINI O‘RGANISH»
MAVZUSIDAGI
Rahbar: dots. Y. T. Bobojonov
Qarshi - 2012y
M U N D A R I J A
KIRISH.....................................................................................................................3
I-BOB. UGLEVODOROD MAHSULOTLARINING FIZIK – TEXNIK XOSSALARI.............................................................................................6
1.1. Zichlik. ………………………………………………………………………..6
1.2. Qovushqoqlik.............................................................................................7
1.3. Portlovchanlik...........................................................................................8
1.4. Bug‘lanuvchanlik....................................................................................11
1.5. Magistral neft quvurining tarkibi va vazifalari....................................12
II-BOB. MAGISTRAL NEFT VA GAZ QUVURLARINING TEXNOLIGIK HISOBLARI........................................................................15
2.1. Neft va neft mahsulotlari quvurlarining texnologik hisoblari............Neft (turkcha neft, fors, neft), qoramoy - suyuq yonuvchi qazilma boylik, organik birikmalarning , asosan, uglevodorodlarning murakkab aralashmasidan iborat modda. Yer yuzasidan, asosan, 1,2-2,0 km chukurlikdagi yer osti gumbazlarining gʻovak yoki seryoriq togʻ jinslari (qum, qumtosh, ohaktoshlar)da joylashgan. Mahsulot - iqtisodiy faoliyatning ashyolar va xizmatlarda mujassam etilgan natijasi. Uning moddiy-buyum shakli moddiy M. koʻrinishiga ega. Maʼnaviyat sohasida gʻoya, ixtiro va kashfiyotlar, yangi texnologiyalar, i.t.
2.2. Neft va neft mahsulotlari quvurlarining gidravlik hisobi.....................15
2.3. Neft va neft mahsulotlari quvurlarining o‘tkazuvchanlik qobiliyatini oshirish usullari.....................................................................................................22
2.4. Neft va neft mahsulotlari quvurining maqbul dasmetrini tanlash...........23
III-BOB. NEFT VA TABIIY GAZNI JO‘NATISHGA TAYYORLASH.......26
3. 1. Neft quduqlaridan olinayotgan neftning tarkibi va undagi qo‘shimchalarning salbiy ta’sirlari......................................................................26
3. 2. Neftni qo‘shimchalardan tozalash...............................................................28
3. 3. Neftni turg‘unlashtirish...............................................................................29
3. 4. Neftni kompleks tayyorlash texnologiyasi..................................................30
3. 5. Gazni jo‘natishga tayyorlash......................................................................31
IV BOB. GAZ – SUYUQLIK ARALASHMASIDA FAZALAR O‘ZGARISHI BILAN BOG‘LIQ JARAYONLARNI O‘RGANISH...........33
4. 1. Relefli gazquvurlarining ichki devorlarida suyuq qatlamlarning hosil bo‘lishi va ularning hajmini aniqlash usuli...................................................33
4.2. Quvurning suyuq massa bilan egallangan qismi-hajmini hisoblash.........36
V BOB. NEFT VA GAZ KOSH1ARINI HAMDA ATROF-MUHITNI MUDOFAZA QILISH...................................................................................................39
5.1. Yer qa’ri va atrof-muhitni muhofaza qilish to‘g‘risida umumiy qoidalar.....39
5.2. Quduq burg‘ilashda yer qa’rini muhofaza qilish........................................43
5.3. Konni ishlatish mobaynida yer qa’rini muhofaza qilish.............................48
5.4. Quduqni vaqtincha to‘xtatish va tugatish...................................................52
5.5. Atrof-muhitni muhofaza qilish......................................................................54
5.6. Korxonalarda bajariladigan geologik xizmat..............................................Geologiya (geo... va ...logiya) - Yer poʻsti va Yerning tuzilishi, tarkibi, harakatlari va rivojlanish tarixi haqidagi fanlar majmui. G.ning dastlabki davri uzoq oʻtmishdan boshlanib togʻ jinslari, minerallar, rudalar haqidagi maʼlumotlar bilan bogʻliq. G. 57
Xulosa ....................................................................................................................61
Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati....................................................................62
K I R I S H
Mavzuning dolzarbligi: Prezidentimiz I.A.Karimov rahbarligida mustaqillikka erishgan mamlakatimiz o‘z taraqqiyot yo‘lini belgilab, yangi jamiyat barpo etish borasida o‘z andozasini ishlab chiqdi.Adabiyot (arab. - adab so‘zining ko‘pligi) - 1. Fan va amaliyotning biror sohasidagi yutuqlarni umumlashtiruvchi asarlar majmui (texnikaviy A., qishloq xo‘jaligi A.i, siyosiy A. va boshqalar). 2. San’atning bir turi (badiiy A. deb ham ataladi) Mustaqillik - davlatning ichki va tashqi ishlarda boshqa davlatlarga qaram boʻlmay faoliyat koʻrsatishi. M. tamoyillariga rioya etish davlatlararo oʻzaro munosabatlarda yetakchi, hukmron qoidadir. Har bir davlatning mustaqilligini tan olish oʻzaro tinchtotuv yashashning prinsiplaridan biridir. O‘zbekiston ham o‘z davlat mustaqilligiga erishganidan keyin yurtimiz va xalqimiz manfaatlariga muvofiq keladigan mustaqil ijtimoiy-iqtisodiy siyosat olib borish imkoniyati tug‘ildi. Siyosat (arab. سياسة (siyasa) - ot tarbiyalash, ot boqish) - davlatni boshqarish sanʼati. Siyosat biror guruh, jamiyatni boshqarish jarayonidir. Ushbu jarayonda tegishli guruh vakillari ham qatnashishadi. Diyorimizning tashqi dunyodan bir asrdan ortiq vaqt mobaynida ajralib qolganiga barham berildi.
Mustaqillik sharofati bilan xalqimiz o‘lkamizdagi beqiyos boylikning abadul-abad haqiqiy egasi bo‘lib qoldi.
O‘zbekiston zamini yer usti va yer osti boyliklarining ko‘pligi va xilma-xilligi bilan ajralib turadi.
O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining “2011-2015 yillarda O‘zbekiston Respublikasi sanoatini rivojlantirishning ustuvor yo‘nalishlari to‘g‘risida”gi Qarorida ishlab chiqarishni modernizatsiya qilish, texnik va texnologik qayta jihozlash, iqtisodiyotning yetakchi tarmoqlarini jadal yangilash vazifalari nazarga tutiladi.
Muborak gazni qayta ishlash zavodi va “Shurtan Neft-gaz” unitar korxonasida 400 ming tonna suyultirilgan gaz va gaz kondensati ishlab chiqaradigan qurilmalarni o‘rnatish, kondan olinayotgan gazlarni yana sifatli tozalash, gaz va gaz kondensatlarini quvurlar orqali to‘xtatilishsiz va avariyasiz zarur ishlab chiqarish korxonalariga yetkazib berish kabi dolzarb masalalar shular jumlasidandir. Ishlab chiqarish, moddiy ishlab chiqarish - jamiyatning yashashi va taraqqiy etishi uchun zarur boʻlgan moddiy boyliklar (turli iqti-sodiy mahsulotlar)ni yaratish jarayo-ni; ishlab chiqarish omillarini isteʼ-mol va investitsiyalar uchun moʻljallangan tovarlar va xizmatlarga aylantirish. I.ch. Shu o‘rinda quvurlarda gaz-suyuqlik aralashmalari harakati dolzarb masala hisoblanadi. Konlardan uzatiluvchi gazning yetarlicha sifatli tozalanmaganligi sababli harakatdagi gaz quvurlarining ichida gidravlik qarshiliklarni oshiruvchi va o‘tkazish qobiliyatini pasaytiruvchi suyuq ifloslangan qatlam yuzaga keladi.
Kompleks tadqiqotlar va ekspluatatsiya ko‘rsatkichlariga ko‘ra, magistral va kon gaz quvurlarining katta qismi o‘z gidravlik samaradorligi koeffitsiyentining 70-90% oralig‘ida ishlamoqda. Bu gaz quvurlarining ichida turli cho‘kindilar yig‘ilib, quvurning ko‘ndalang kesmi yuzasi torayishining natijasi hisoblanadi. Shu paytgacha quvurlarda alohida gaz harakati va alohida neft yoki boshqa suyuqlik harakati atroflicha o‘rganilgan. Lekin qatlamda gaz-suyuqlik harakati (masalan gaz-neft)ga doir masalalar juda kam o‘rganilgan.
Bitiruv malakaviy ishning maqsadi: Quvurlarda gaz-suyuqlik aralashmasining fazalari o‘zgarishining oqim gidravlik parametrlariga ta’sirini o‘rganishdan iborat qilib belgilandi. Bu maqsadni amalga oshirish uchun quyidagi vazifalar bajariladi. Ushbu loyihada gaz quvurlarining ichida yuzaga keladigan real jarayonlarni nazarga tutgan, trassa relyeflarini hisobga olgan holda gaz-suyuqlik harakatining quvurlarda yoqilg‘i-energetik yo‘qotishlarni kamaytirishga yo‘naltirilgan gidrodinamik parametrlarini tahlil etishning samarali usuli yaratiladi.Harakat - borliqnint ajralmas xususiyati boʻlgan oʻzgaruvchanlikni (q. Barqarorlik va oʻzgaruvchanlik) ifodalovchi falsafiy kategoriya. H. tushunchasi imkoniyatlarning voqelikka aylanishini, roʻy berayotgan hodisalarni, olamning betoʻxtov yangilanib borishini aks ettiradi. Gaz quvuri ichida yig‘ilib qoladigan suyuq ifloslanishlarining hajmini aniqlashga va uni bartaraf etishga doir aniq usul va tadbirlar tavsiya etiladi. Cho‘kindi qatlamlar bilan ifloslangan quvurlarni tozalashning optimal davri aniqlanadi.
-
Quvurlarda gaz-suyuqlik aralashmasi gidravlik hisobiga doir metodik tavsiyalar ishlab chiqiladi.
-
Gaz-suyuqlik harakatiga doir aniq masalalar keltiriladi va gidravlik parametrlar aniqlanadi.
Tadqiqotning ilmiy yangiligi va amaliy ahamiyati: Ushbu bitiruv malakaviy ishi Respublika oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligining bajarilishi 2009-2011 yillarga mo‘ljallangan amaliy, ilmiy-texnik dasturlari doirasidagi ITD-13-030 raqamli grant doirasida bajarilgan.Dastur - 1) biron-bir faoliyat, ishning mazmuni va rejasi; 2) siyosiy partiyalar, tashkilotlar, alohida arboblar faoliyatining asosiy qoidalari va maqsadlari bayoni; 3) oʻquv fani mazmunining qisqacha izohi; 4) teatr, konsertlar va b.
I-BOB. UGLEVODOROD MAHSULOTLARINING FIZIK – TEXNIK XOSSALARI
Neft, gaz va neft mahsulotlarining asosiy fizik-texnik xossalariga: zichlik, qovushqoqlik, o‘z-o‘zidan alanga olish harorati, elektrlanish mahsulotlarning zararli xususiyatlari, kritik harorat va kritik bosimi, yoyingan bug‘ bosim, toyingan bug‘ bosimi, portlash, yong‘indan xavflilik va boshqalar kiradi. Harorat (Temperatura) (lot. temperatura - kerakli aralashma, o'rtacha holat) - moddaning holatini issiq-sovuqligini tavsiflaydigan fizik kattalik. Bu xossalarni bilish neft-gaz va neft mahsulotlarini tashish va saqlashdagi texnologik jarayonlarni to‘g‘ri tashkil qilish taqozo etadi. Quyida ularning mazmuni bilan tanishib chiqamiz:
Neft qo‘ng‘ir rangli yonuvchan suyuqlik bo‘lib, uning tarkibi
Ss ÷S36 gacha bo‘lgan turli sinf uglevodorod birikmalari hamda kislorod, azot, oltingugurt birikmalari aralashmasida tashkil topgan. Neftning kimyoviy tarkibi qazib olinayotgan konlarga bog‘liq bo‘lib, tarkibidagi moddalarning o‘rtacha qiymatlari quiyidagicha (foizda): uglerod 84-85: vodorod 12-14; Kimyo, ximiya - moddalarning tuzilishi va oʻzgarishini oʻrganadigan fan. Kimyo boshqa fanlar qatori inson faoliyatining mahsuli sifatida vujudga kelib, tabiiy ehtiyojlarni qondirish, zaruriy mahsulotlar ishlab chiqarish, biridan ikkinchisini xrsil qilish va, nihoyat, turli hodisalar sirlarini bilish maqsadida roʻyobga chiqdi.
1. 1. Zichlik
Zichlik deganda, hajm birligidagi modda (neft, neft mahsuloti, gaz) ning massasi tushuniladi.
Bunda: m- massa, kg; V-hajm, m3
Mahsulotlarni tashish va saqlash jarayonida neft va neft mahsulotlarining zichligi absolut hamda nisbiy birliklarda ifodalanadi. Nisbiy zichlik quyidagicha belgilanadi” p204 bu 200 C dagi neft yoki neft mahsuloti zichligining 40 C dagi sub zichligiga bo‘lgan nisbati. Neft va neft mahsulotlaining 200 C dagi nisbiy zichlik ko‘rsatkichlari 0,7 dan, 1,07 gacha o‘zgaradi.
Istalgan haroratdagi (t) absolut zichlik pt bilan belgilanib, uning qiymatini quyiagi ifoda boyicha aniqlash mumkin:
pt= p20-ξ (t-20)
bunda p20- neft yoki neft mahsulotining 200C dagi absolut zichligi. (Labaratoriya tahliliga ko‘ra aniqlanadi, kg/m3):) ξ-harorat koefitsiyenti,
kg/(m3 C0)
ξ=1,825-0,001315 p20
1. 2. Qovushqoqlik
Qovushqoqlik mahsulotlarining o‘quvchanligi, surkaluvchanligini ifodalaydi. Bu ko‘rsatkichlar mahsulotlar oqishida ularning bir bo‘lagi ikkinchi bo‘lagiga ( bir molekulasining ikkinchi molekulasiga) nisbatan siljishida hosil bo‘ladigan ichki qarshiliklar mahsulotlarining molekula massasi va haroratiga bog‘liq bo‘ladi. Qovushqoqlik ichki ishqalanish kooefsiyenti (a) yoki qovushqoqlik deb ham yuritiladi. Uning birligi S tizimida Paskalsekund (Pa S) da ifodalanadi.
Kinematik qovushqoqolik (v)- bu dinamik qovushqoqolikning tegishli haroratdagi suyuqlik va gazning zichligiga bo‘lgan nisbati. Kinematik qovushqoqlikning S tizimidagi o‘lchov birligi.
μ/p-1m2/s
1. 3. Portlovchanlik
Neft mahsulotlari bug‘lari va gazlar havo bilan qo‘shilib aralashma hosil qiladi. Gaz - 1) uzunlik va masofani oʻlchash uchun moʻljallangan qad. oʻlchov birligi; arshin. Oʻrta Osiyo, shu jumladan Oʻzbekistonning baʼzi joylarida zar deb ham yuritilgan. Qiymati 0,71 m deb qabul qilingan. Aralashma tarkibida nahsulot bug‘i yoki gazning miqdori (hajm birligida yoki foizda) ma’lum qiymatga etganda aralashma olov yoki uchqun ta’sirida portlaydi.
Masalan havo aralashma taribida benzin bug‘ining miqdori 1,1÷6 foiz bo‘lganda aralashma olov tas’irida portlaydi.
Aralashmadagi 1,1, foiz benzin bug‘ining quyi 6 foiz esa yuqori portlash chegarasini bildiradi. Benzin bug‘ining miqdori 6 foizdan oshganda aralashma portlamay yonadi.
Metan gazning havo bilan aralashmasi tarkibidagi miqdori 5÷15 foiz oralig‘ida bo‘lganda aralashma ochiq olov ta’sirida portlaydi. Bu yerda ham 5 foiz quyi 15 foiz yuqori portlash chegarasini ko‘rsatadi. Yer - Quyosh sistemasidagi Quyoshdan uzoqligi jihatdan uchinchi (Merkuriy, Venera sayyoralaridan keyin) sayyora. U oʻz oʻqi atrofida va aylanaga juda yaqin boʻlgan elliptik orbita boʻyicha Quyosh atrofida aylanib turadi. Aralashmada metanning miqdori 5 foizdan kam no‘lganda aralashma yonmaydi ham, portlamaydi ham. Metan miqori 15 foizdan oshganda aralashma portlamaydi yonadi. Umuman olganda, har bir modda havo bilan portlovchan aralashma hosil qiladi. Aralashmadagi modda bug‘ining portlash miqdori (chegarasi) uning tabiatga bog‘liq bo‘ladi.
O‘z- o‘zidan alanga olish harorati. Neft mahsulotlari ochiq olovsiz qizdirilganda ularning harorati ma’lum bir nuqtaga yetadi va mahsulotlar o‘z-o‘zidan alanga oladi. Alanga olishga to‘g‘ri kelgan harorat tegishli mahsulot bug‘ining o‘z-o‘zidan alanga olish harorati deyiladi.
Atmosfera bosimida ayrim neft mahsulotlarining o‘z-o‘zidan alanga olish haroratlari quyidagicha ( K da)
Neft mahsuloti
|
O‘z-o‘zidan alanga olish harorati
|
Neft mahsuloti
|
O‘z-o‘zidan alanga olish harorati K
|
Benzin
|
663 863
|
Bomdol
|
853÷ 903
|
Kerosin
|
563 703
|
Neft
|
653 ÷ 804
|
Dizel yoqilg‘isi
|
573 603
|
Avtol
|
573 ÷ 653
|
Benzin
|
853 933
|
|
|
Umuman olganda har bir modda o‘z-o‘zidan alanga olish haroratiga ega.
Elektrlanish: Har qanday modda ishqalanishi natijasida elektrlanadi, ya’ni statik zaryad hosil qiladi. Neft va neft mahsulotlari quvurlari orqali oqishi jarayonida quvur devori bilan ishqalanib statik zaryadlar hosil qiladi. Ularning yuqori dielektrik xossaga ega bo‘lishlari hosil bo‘lgan zaryadlarning to‘planib borishini sodir etadi va statistik zaryadlar uzoq vaqt davomida mahsulotlari tarkibida saqlanib turadi. Natijada mahsulot bilan yer o‘rtasida yuqori potensiallar farqi hosil bo‘ladi. Bunday mahsulotlarni yerga ulangan idishlar (rezervuallarga) ga quyishda to‘plangan statik zaryadlar havo orqali uchqun ko‘rinishida idishlariga oqib o‘tadi. Natijada mahsulot bug‘lari yonishi yoki portlashi mumkin. Bunday salbiy oqibatlarning oldini olish uchun mahsulot oqayotgan quvur va to‘kuvchi quyuvchi metal qurilmalarining yerga ulanishini ta’minlash kerak. Bunda oqish jarayonida hosil bo‘layotgan statik zaryadlar yerga o‘tib ketadi.
Mahsulotlarning zararli xususiyatlari. Har qanday moddalar singari neft, gaz va neft mahsulotlari ham zararli xususiyatlarga ega. Ayniqsa oltingugurtli neft bug‘lari inson hayoti uchun xavfli hisoblanadi. Odamlarning neft bug‘lari bilan zaharlanishi gazsizlantirilmagan rezervuar va sisternalar hamda nasos va boshqa mahsulotlarni saqlovchi xonalarda sodir bo‘ladi. Mahsulotlarning zararli ko‘rsatkichlari hisobga olinib, ularning havo va suvdagi ruxsat etilgan konsentratsiyalari belgilangan. Ayrim mahsulotlarning ish joylari, xonalar va rezervuarlar havosidagi ruxsat etilgan konsentratsiyalari (K) quyida keltirilgan:
Mahsulot turi
|
K (mg/l)
|
Mahsulot turi
|
K (mg/l)
|
Erituvchi benzin
|
0,3
|
Oltingugurt gaz
|
0,01
|
Yoqilg‘i benzinlari
|
0,1
|
Vodorod sulfid
|
0.01
|
Kerosin
|
0,3
|
To‘rt etil qo‘rg‘oshin
|
0.00005
|
Ligroin
|
0,3
|
|
|
1. 4. Bug‘lanuvchanlik
N  eft va uning mahsulotlari oddiy sharoitda ochiq yuzadan bug‘ holatiga o‘tish qobiliyatiga ega. Hosil bo‘lgan bug‘lar atrof-muhitga tarqalib (isrof bo‘lib), mahsulot miqdorining kamayishiga va sifatining yomonlashishiga olib keladi. Neft mahsulotlarining bug‘lanuvchanligi ma’lum darajada ularning toyingan bug‘lari bosimi (Ra) orqali xarakterlanadi. Mahsulotlar toyingan bug‘ining bosimi qanchalik katta bo‘lsa, ular shunchalik bug‘lanishga moyil bo‘ladi.
T oyingan bug‘ bosimi bug‘lanayotgan mahsulot yuzasining haroratiga ham bog‘liq bo‘ladi (3-rasmga qarang).
Yong‘indan xavfliligi. Neft va uning mahsulotlari yengil alanga oluvchi va yonuvchi materiallar hisoblanadi.
Magistral gaz quvurining chiziqli bo‘lim.i Bunga BKS dan GTS gacha bo‘lgan quvur uzunligi kirib, u BKS yordamida haydalgan gazni iste’molchilarga yetkazib berish uchun xizmat qiladi.
Magistral gaz quvurining sun’iy va tabiiy to‘siqlar orqali o‘tgan bo‘limi magistral gaz quvurini to‘siqlarning osti yoki ustidan o‘tkazish uchun xizmat qiladi. O‘tish bo‘limlarining konstruksiyalari to‘siqlar turiga ko‘ra arka to‘sin va osib qoyilgan ko‘rinishda bo‘ladi.
Oraliq KS Ularning asosiy vazifalari quvurning gidravlik qarshiliklari natijasida kamaygan gaz bosimini boshlang‘ich bosim darajasiga ko‘tarish va uni yana magistral gaz quvuriga haydashdir. Har bir oraliq KS larida 3ta texnologik jarayon bajariladi:
-gazni mexanik aralashmalardan tozalash;
-gaz bosimini oshirish:
-siqilgan gazni sovitish va yana quvurga haydash.
Oraliq KS lari orasidagi masofa gidravlik hisob orqali aniqlanadi.
Elektrokimyoviy himoya vositalari yer osti magistral quvurlarini tuproq. Daydi toklar va bakteriyalar korroziyasidan himoya qilish uchun xizmat qiladi. Himoya vositalari sifatida turli quvvatga ega bo‘lgan katod stansiyalari va protektor qurilmalari orasidagi masofa hisoblash orqali aniqlanadi.
Yer osti gaz ombori iste’molining mavsumiy notekisligining bir xilda bo‘lishini ta’minlash uchun xizmat qiladi ya’ni bahor-yoz faslida ortiqcha gazlar yer osti gaz omboriga haydaladi, kuz-qish faslida esa yetishmaydigan gazlar miqdori yer osti gaz omboridan olinib iste’molchilarga uzatiladi.
| 