cm). SHuning uchun quvurining ko`tara olish qobiliyati (nesuxaya sposobnost) ishlatilmay qoladi. Neft haydovchi stantsiyalar sonini oshirish yoki luping yotqizish samaradorligi oshishi mumkin, qachonki bosim miqdori mustahkamlik shartlari chegarasiga yaqin borsa. Bunga esa nasos ishchi g`ildiraklari diametrlarini tanlash yo`li bilan, stantsiyadagi mavjud nasoslarni ko`tarilgan ko`rsatgichlarga javob bera oladigan boshqa nasoslar bilan almashtirish, qo`shimcha bo`lgan podpor nasoslarni o`rnatish yoki shu maydonning o`zida mavjud stantsiyaga parallel ravishda ishlaydigan magistral nasos stantsiyasini qurish bilan erishish mumkin.
O`tkazuvchanlik qobiliyatini oshirishdan oldin ham keyin ham stantsiyadan chiqishdagi bosim bir xil deb olamiz (Нcm*cm).
Stantsiyalar sonini oshirganimizdagi – koeffitsient χ=Q*/Q ni aniqlaymiz:
- Mavjud bo`lgan «S» stantsiya va unga tutashgan haydash oralig`i uchun napor tenglamasini yozamiz.
O`tkazuvchanlik qobiliyatini oshirishdan oldin:
ΔHc (Hcm-Δh)=ilc Δzc ΔHc 1 (1)
НХСлар soni 2 martaga oshganda:
ΔHc 2(Hcm-Δh)=i*lc Δzc ΔHc 1 (2)
(2) ni (1) ga bo`lib, ΔHcк ΔHck1 deb qabul qilamiz va
i*/i=(Q */Q)2-m= χ2-m=2(Hcm-Δh)-Δzc)/((Hcm-Δh)-Δzc)
Agar Δz bir xil deb olsak u holda χ=21/(2-m) hosil qilamiz.
Endi o`tkazuvchanlik qobiliyatini luping yotqizishda ko`ramiz:
ΔHc ( Hcm-Δh)= ilc Δzc ΔHс 1
x – uzunlikdagi luping yotqizishni hisobga oluvchi tenglama
ΔHc (Hcm-Δh)= i*[lc-х(1-ω)] Δzc ΔHc 1 dan
i*[lc-х(1-ω)=il 
i*/i= χ2-m=l/(l-х(1-ω))
Bundan berilgan o`tkazuvchanlik qobiliyatini (χ) ga oshirishni ta‘minlaydigan luping uzunligini quyidagicha topish mumkin:
х=l/(-ω)(l-l/χ2-m)
Bu yerdan ko`rinib turibdiki o`tkazuvchanlik qobiliyatini nisbatan kam oshirish uchun luping yotqizish maqsadga muvofiq: (χ<21/(2-m))
Agar o`tkazuvchanlik qobiliyatini (21/2-m) ga yaqin marta ko`tarish kerak bo`lsa unda neft haydovchi stantsiyalar sonini oshirish yo`li bilan amalga oshirish kerak. (Turbulent oqimda Blazius formulasi orqali hisoblanadigan zona uchun 21/2-m=1,486).
Stantsiyalar sonini oshirish va luping yotqizish usulining iqtisodiy ko`rsatkichlari.
Haydash oralig`ining o`tkazuvchanlik qobiliyatini oshirish uchun luping yotqizish yo`li bilan shu samaraga erishish mumkin. Lekin χ>21F(2-m) bo`lsa, ikkala usulning qo`shilishi ham samara beradi, ya‘ni neft haydash stantsiyalar sonining oshirilishi bilan birga luping yotqizish ishlari ham amalga oshiriladi.
| Samara (1936-91-yillarda Kuybishev "Куйбышев") - Samara (rus. Самара) Rossiya Federatsiyasidagi shahar, Samara viloyati markazi. Volga daryosining chap sohilidagi port shahar. Volgaga Samara daryosi quyilgan joyda joylashgan. |
Bu usullarning qay biri yaxshiroqligini keltirilgan sarf (P) ga qarab tanlanadi.
Bitta neft haydovchi stantsiyasi mavjud bo`lgan magistral neft quvuri uchun (P) quyidagiga teng:
1. Stantsiyalar sonini oshirganimizda – Пoshr=Ксm(Ен αcm) Эoshr З;
2. Luping yotqizganimizda - Пл=Кл(Ел αл)х Эл;
Bu yerda: Ксm- yangi stantsiya uchun ketgan kapital mablag`;
Кл – luping uzunligi birligi uchun ketgan kapital mablag;
Ен – normativ samaradorlik koeffitsienti;
ast, αл – amortizatsiya va joriy ta‘mirlash uchun mablag`lar;
Эoshr, Эл – elektr energiya uchun harajat;
Z – yangi stantsiya uchun boshqa harajatlar (maosh, suv, moylash narxi)
Luping uzunligi x va Эoshr va Эл – harajatlar maxsus aniqlanadi.
Boshqa kattaliklar maxsus adabiyotlardan olinadi. Luping uzunligi quyidagi formula bilan aniqlanadi:
х=l/(1-)(1-1/χ2-m) (3)
Elektr energiyasi uchun ketadigan harajatlarni quyidagi formuladan
aniqlash mumkin:
Эoshr=Sэ(GНdif)/(367η) SkuйN;
Эл=Sэ(GНdif)/(367η);
Sэ – elektr energiya narxi (sum / kVt s); G - kerakli bo`lgan o`tkazuvchanlik qobiliyati (t/yil); Нdif – diffirentsial napor (Эл – uchun bitta stantsiyaniki, Эoshr – uchun ikkita stantsiyaniki ya‘ni mavjud va qo`shimcha); η – nasos agregatlarining F.I.K.; Skuy – quyilgan quvvat uchun xaq (so`m FkVt yil); N – nominal quvvat (kVt).
Magistral quvurlarning sinfi va kategoriyasi.
Neft va neft mahsulotlarini haydash uchun ishlatiladigan quvur o`tkazgichlarga – neft quvurlari deyiladi. Agar quvurda haydalayotgan neft mahsulotining nomi keltirilishi kerak bo`lsa, unda haydalanilayotgan mahsulotning turiga qarab – benzin uzatuvchi quvur, kerosin uzatuvchi quvur, mazut uzatuvchi quvur ham deyilishi mumkin.
O`zining maqcadiga qarab neft va neft mahsuloti quvurlari quyidagi guruhlarga bo`linadi:
Ichki quvur uzatgichlar – Neft konlari, neftni qayta ishlash zavodlari va neft omborlarining ichki qurilma va ob‘ektlarni bir biri bilan bog`lash uchun ishlatiladigan neft va neft mahsulotlari quvurlariga aytiladi.
Mahalliy quvur uzatgichlar – Ichki quvur uzatgichlardan farqi uning uzunligi (bir necha 10 kilometr) bo`lib, neft konlari yoki neftni qayta ishlash zavodlari bilan magistral neft quvurlarining bosh nasos stantsiyalarini yoki temir yo`l estakadalaridagi quyish punktlari bir-biri bilan bog`lovchi neft va neft mahsulotlarini uzatuvchi quvurlariga aytiladi.
Magistral quvur uzatgichlar – Bu quvur uzatgichlar o`zining katta uzunligi bilan harakterlanadi (100 va 1000 kilometr). Shuning uchun neft va neft mahsulotlarini haydash bir emas balki magistral quvur trassasi uzunligi bo`yicha joylashgan bir nechta haydovchi stantsiyalar orqali amalga oshiriladi. Ishlash tartibi bu quvur uzatgichlarda uzluksiz bo`lib, vaqtinchalik to`xtashlar tasodifiy yoki quvur ta‘miri bilan bog`liq bo`ladi.
2.05.06. – 85 raqamli «Magistral quvur uzatgichlar qurilishi me‘yori va qoidalari» (KMK) ga asosan Magistral neft quvurlari va neft mahsulotlari quvurlari shartli diametriga qarab 4 ta sinfga bo`linadi:
-
Sinfi
|
Shartli diametri (mm)
|
I
|
1000-1420
|
II
|
500-1000
|
III
|
300-500
|
IV
|
300 dan kam
|
Magistral gaz uzatgich quvurlar deb shunday quvur uzatuvchilarga aytiladiki – gazlarni ishlab chiqarish yoki qazib olish hududlaridan iste‘mol qilish hududlariga yetkazib beruvchi quvur uzatgichlarga magistral gaz quvurlari deyiladi.
Ishlab chiqarish, moddiy ishlab chiqarish - jamiyatning yashashi va taraqqiy etishi uchun zarur boʻlgan moddiy boyliklar (turli iqti-sodiy mahsulotlar)ni yaratish jarayo-ni; ishlab chiqarish omillarini isteʼ-mol va investitsiyalar uchun moʻljallangan tovarlar va xizmatlarga aylantirish. I.ch.
Magistral gaz quvuridan ajralib chiqqan quvurga shahobcha (otvod) deyilib, u haydalayotgan gazning bir qismini alohida joylashgan aholi punkti yoki sanoat korxonasiga yetkazib berish uchun quriladi.
2.05.06. – 85 raqamli «Magistral quvur uzatgichlar qurilishi me‘yori va qoidalari» (KMK) ga asosan ular quvurdagi ishchi bosimiga qarab 2 ta sinfga bo`linadi:
-
Sinfi
|
Ishchi bosim (MPa)
|
I
|
2,5 – 10
|
II
|
1,2 – 2,5
|
Bitta quvurga ega bo`lgan magistral gaz quvurlarning shartli diametriga asosan o`tkazuvchanlik qobiliyati taxminan 10 – 50 mlrd. m3Fyil ga teng bo`ladi.
Quvur uzatgichlarni bir yoki bir nechtasini parallel ravishda, ishlayotgan yoki loyihalanayotgan magistral quvur bilan birga texnik yo`lakka yotqizishi mumkin. Yuqorida keltirilgan «Magistral quvur uzatgichlar qurilishi me‘yori va talabi» ga asosan magistral quvurlarning texnik yo`lagi deb: - neft va neft mahsulotlarini yoki gazni haydash uchun ishlatiladigan quvurlarning trassa bo`yicha bir nechtasi parallel yotqizilgan quvur uzatgichlar sistemasiga aytiladi. Ba‘zi hollarda esa bir texnik yo`lakda ham neft uzatuvchi quvur, ham gaz uzatuvchi quvurlarni joylashtirishga ruxsat beriladi.
Magistral quvurlar (Magistral gaz quvurlari, neft va neft mahsulotlari
quvurlari) ni yerga 3 xil usulda yotqizish mumkin:
a) Yer ostiga yotqizish:
b) Yerga yotqizish:
v) Yer ustida yotqizish:
Magistral quvurlar shartli diametri va yotqizilishiga qarab quyidagi kategoriyalarga bo`linadi:
-
Quvur o`tkazgich
|
Quvurning yotqizilishidagi kategoriyasi
|
Yer ostida
|
Yerda va yer ustida
|
Gazlarni haydash uchun:
a) 1200 mm dan kam diametrli
b) 1200 mm va katta diametrli
v) Shimoliy qurilish zonasi
|
IV
III
III
|
III
III
III
|
Neft va neft mahsulot-larini haydash uchun:
|
IV
|
III
|
Magistral quvurlarning bo`limlarining kategoriyalari ham yuqorida keltirilgan «Magistral quvur uzatgichlar qurilishi me‘yori va talabi» da 3 – jadvalda keltirilgan.
Magistral neft quvuri.
Magistral neft quvurlarining tarkibi magistral gaz quvurlariga o`xshash bo`lib – bosh inshoot, bosh nasos stantsiyasi, quvurlar tizmasi, oraliq nasos stantsiyasi turli to`siqlardan o`tish joylari, elektrokimyoviy himoya vositalari va boshqalardan tashkil topgan bo`ladi.
Magistral neft quvurlari tarixi.
1.Neft quvurlari; 2. Bosh inshoot; 3. Bosh nasos stantsiyasi; 4. Quvur; 5. Tabiiy va sun‘iy to`siqlar; 6. Oraliq nasos stantsiyasi (NS); 7. Elektrokimyoviy himoya vositalar; 8. Neftni qayta ishlash zavodi; 9. Iste‘molchi.
Bosh inshootda quduqlardan olinayotgan neft tarkibidan suvlar, gazlar, mineral tuzlar va mexanik qo`shimchalardan tozalab iste‘molchiga tayyorlab berishdan iborat.Gaz - 1) uzunlik va masofani oʻlchash uchun moʻljallangan qad. oʻlchov birligi; arshin. Oʻrta Osiyo, shu jumladan Oʻzbekistonning baʼzi joylarida zar deb ham yuritilgan. Qiymati 0,71 m deb qabul qilingan.
Bosh nasos stantsiyasida jo`natishga tayyorlangan neftni magisral quvurga haydashdan iborat. Neftni haydash uchun porshenli va markazga intilma nasoslaridan foydalaniladi.
Magistral neft quvurlarining chiziqli bo`limiga bosh nasos stantsiyasidan neftni qayta ishlash zavodigacha bo`lgan oraliqdagi quvurlar kiradi. Bosh nasos stantsiyasidan haydalgan neftni iste‘molchiga yetkazish uchun xizmat qiladi.
Magistral neft quvurlarining to`siqlar orqali o`tgan bo`limi quvurlarni yer osti va ur ustidan, suv osti va suv ustidan o`tishiga xizmat qiladi.
Oraliq nasos stantsiyalarining vazifasi – oraliq nasos stantsiyasi idishlarida yig`ilgan neftni kerakli bosimda magistral quvurga haydashdan iborat.
Neft haydovchi stantsiyalar orasidagi masofa 50 km dan – 150 km gacha, gaz haydovchi stantsiyalar uchun bu oraliq 100 km dan – 200 km gacha. Neft va neft mahsulotlarini uzatuvchi quvurlaridagi haydovchi (nasos) stantsiyalar elektruzatuvchili markazdan kochma kuchli nasoslar bilan jihozlangan. Neft quvurining boshida ya‘ni neft konlari yaqinida yoki neft konidan chiqib keluvchi quvurlarning oxirida bosh nasos stantsiyasi joylashgan bo`lib, uning oraliq stantsiyalaridan farqi shuki uning rezervuarlar saroyining hajmi magistral quvurni bir necha sutka uzluksiz ishlashiga yetadigan miqdorda bo`lishi kerak.
Asosiy qurilmalardan tashqari har bir nasos stantsiyada yordamchi qurilmalar kompleksi mavjud.
Elektruzatuvchi liniyaga uzatilayotgan tok kuchini 110 yoki 35 KV dan 6 KV gacha kamaytirish uchun transformator stantsiyalari, isitish uchun kotyol qurilmasi, bundan tashqari suv ta‘minoti, kanalizatsiya, sovutish va x.k. sistemalarida mavjud.
Magistral gaz quvurlarining haydovchi (kompressor) stantsiyalari porshenli yoki markazdan qochma kuchli kompressorlar bilan va porshenli ichki yonuv dvigatellari, gaz turbinli va elektrodvigatelli uzatuvchilar bilan jihozlangan bo`ladi. Ko`pincha markazdan kochma kuchli haydovchilar ikkita yoki uchta ketma – ket bo`lgan guruhlarda ishlaydi va bir nechta guruhlar qo`shilib parallel ravishda ishga tushiriladi. Bir agregatning sarfi 50 mln. m3/sut, stantsiyadan chiqishdagi bosim esa 10 MPa bo`lishi
mumkin. Agarda gaz koni ishga tushirilgan vaqtda qatlamdagi bosim yuqori bo`lsa magistral gaz quvurini bosh kompressor stantsiyasiz ham ishlatish mumkin. Hamma kompressor stantsiyalarida gaz changushlagichlar yordamida mexanik aralashmalardan tozalanadi. Bundan tashqari bosh kompressor stantsiyalarida gaz quritilishi, oltingugurt va uglekisluy gazdan tozalanishi va tabiiy gaz hidlantirilishi (odorizatsiya) lozim. Kompressor stantsiyalari ham nasos stantsiyalari singari yordamchi qurilmalar bilan jihozlangan bo`ladi.
Issiqlik stantsiyalari tez qotuvchan neft mahsulotlari va yuqori qovushqoqli neftlarini haydovchi quvurlarda quriladi, ba‘zi hollarda ularni nasos stantsiyalari bilan birgalikda quriladi. Haydalayotgan mahsulotni isitish uchun bug`li yoki olovli (pechli) isitgichlarni qo`llash mumkin. Issiqlik yuqotilishini kamaytirish uchun quvur issiq o`tkazmas qobiq bilan qoplanadi.
Elektrokimyoviy himoya vositalarining asosiy vazifasi magistral quvurlarining zanglashdan himoya qilishdir. Himoya vositasi vazifasida turli quvvatga ega bo`lgan katod stantsiyalaridan foydalaniladi.
Neftni qayta ishlash zavodining vazifasi neftni fraktsiyalarga ajratib, neft tarkibidan kerakli mahsulotlarni ajratib olish va ularni iste‘molchiga jo`natishdan iborat.
Neftni qayta ishlash natijasida 600 xildan ko`proq neft mahsulotlari olinadi.
O`simlik va yer qatlamiga bo`lgan ta‘sirlar.
Yuqorida ta‘kidlaganimizdek, magistral neft va gaz quvurlarida sodir bo`ladigan turli avariyalar natijasida urlar orqali tashilayotgan neft va uning mahsulotlari yerga, suv havzasiga to`kiladi; gazlar esa, atmosferaga tarqaladi. Natijada, atrof – muhit komponentlari, gidrosfera, metosfera, atmosfera va biosfera bo`lgan. Har qanday moddalar singari neft va uning mahsulotlari va gazlar ham, ma‘lum zararli ko`rsatgichlarga ega bo`lib, atrof – muhit komponentining tashkil etuvchilarining (insonlarni, hayvonot va o`simlik dunyosini va boshqalarning) ekologik sharoitlarini yomonlashtiradi.
Magistral quvurlardan to`kilgan neft va uning mahsulotlari, yerning biologik unumdorligini pasayishiga olib keladi. amaliy kuzatishlarga (tekshirishlarga) qaraganda, neft va uning mahsulotlari bilan ifloslanmagani yerga ekilgan o`simliklarga qaraganda, buyining 3 – 4 marta past bo`lishligi hosildorligini esa 5 – 6 marta bo`lishligi aniqlangan.
Neftning qaynash harorati 1500S dan 2750S bo`lgan fraktsiyalar yuqori zaharli hisoblanadilar. Qaynash harorati past bo`lgan fraktsiyalar, tez buluvchi fraktsiyalari, kam zaharli – xavfsiz hisoblanadilar. Chunki bunday fraktsiyalar tez bug`lanishi natijasida, yer qatlamiga kirishga ulgirolmaydilar.
Yuqori haroratda qaynovchi og`ir fraktsiyalarning qovushqoqligini yuqori bo`lishligi, ularning yer – o`simlik qatlamiga bo`lgan ta‘sirini sekinlik bilan amalga oshishini sodir etadi.
Umuman, neft va uning mahsulotlari bilan bo`lgan yer – o`simlik qatlamining o`ziga tozalanish jarayoni, ayniqsa shimoliy rayonlarda 10 yillar vaqtni talab etib, natijada o`simlik dunyosiga bo`lgan ta‘siri ham uzoq vaqt davom etadi.
To`kilgan neft va uning mahsulotlarini yer – o`simlik qatlamiga bo`lgan ta‘sirini kamaytirish (oldingi holatiga qaytarish), kirib olish va regenratsiya usullari yordamida amalga oshiriladi.
Yer osti suv balandligi uning yuzasidan chuqur joylashgan bo`lsa, tuproqni neftdan tozalashda kirib olish usulidan foydalanadi. Aksincha, regenratsiya (erni yuvish) usulidan foydalaniladi. Bu usullarni bajarilishi va texnologik chizmalari bilan ma‘ruza vaqtida batafsil tanishtiriladi.
2. Suv havzalariga bo`lgan ta‘sirlari
Suv havzalarini neft va uning mahsulotlari bilan bug`lanish, ular orqali (ustidan yoki tagidan) o`tkazilgan magistral neft quvur bo`limlarining yoki mahsulotini tashuvchi tanker, birjalarining ishdan chiqish bo`yicha yoyilib, uning yuzasida yupqa neft pardasini hosil qiladi. Ma‘lumotlarga qaraganda bir tonna to`kilgan neft 20-30 km2 maydonga
suv yuzasiga yoyilib, uni ifloslantiradi. Natijada, suv bilan atmosfera o`rtasidagi havo almashish buziladi. Bu o`z navbatida suvning ekologik sharoitini yomonlashtiradi. Undan tashqari, suv tarkibidagi (erkin, emulsiy va kolloid zarrachalar ko`rinishidagi) neftlar, suvning fizik, kimyoviy xossalariga ta‘sir ko`rsatib, unda yashayotgan o`simlik va hayvonot dunyosining yashash faoliyatini yomonlashtiradi, suvdan foydalanishni qiyinlashtiradi.
Kimyo, ximiya - moddalarning tuzilishi va oʻzgarishini oʻrganadigan fan. Kimyo boshqa fanlar qatori inson faoliyatining mahsuli sifatida vujudga kelib, tabiiy ehtiyojlarni qondirish, zaruriy mahsulotlar ishlab chiqarish, biridan ikkinchisini xrsil qilish va, nihoyat, turli hodisalar sirlarini bilish maqsadida roʻyobga chiqdi.
| Suv, vodorod oksid, H2O - vodorod (11,19%) va kislorod (88,81%)dan iborat eng sodda kimyoviy birikma. S. rangsiz, hidsiz suyuqlik (qalin qatlamda zangori rangli). Mol. m. 18,0160. Yerning geologik tuzilishi tarixi va unda xayotning paydo boʻlishi, fizik va kimyoviy muhit, iqlim va obxavoning shakllanishida S. |
Baliqlar (Pisces) - umurtqalilar
kenja tipining katta sinfi, juda keng tarqalgan. Tuzilishi, hayot kechirishi va ekologik xususiyati suv muhitiga juda yaxshi moslangan. Suvda tez suzadigan B.ning tanasi choʻziq suyri shaklda boʻlganidan suvning qarshiligiga kamroq uchraydi.
Suv tarkibidagi neft va uning mahsulotlari miqdorining kamayishi, ularning tabiiy parchalanish, kimyoviy oksidlanishi va suvda yashovchi mikroorganizmlarning ta‘sirlarida biologik parchalanish natijasida sodir bo`ladi. Lekin bu jarayonlar bir necha yillar davomida amalga oshadi. Bu o`z navbatida suvda yashovchi o`simlik va tirik organizmlarni ekologik sharoitini yomon holatda uzoq vakt davom etishini sodir etadi. Shuning uchun suvlarning ekologik sharoitlarini birlamchi holatiga qaytarish, ular tarkibidagi to`kilgan neftlarni tezlikda ajratib (yig`ib) olish samarador hisoblanadi. Buning uchun suv xavzasining holatiga qarab (oqar yoki oqmas) to`kilgan neftlar to`planadi, keyin esa ularni maxsus moslamalar (suzib yuruvchi sharlar) yordamida suvdan ajratib olinadi. Ajratib olish texnologiyasi va sharoitlari bilan ma‘ruza vaqtida batafsil tanishtiriladi.
Atmosferaga bo`lgan ta‘sirlari
Neft, neft mahsulotlari va gazlarni tashishda ham, atmosferaning bug`lanishi, quvurlarni ishdan chiqish va ularning tarkibiga kiruvchi qurilmalarni, asbob va anjomlarni nosozligi natijasida sodir bo`ladi. Ayrim
hollarda havoga tarqalayotgan gazlar va yerga to`kilgan neft va neft mahsulotlari (ayniqsa, botqoqli joylarda) yoqib yuboriladi. Yonish jarayonida zararli moddalar: uglerod oksidi, oltingugurt angidrit va boshqalar hosil bo`ladi. Oltingugurt angidrid (SО2) inson va o`simliklar uchun zaharli modda hisoblanadi. Bu rangsiz, kuchli hidli gaz bo`lib, uning
havodagi kontsentratsiyasi 20 – 50 MGF m3 bo`lganda nafas yo`llarini, kuz likopchalarini yallig`lanishini sodir etadi. Undan yuqoridagi kontsentratsiyasida bug`ilish, xo`shidan ketish xodisalari sodir bo`ladi. Nam atmosfera havoda SО2 suv tomchisi bilan sulfat kislotasining aerozalini hosil qiladi. Nafas olganda, nafas yo`llari va kuz qopqog`ini yallig`lantiradi. Undan tashqari, o`simliklarda tana jarohatlarini hosil qiladi.
Yerga to`kilgan neft va uning mahsulotlarining yonishi natijasida yerdagi o`simliklar va yashovchi tirik organizmlar nobul bo`ladi.
1. Neft mahsuloti vagazlarni ruxsat etilgan kontsentratsiyalari.
Har qanday moddalar singari neft, neft mahsulotlari va gazlar ham, ma‘lum zararli ko`rsatgichlarga egadirlar. Shuning uchun har bir moddaning zararli xususiyatlarini hisobga olib, ularning atmosfera, suvdagi ruxsat etilgan kontsentratsiyalari belgilangan (PDK). Moddalarning ruxsat etilgan kontsentratsiyada insonlar organizmida cheksiz vaqt davomida, patologik o`zgarishlar yoki kasalliklar sodir bo`lmaydi.
Masalan, neft mahsulotlarining suvdagi ruxsat etilgan kontsentratsiyasi: baliq xo`jaligi uchun 0.05 MG/l, ichimlik suvlari uchun 0,1 MG/l ga teng.
Zararli moddalarning ruxsat etilgan kontsentratsiyasi ikki ko`rinishda belgilanadi: o`rtacha sutkalik va bir marotaba (razovaya). Moddalarning bir marotaba ruxsat etilgan kontsentratsiyasi, shu moddalarning ishlab
chiqarish joylari uchun belgilangan, ya‘ni inson shu joyda qancha vaqt bo`lishligi aniqlanadi. O`rtacha sutkalik ruxsat etilgan kontsentratsiya ko`rsatgichida, inson cheksiz vaqt davomida o`z faoliyatlarini davom ettiradilar. Quyidagi jadvalda aholi yashaydigan joy havosidagi ayrim moddalarning ruxsat etilgan kontsentratsiyalari keltirilgan.
Modda
|
PDK, MG/m3
|
Modda
|
PDK, MG/m3
|
Yukori bir marotaba
|
Urtacha sutkalik
|
Yukori bir marotaba
|
Urtacha sutkalik
|
Ammiak
|
0.2
|
0.2
|
SO2
|
0.5
|
0.05
|
Benzin
|
5
|
1.5
|
H2O
|
0.008
|
0.008
|
Butan
|
200
|
-
|
Uglerod oksidi
|
3
|
1
|
Metenol
|
1
|
0.5
|
Этилен
|
3
|
3
|
Bir vaqtning o`zida atmosferada bir nechta zararli moddalar mavjud bo`lsa, ularning umumiy kontsentratsiyalar yig`indisi birdan katta bo`lmasligi kerak.
С=с1/ПДК1 с2/ПДК2 . . . . . . сn/ПДКn ≤ 1
Bu yerda: с1 с2 . . . . . . сn – bir joydan zararli moddalarning kontsentratsiyalari.
PDK1, PDK2, PDKn – zararli moddalarning maksimal ruxsat etilgan kontsentratsiyalari
Adabiyotlar
1. И.A, Бунчик. “Транспорт и хранение нефти нефтепродуктов и газа “
2. A, Бобровский. “Проектирование и эксплатация нефтегаза и газохранилищ”
