|
Quddus Muhammadiyning hayoti va ijodiy faoliyati
|
| bet | 3/4 | | Sana | 01.12.2023 | | Hajmi | 40,78 Kb. | | #109059 |
Bog'liq Q.Muhammadiy referatDum-dumaloq jonivor,
Tikanak choponi bor...
Shunisi xarakterliki, shoir kirpiga o`zbekcha milliy to`n kiydirib, she’rlarga mahalliy ma’no beradi, bolalarning tushunishini osonlashtiradi.
Shoir ijodiga nazar tashlasak, mehnatga muhabbat mavzui alohida o`rin tutishini aytish mumkin. “Bobomning mehnati”, “GES qurilishi”, “Mirob”, “Bu binoni kim qurgan?”, “Etik”, “Madraim payvandchi”, “Mamajon shofyor” va boshqa shu kabi she’rlarida mehnat simfoniyasi jaranglab turadi. Bu yerda shuni ham ta’kidlab o`tish zarurki, mehnat ahlini sevish, ularning bunyodkor faoliyatlarini qadrlash birinchi o`rinda tasvirlanadi.
“Etik” she’rining qahramoni Solijon degan bola. U hali kichkintoy bo`lishiga qaramasdan mushohadasi o`tkir, odobli. U «O`rdak burunli kavkazcha etigiga gard yuqtirmaydi». Shunga ko`ra uni olifta bola ekan, deb o`ylash ham mumkin.
Shoir Solijon bilan uning etigi orasidagi munozaraga diqqatni qaratadi. Etik o`zining chiroyliligini ko`z-ko`z qilmoqchi bo`ladi:
Ko`p chiranma husningga,
Rahmat deb qo`y bir marta
Seni tikkan ustangga.
Solijonning “o`rdak burunli kavkazcha” etigini «puf-puflab» kiyib yurishi – uning tikilishiga sarf qilingan mehnatni yaxshi bilishidan, e’zozlashidan. Bolalar tabiatan odam va olam sirlarini bilishga astoydil qiziqadilar. Shoirning “Dunyoda eng kuchli nima?” she’ri ana shu qiziqishning badiiy ifodasi sifatida e’tiborga loyiq. Shoir filni “tog’ni ortsang ko`taradi», sherni “filni ham tikka eydigan”, suvni “daryo, soy, irmoqlari, buloqlari ko`p”, sovuqni “daryolarni tosh qotirgan”, issiqni “qish sovuqni qochirgan”, tog’larni “tog’u toshni qulatar”, quyoshni “qarimaydi, uchmaydi” deb har xil mavjudot va hodisalarga xos xarakterli xususiyatlarni g’oyat jonli, qiziqarli ifodalab, ularni bolalarning suhbati orqali poetik ravishda gavdalantiradi. Buni o`qigan bola hodisalarning sababini, ularning hayotdagi o`rnini tushunib oladi. Bu bolaning fikrini, qobiliyatini, ongini, dunyo haqidagi tushunchasini oshiradi. Ayniqsa, yosh kitobxon dunyoda kuch-qudrat, aql-zakovatda insonga teng keladigan hech narsa yo`q ekanligini bilib oladi:
O`sha kuchli o`zimiz,
Borliqning egasimiz...
Xotiringiz bo`lsin jam,
Dunyoda kuchli odam!
Maktab o`quvchilari har yili necha ming tonnalab temir-tersaklar yig’ib topshiradilar. Bu hol an’anaga aylanib ketgan. Maktab o`quvchilari bu ishga astoydil kirishib “Kim ko`p to`plashga” o`ynaydilar. Natijada, musobaqalar qizib ketadi. Shoir temir-tersak yig’ish chog’idagi o`quvchilarning qizg’in mehnatini, temir-tersaklarning xalq xo`jaligidagi o`rnini, ulardan nimalar tayyorlanishini “Temirlar o`yini” she’rida ifodalaydi.
Temirlar o`yinini ifodalashda shoir bolalarbop vosita, ohang topgan. She’rni o`qir ekansiz, temir-temirsaklarni jonlantirish asosida ularning har biriga o`ziga xos tasvir topishi va g’oyani obrazli ifodalay olishini kuzatish mumkin:
Temirlar jarang-juring,
O`ynashib diring-diring,
Deyishar: «Yuring-yuring»
Tushdilar qiziq – tantsa.
“Temirlar o`yini”dagi “siniq pero”, “buzuq ruchka”, “eski chelak”, “cho`loq ketmon”, “zang bosgan mix”, “keraksiz kalit”, “uzuq zanjir”larning o`z holiga achinishi, bolalar mehnati, tashabbusi tufayli ular ham xalq xo`jaligini rivojlantirishda yaroqli bo`lishidan xushnudligi yanada aniq, jonli, lo`nda ifodalanadi: endi ular keraksiz bo`lib har erda sochilib yotmaydi. Zavodlarda eritilib, qayta quyilgandan so`ng mehnat qurollariga aylanishadi, ya’ni o`z o`rnini topishadi:
Qurilishga boramiz,
O`z o`rnimiz olamiz.
Shoir she’rning ikkinchi qismida maktab bolalari o`zlari to`plagan temir-tersaklarni zavodga topshirsalar, ulardan nimalar yasalishini tushuntirishga o`tadi:
... Elektr salqi simlar,
Trolleybus, dizellar,
Poezd, vagon, po`lat iz,
Daryoni shart to`sgan GES...
Hattoki qisqich, chelak,
Tegirmonda sim, elak,
Palovimiz kapgiri,
Chovli, kastryul – bari.
Xalq xo`jaligi va mehnatkashlar ehtiyojini ta’minlashda shunday katta ahamiyatli narsalar tayyorlanganligidan temir-tersaklarning:
O`ynashib diring-diring,
Deyishar: «Yuring-yuring», - tarzida quvnoqlik ruhini ifodalash bilan shoir bolalarni bu ishga yanada ko`proq ruhlantiradi.
Quddus Muhammadiy she’rning qiziqarli, bolalarbop bo`lishi uchun katta xizmat qilgan. Jonlantirish usulidan ustalik bilan foydalanib, temir-tersaklar ahamiyatini ularnnig o`zlari tilidan so`zlatadi, har qaysisiga xos va mos sifatlarni topadi. Deyishar: “Yuring, yuring”, “Biz qachon bo`lamiz ZIL?”, “Traktorga vint bo`lib, Paxta maydonin ko`ray”, “Qurilishga boramiz”, “Temir mehnatkash do`stim” kabi jonlantirishlar she’rning Qoyaviy-badiiy tomondan yuksak bo`lishini ta’minlash bilan uning ta’sir kuchini oshirgan.
Shoir she’rning yengil vaznda, ravon va ohangdor bo`lishi uchun yorqin qofiyadosh so`zlarni topa olgan:
Siniq pero dikillab,
Buzuq ruchka likillab...
Temir ishin bilaman,
Qayda ko`rsam ilaman,
Maktaga topshiraman
Zavodga oshiraman, - kabi poetik tasvirlar she’rning g’oyaviy-badiiy mukammaligini ta’minlash bilan uning tarbiyaviy ahamiyatini ham oshirgan.
Tabiat go`zalligiga bo`lgan ulkan muhabbat shoirga hamisha xamrohdir. Maktabda muallimlik qilib yurgan paytida barg mavzusini o`tar ekan “Bargjon” she’rini yozadi. Shu tariqa uning “Momaqaymoq”, “Qoqi o`t”, “Bog’imizda bir nok bor”, “Tut”, “Tolim gulladi-yu, nega meva tugmadi?”, “Tok daraxti bir xilu uzumi nega har xil?”, “Shaftoli-doktor”, “Asalari va Ahmadjon” kabi she’rlari paydo bo`ldi.
Shu jihatdan shoirning Hamza nomidagi Respublika Davlat mukofotiga sazovor bo`lgan «Tabiat alifbosi» turkumiga kirgan beshta to`plami xarakterlidir. Shoir bu to`plamlarga kirgan she’rlarida tabiat hodisalari, narsa va buyumlar, koinot mo`’jizalari haqida poetik xulosalar chiqargan. Bu xulosalar g’oyat bolalarbopdir. Chunonchi, zilzilani erning gimnastika qilishi deb ta’riflasa, chuvalchangni “yer traktori” deb ataydi, gilosning qizilligini kichkinaligidan uyalishidan degan xulosaga keladi. Xullas, tabiat mavzuidagi har bir she’rida shu tariqa bolalar xarakteri va tushunchasiga xos ibratli fikr ifoda etiladi.
Q.Muhammadiy yosh kitobxonlar qalbida tabiat va inson kuychisi sifatida e’zozli bo`lib qoldi. Quddus Muhammadiy ijodi 30-yillardan boshlangan bo‘lib, ilk asarlari «Sharq haqiqati» gazetasi va «Yer yuzi» jurnalida chop etilgan. Uning mashhur «Sandal va pechka», «O‘z-o‘zini tanqid» kabi dostonlari 1936—1937 yillarda yaratilgan. Bu asarlarda eskilik bilan yangilik, eski urf-odatlar bilan yangicha urf-odatlar qiyosiy tarzda o‘zining poetik ifodasini topgan. Hayotdagi kishilar, xususan bolalar xarakteridagi ayrim nuqsonlar beg‘araz hajv qilingan.
Quddus Muhammadiy 1941—1944 yillarda mashhur baxshi — Islom shoirga kotiblik qilib, uning terma va dostonlarini yozib olish bilan mashg‘ul bo‘ldi. Urushdan keyingi yillarda esa uning birinchi she’riy to‘plami «Sinov» (1947) nomi bilan nashr etildi. Shundan so‘ng «O‘quvchiga esdalik» (1947), «She’r va ertaklar» (1947), «Orzu» (1948), «Bahor keldi» (1950), «Dunyoda eng kuchli nima?» (1951), «Qirq o‘g‘il va qiz» (1951), «Bizning do‘stlarimiz» (1952), «Sen tug‘ilgan kun» (1952), «Yangi uy» (1953), «Mehribon do‘stlar» (1953), «Qo‘ng‘izboy bilan sichqonboy» (1955), «Tugmacha» (1956), «Tanlangan asarlar» (1957) kabi o‘ttizdan ortiq kitoblari bosilib chiqdi. Uning to‘rt kitobdan iborat «Tabiat alifbosi» kitobi ayniqsa, ma’lum va mashhur bo‘lib ketdi. «Ochil dasturxon» (1970) kabi xalq og‘zaki ijodi an’analari ruhidagi asarlari ham shuhrat topti va adibga cheksiz sharaf keltirdi. Uning «Qanotli do‘stlar» nomli she’riy kitobi 1970 yilda Hamza nomidagi Respublika Davlat mukofotiga sazovor bo‘ldi. U 1977 yili O‘zbekiston xalq shoiri unvoni bilan taqdirlandi.
Q. Muhammadiy faqat bolalar shoirigina emas, bolalar adabiyotining jonkuyari va targ‘ibotchisi sifatida ham o‘nlab maqolalar yozdi. Uning «Bolalar adabiyotining yanada ravnaqi uchun» (1961), «Bolalar adabiyotini o‘rganaylik» (1963), «Ilhom bilan» (1967) kabi maqolalari shular jumlasidandir.
Quddus Muhammadiy mohir tarjimon sifatida ham mashhurdir. Uning S. Marshak, S. Mixalkov, A. Barto, K. Chukovskiydan qilgan tarjimalari o‘zbek bolalar adabiyotining ravnaqida muhim rol o‘ynadi.
Bolalarning buyuk va kamtarin shoiri Quddus Muhammadiy 1997 yil 22 iyunda Toshkent shahrida vafot etdi.
|
| |
