SCIENTIFIC ASPECTS AND TRENDS IN THE FIELD OF
SCIENTIFIC RESEARCH
International scientific online conference
57
RAQAMLI IQTISODIYOT SHAROITIDA INFLYATSION JARAYONLARNI
IQTISODIY-STATISTIK TAHLILI
Ismailova Shaxnoza Uktamovna
TDIU “Moliya va buxgalteriya hisobi” fаkultеti
Statistika (tarmoqlar va sohalar bо’yichа) 2-kurs mаgistrаnti
Inflyatsiya jarayonlari zamonaviy iqtisodiyotning eng muhim va dolzarb masalalaridan
biridir. Inflyatsiya fuqarolarning turmush darajasiga, iqtisodiy o'sishga va butun mamlakat
rivojlanishiga bevosita ta'sir qiladi. Shuning uchun bu sohada samarali
qarorlarni tushunish va
qabul qilish uchun inflyatsiya jarayonlarini iqtisodiy va statistik tahlil qilish zarur.
Inflyatsiya - bu butun iqtisodiyotda tovarlar va xizmatlar narxlari darajasining oshishi. Bu
turli sabablarga ko'ra yuzaga kelishi mumkin, jumladan, talabning oshishi, tovar va xizmatlar
taklifining kamayishi, ishlab chiqarish xarajatlarining oshishi va boshqalar.
Inflyatsiya turli
darajada namoyon bo'lishi va turli shakllarda, jumladan, giperinflyatsiya, stagflyatsiya,
deflyatsiya va boshqalarni olishi mumkin.
Inflyatsiya jarayonlarining iqtisodiy va statistik tahlili inflyatsiya bilan bog'liq iqtisodiy
ma'lumotlarni yig'ish, tahlil qilish va sharhlashni o'z ichiga oladi. Bunday tahlilni o'tkazish uchun
ishonchli va aniq ma'lumotlarga, jumladan, iste'mol narxlari, bandlik darajasi, YaIM, pul massasi,
inflyatsiya kutilmalari va boshqalar to'g'risidagi ma'lumotlarga ega bo'lish kerak.
Inflyatsiya jarayonlarini iqtisodiy va statistik tahlil qilishning
asosiy vositalaridan biri
iste'mol narxlari indeksi (INI) hisoblanadi. CPI oddiy fuqarolar tomonidan sotib olingan iste'mol
tovarlari va xizmatlari narxlari darajasining o'zgarishini aks ettiradi. CPI odatda mamlakatda eng
ko'p sotib olinadigan tovarlar va xizmatlarning ma'lum bir to'plami narxlarining o'rtacha vazni
asosida hisoblanadi.
Umuman olganda, inflyatsiya jarayonlarini iqtisodiy va statistik tahlil qilish mamlakat
iqtisodiyoti holatini baholash, inflyatsiya jarayonlarining tendentsiyalari va xususiyatlarini
aniqlash, ularni tartibga solish chora-tadbirlarini belgilashning eng muhim vositasi hisoblanadi.
Turli model va usullardan foydalanish inflyatsiyani har tomonlama tahlil qilish va uni
boshqarishning samarali choralarini ishlab chiqish imkonini beradi.
Inflyatsiya, odatda, iqtisodiyotda tovarlar va xizmatlarga
talabning ushbu tovarlar va
xizmatlar taklifidan oshib ketishi natijasida yuzaga keladi. Bu esa narxlarning oshishiga olib
keladi, chunki korxonalar talab yuqori bo‘lganligi sababli o‘z mahsulotlari uchun qo‘shimcha haq
olish imkoniyatiga ega. Shu bilan bir qatorda, inflyatsiya tovarlar va xizmatlar taklifining
kamayishi natijasida ham yuzaga kelishi mumkin, bu esa korxonalarning cheklangan taklif uchun
raqobatlashishi natijasida narxlarning oshishiga olib keladi.
Inflyatsiya jarayonlarini tahlil qilish uchun turli xil statistik usullar, jumladan, vaqt seriyalari
tahlili, regressiya tahlili va prognozlash qo'llaniladi. Vaqt seriyalarini tahlil qilish tendentsiya va
naqshlarni aniqlash uchun vaqt davomida ma'lumotlarni tahlil qilishni o'z ichiga oladi. Regressiya
tahlili turli oʻzgaruvchilar va inflyatsiya surʼatlari oʻrtasidagi bogʻliqlikni aniqlash uchun,
bashorat qilish esa oʻtmishdagi maʼlumotlar asosida kelajakdagi inflyatsiya surʼatlarini bashorat
qilish uchun qoʻllaniladi.
Xalqaro tajriba va statistik amaliyotimiz shuni ko‘rsatadiki, inflyatsiyani o‘lchashning eng
ishonchli, qulay va keng tarqalgan usuli bu indeks usuli hisoblanadi. U zanjir usuli yordamida
ishlab chiqaruvchilar narxlari indekslarini hisoblashni o'z ichiga oladi.
Indekslar har oyda
hisoblab chiqiladi va o'tgan oy ma'lumotlari va oldingi moliyaviy davrlarning xuddi shu
oylaridagi narxlar darajasi ma'lumotlari bilan taqqoslanadi. Ular oylik indekslarni uzoq muddatga
ko'paytirish yo'li bilan aniqlanadi. Amaldagi shkala hisob-kitoblar uchun asosiy asos sifatida
olinadigan yillik ishlab chiqarish qiymati to'g'risidagi ma'lumotlardir. Indeks usulidan
SCIENTIFIC ASPECTS AND TRENDS IN THE FIELD OF SCIENTIFIC RESEARCH
International scientific online conference
58
inflyatsiyaning makroiqtisodiy ko'rsatkichlarga ham, korxonalarning moliyaviy ko'rsatkichlariga
ham ta'sirini baholash uchun ishlatilishi mumkin. Ushbu usulni qo'llash bilan bog'liq
holda
quyidagi muammolar paydo bo'ladi:
indekslarni hisoblash usuli;
indekslarni yaratish va tuzatish uchun narxlar statistikasi metodologiyasi;
tahlil bilan qamrab olingan davr uchun bazaviy ko'rsatkichlarni tanlash;
tegishli narxlar indeksidan foydalangan holda tanlangan ko'rsatkichlarni haqiqiydan
doimiy narxlarga qayta hisoblash.
1)Indekslarni hisoblashning asosiy usullari, ularning afzalliklari va kamchiliklari.
Eng keng tarqalgan indekslardan biri Paashe indeksidir:
bunda:
t+1 yildagi narxlar indeksi,
t va t+1 yillarida tovar bahosi,
t+1 yilida tovarning sotilish hajmi.
n - sotiladigan mahsulot turlarining soni
Qachonki
bo’lsa, shuni ta'kidlash mumkinki, ko'rsatilgan yilda narxlar o'rtacha
barqaror bo’ladi,
tengsizlik esa narxlarning o'sishi va
pasayishini ko'rsatadi.
Paashe indeksi kamchiliklardan xoli emas. U yig'ishning yuqori darajasi bilan ajralib turadi,
ammo aholining turli qatlamlarining iste'mol savatlari bir xil emas. Paashe indeksi tanlab
olinmaydi va har qanday narx oshishini qamrab oladi, garchi u har doim ham inflyatsiyadan uzoq
bo’lsa ham
2
. U mahsulot taklifi tarkibidagi assortimentning o'zgarishi va mahsulot sifatidagi
kichik o'zgarishlar natijasida yuzaga keladigan yashirin narxlarning o'sishiga umuman munosabat
bildirmaydi, chunki ushbu indeksga muvofiq narxlar faqat t yili va t + 1 yilida sotilgan tovarlar
uchun taqqoslanadi. Shuning uchun, so'nggi yilda "yangi" va qimmatroq mahsulotning ko'rinishi
hisobga olinmaydi. Paashe indeksi ochiq inflyatsiyaning borishi haqida aniq tasavvurga ega emas,
chunki u talabning o'zaro narxlari egiluvchanligi bilan bog'liq ko'plab ta'sirlarni o'zlashtiradi.
Inflyatsiya darajasini statistik hisoblash uchun raqamli texnologiyalardan
foydalanishning
bir necha yo'li mavjud bo’lib, bu vaqt o'tishi bilan tovarlar va xizmatlar narxlarining o'sish
sur'atining o'lchovidir. Quyida bir qancha misollar keltiramiz:
Veb-qirqish: yondashuvlardan biri onlayn chakana sotuvchilar va boshqa manbalardan
narxlar to'g'risida ma'lumot to'plash uchun veb-qirqish vositalaridan foydalanishdir. Ushbu
vositalar ma'lum mahsulotlar yoki tovarlar va xizmatlar toifalari to'g'risida ma'lumot to'plash
uchun dasturlashtirilgan bo'lishi mumkin va vaqt o'tishi bilan narxlarning o'zgarishini kuzatish
uchun muntazam ravishda ishga tushirilishi mumkin.
SCIENTIFIC ASPECTS AND TRENDS IN THE FIELD OF SCIENTIFIC RESEARCH
International scientific online conference
59
Ma'lumotlar yig'ilgandan so'ng, inflyatsiya darajasini hisoblash uchun regressiya tahlili kabi
statistik usullardan foydalanish mumkin.
Big Data Analytics: Yana
bir yondashuv ijtimoiy media, onlayn bozorlar va tranzaksiya
ma'lumotlari kabi turli manbalardan olingan katta hajmdagi ma'lumotlarni tahlil qilish uchun katta
ma'lumotlar tahlilidan foydalanishdir. Mashinani o'rganish algoritmlari vaqt o'tishi bilan
narxlarning o'zgarishini ko'rsatadigan ma'lumotlardagi naqshlarni aniqlash uchun o'qitilishi
mumkin. Misol uchun, agar algoritm ijtimoiy tarmoqlarda ma'lum bir mahsulot haqida eslatmalar
sonining ko'payishini aniqlasa, bu o'sha mahsulot narxi oshib borayotganining belgisi bo'lishi
mumkin.
Xulosa qilib aytganda, inflyatsiya darajasini statistik hisoblashda raqamli texnologiyalardan
foydalanish iqtisodiyotdagi narxlar o‘zgarishini o‘z vaqtida va aniqroq o‘lchash imkoniyatini
beradi. Bu texnologiyalar turli manbalardan katta hajmdagi ma’lumotlarni to‘plash va tahlil qilish
imkonini beradi, bu esa vaqt o‘tishi bilan narxlarning naqshlari va tendentsiyalarini aniqlashga
yordam beradi.
