Ma`lumotlar kodlash, raqamli tizim.
Raqamli dasturiy boshqariladigan EMT va komplekslar elektr yuritma dasturiy
boshqariladigan universal tizimdir. U dastgoxlardlagi turli buyumlarni qayta ishlashda
keng qo’llanishga ega bo’lib, detallarni qayta ishlash sifati va mexanik unimdorligini
sezilarli darajada oshishni ta'minlaydi.
RDB li elektr yuritmalar qo’llanilganda buyumlarni qayta ishlash bo’yicha barcha
texnologik ma'lumotlar buyum yoki qayta ishlovchi instrumentning tezligi va siljishi
ishlab berishdagi operasiyaning ketma - ketligi va boshqalar raqamlar ko’rinishida
beriladi. Barcha raqamlarning majmuasi ushbu buyumga ishlov berish dasturini tashkil
etadi. Dastur oldindan mos ravishda xisoblandi, kodlashtirilgan u yoki bu turdagi dastur
tashuvchiga yoziladi. Buyumga ishlov berish oldidan dastur elektr yuritmaning dasturiy
qurilmasiga kiritiladi.
U operatorning bevosita qatnashi ishsiz buyumga ishlov berishni ta'minlaydi.
Boshqa buyumga ishlov berish uchun faqat dasturni almashtirish talab qilinadi.
U yordamchi operasiyalarni (instrumentni olib kelish va chetlashish detalni
o’lchash, keltirish kattaliklarini xamda kesish tezliklarini o’rnatish va boshqalar) chiqarib
tashlashi xisobga ishlov berish vaqtini sezilarli kamaytiradi.
Shunday qilib, RDB li dasturiy boshqarish tizimi (DBT). Dasturiy boshqariladigan
elektr yuritmaning ma'lum bir ko’rinishidir. RDB lik tizimlar analogi, (uzluksiz) va
diskretli (impulsli) tizimlarga bo’linadi. Analogli RDB tizimlarda buyumlarga ishlov
berish dasturlarini tashkil qiluvchi raqamlar majmuasi qandaylir uzluksiz o’zgaruvchi
analogli fizikaviy kattalikka (o’zgarmas tok kuchlanishi sinusoid kuchlanishning fazasi
yoki amplitudasi va boshqalar) o’zgartiriladi. Bu kattalik elektr yuritma uchun kirish,
boshqaruvchi ta'siri bo’ladi. Diskretli RDB tizimlarida dastur boshqaruvchi impulslar
ketma-ketligi sifatida berilib, ularning xar biriga buyum yoki instrumentning ma'lum bir
siljishi mos keladi. Bunda impuls sonlari siljish qiymatini, ularning chastotasi esa siljish
tezlanishini aniqlaydi.
RDB li tizimlar quyidagi ikki rejimlardan biridan ishlaydi: pozisiyalash bo’yicha
va konturli bo’yicha ishlov berish. Pozision (koordinatali) RDB tizimlari buyumga yoki
uning to’g’ri chiziqli siljishiga nisbatan instrumentni aniq o’rnatishni ta'minlaydi.
Bunday rejimlar frezerlash bir necha teshiklarni formalashda yoki yo’nishda, shuningdek
buyumlarni randalash va silliqlashda kerak bo’ladi. Bunda instrument yoki buyum
instrument o’rnatilgan (pozitsiyalashgan) nuqtalar orasidagi eng qisqa to’g’ri chiziqli yo’l
bo’yicha siljiydi.
Konturli (funksional) RDB li tizimlar buyum, instrument yoki buyumni ixtiyoriy
trasktoriyada siljishini ta'minlaydi, bu turli konfigurasiyaga ega bo’lgan buyumlarga
konturli ishlov berishda talab qilinadi.
RDB li tizimlar yopish yoki ochiq bo’lishi mumkin. Yopiq tizimlarda datchiklar
yordamida instrument yoki buyumning xaqiqiy o’rin joyi o’lchanadi va bu malumot
teskari aloqa ko’rinishda taqqoslovchi qurilmaga beriladi. Ushbu qurilmada u, dasturiy
qurilma signali bilan solishtiriladi. Xaqiqiy o’rin joyi topshiriqqa nisbatan farq qilganda
elektr yuritmaning boshqarish tizimiga, instrument yoki buyumni o’rin joyini kerakli
korreksiya qilishni ta'minlovchi, qo’shimcha boshqarish signali beriladi. Shu orqali yopiq
RDB tizimlari, buyumlarga ishlov berishni yuqori aniqligini ta'minlaaydi.
Ochiq RDB tizimlarida instrument yoki buyumning xarakati nazorat qilinmaydi va
topshiriqqa nisbatan bevosita solishtirilmaydi. Shuning uchun, tizim ko’rsatkichlarini
yoki qandaydir tashqi ta'sirlarni, misol uchun, yuritma validagi qarshilik momentni,
tasodifiy o’zgarishi dasturga ishlov berish aniqligini kamayishini chaqiradi. Shu bilan bir
qatorda ochiq tizimlar yopiqlarga nisbatan sozlash va ishlashda soddaroqdir. RDB tizimi
dastgoxlarda buyumga ishlov berish jarayoniga bir necha bosqichlardan iborat bo’lgan
bunda tastur tashuvchini tayyorlash oldin keladi. Buyumga ishlov berish dasturini tuzish
uchun boshlang’ich ma'lumotlar sifatida quyidagi texnologik kattaliklar bo’ladi:
tayyorlamaning o’lchovlari (chala maxsulot) va buyumning chizmasi, tayyorlamaning
materialli, instrumentning xarakteristikalari, buyum tayyorlashning aniqlik darajasi,
ishlov berishning ko’rinishi va xarakteri.
Dastur tuzishning 1-chi bosqichida maxsus chizma tayyorlanadi. Bunda buyum
to’g’ri burchakli koordinatalar tizimida ko’rsatiladi. (xajm bo’yicha ishlov berilganda 3-
koordinata xam beriladi) so’ngra qabul qilingan koordinatalar tizimida instrument
(buyum)ning siljishi dasturlanadi, bunda pozision RDB tizimlari orasidagi siljishlar
dasturlanadi, konturli RDB tizimlari uchun esa - instrument (buyum) markazini kerakli
troektoriya bo’yicha siljishi dasturlanadi. Dastur tayyorlashning keyingi bosqichida
buyumga ishlov berishning texnologik kartasi tuziladi. Unda kesim tezligi berilishi va
chuqurligi va koordinata o’qlari bo’yicha siljish kattaliklari ko’rsatilgan xolda instrument
(buyum) ning barcha siljishlarining ketma-ketligi aniqlanadi. Ma'lumotlarning kiritishga
qulay bo’lishi va dastur tashuvchining uzunligini kamaytirish uchun texnologik kartadagi
barcha ma'lumotlar kodlashtiriladi. RDB tizimlarida ikkilangan va ikkilanmagan- 10 li
kodlar eng ko’p tarqalgan. Bunda ikkilangan va 10 li sanoq tizimdan foydalaniladi.
Dastur tashuvchiga dastur aloxida. "Bo’laklar" (bloklar) ko’rinishida yoziladi. Xar bir
blok texnologik siklining ushbu bosqichidagi buyumga ishlov berishi to’g’risidagi barcha
ma'lumotlarni o’z ichiga oladi. Kordinata o’qlari bo’yicha siljish tezligi va yo’nalishi,
ishlov berish rejimlari. Sovutish rejimlari va boshqalar. Bu ma'lumot aloxida "So’zlar"
yordamida ifodalanib, ularning xar biri yoki koordinata o’qlari bo’yicha siljish qiymatini
yoki uning tezligi va yo’nalishini yoki qandaydir yordamchi kamandalarni aniqlaydi.
Buyumga ishlov berish dasturini o’z ichiga olgan xolda tayyorlangan DT., elektr
yuritmaning kirish qurilmasiga o’rnatiladi (2.2-rasm).
Kirish va dasturga ishlov bersh qurilmasi (KDIB.Q) da foto o’quvchi F.O’. va
kuchaytirgich - shakllantirgich ksh yordamida dastur tashuvchi DT dagi kodlash
tirilgan axborot aloxida kadrlar bo’yicha qo’yiladi va elektrik signallarga
qo’yiladi. O’qilayotgan bir kadr to’g’risidagi ma'lumot bufer (oraliq xotiraga yozilguncha
R.D.B) tizimining ishchi xotirsi va keyingi bloklarida oldingi kadrlar to’g’risidagi
axborotlarga ishlov berish amlg oshiriladi. Ishchi xotira bo’shatilishi mobaynida unga
bufer xotirasidan ma'lumotlar o’tkaziladi, bu orqali dastgoxni boshqarish jarayonini
uzluksizligi ta'minlanadi.
2.2-rasm: Dasturiy boshqariladigan EYu ning tuzilmaviy sxemasi.
Bufer va ishchi xotir qurilmasi XQ tarkibiga keyingi xotiradan elektrik signallar
interpolyator (deshifrator) И kirishiga beriladi. U ushbu kodlashtirligan signallarni elektr
impulslar ketma - ketligi (bular unitar kod deb ataladi) ga o’zgartiradi va ularni elektr
yuritma kirishiga beradi, elektr yuritma impulslar ketma - ketligini qayta ishlashini
amalga oshirib, dastgox ijro organini siljishi ta'minlaydi. Bunda, impulslar soni siljish
kattaligini ularning qaytalanish chastotasi esa siljish tezligini aniqlaydi. Xotira qurilmasi
XQ boshqarish pulti BP bilan bog’langan.
RDB tizimi shuningdek, mos ravishda turli elektro mexanik va elektromagnit
qurilmalarni-elektromagnit nuqtalar, dastgoxlarning turli mexanik vositalarining
elektromagnitlari, rele va kontaktorlarning g’altaklarini xamda boshqarishni ta'minlaydi.
2.2-rasmda ular shakli ravishda elektro avtomatika bloki EB tarzida ko’rsatilgan.
2.3-rasm. EHM asosidagi dasturiy qurilmali EYu ning tuzilmaviy sxemasi 2.2-
rasmdagi RDB sxemasi detalga ishlov berish texnologik jarayoni ko’rsatkichlarining
datchiklari (TJD bloki) bilan to’lg’azilishi mumkin. Bunday xolatda RDB tizimi yopiq
tizim bo’lib, detalga ishlov bershning yuqori sifatini ta'minlaydi, bundan tashqari RDB li
elektr yuritma sxemasi dasturlarni kiritish va o’chirishni nazorat qilish, dastgox elektr
qurilmalarini ishlardagi ximoya, blokirovka va signallashtirishni ta'minlovchi bir qator
bloklar va jixolarga xam ega bo’ladi.
2.3- rasm: EHM asosidagi dasturiy qurilmali EYu ning tuzilmaviy sxemasi
O’zining texnikaviy imkoniyatlari va xususiyatlariga ko’ra RDB ning tuzilmasi 4
guruxga bo’linadi.Ular xalqaro tasnifga ko’ra quyidagicha belgilanadi; HNC, SNC, CNC
va DNS. HNC (Hond numericad control) tizimi boshqarish pulttidan dasturlarni dastagi
berilgandagi tezkor boshqarishini ta'minlaydi. SNC (Stored numericad control) tizimi
dasturlarni saqlash uchun xotira qurilmasiga ega va ishlov berish oldidan bir marta
qo’yiladigan dasturli bir xil turdagi chala maxsulotlar partiyasiga ishlov berishni
ta'minlaydi. CNC (Computer numericad control) tizimi o’zishini dasturlash va
boshqarishning talab qilingan algoritmini ishlab chiquvchi mikro EHMni qo’llashga
asoslangan. DNC (Pirect numericad control) tizimi SNC va CNC tizimlarga ega bo’lgan
RDB li bir gurux dastgoxlarni bevosita raqamli boshqarishni amalga oshirishni
ta'minlaydi. DNS tizimi shuningdek, o’zining tuzilmasida EHM dan foydalanishni ko’zda
tutadi.
Xozirgi paytda mikroprosessorlar va kompyuterlar qo’llanilgan RDB tizimlari
keng tarqalgan (2.3-rasm).
Kompyuterga boshqaruvchi dastur dastur tashuvchi DT dan yoki boshqaruvchi
pultdan BP dan dastur kirituvchi blok DKB va kirsh - chiqish qurilmasi KChQ 1 orqali
kiritiladi. So’ngra u kompyuterning xotira qurilmasiga keladi. Doimiy xotira qurilmasi
DXQ dasturning o’zgarmas qismi, dekotlashtirish, interpolyasiyalash va kerakli xisoblar
uchun ma'lumotlar saqlandi.
Tezkor xotira qurilmasi TX ga (DZU) boshqauvchi dastur ma'lumotlaridan
tashqari texnalogik jarayonning borishi, ximoya blokirvkalarning xolati to’g’risidagi
teskar aloqa datchiklari TAD dan olinadigan joriy ma'lumotlar keltiriladi. Bular asosida
elektr yuritma EYuG ga va dastgoxning elektroavtomatika EA qurilmasiga boshqaruvchi
tasirlash ishlab chiqariladi. Kompyuterning dastgox elektr qurilmalari bilan bog’lanishi
kirish - chiqish qurilmalari KChQ 2 - KChQ 4 orqali amalga oshiriladi. Kompyuter
ko’rsatilgan bloklardan tashqari mikroprosessorlar MP va taymer T ni oladi.
RDB tizimlarida kompyuterlarni qo’llash ularni funksional imkoniyatlarini
keskin kengaytiradi:
dastgoxni ishlshga dasturiy yo’l orqali ta'sir ko’rsatish;
dastgox bilan operatorni diyalog rejimida muloqat T ni amalga oshirish;
dastgox va RDB tizimi diagnostikasini olib borish;
universal - xompazision, xom konturli detallarga ishlov berish rejimlarini amalga
oshirishini ta'minlaydi.
Bundan tashqari kompyuter turli koordinatlar bo’yicha instrument (yoki detalni)
ni xarakatini ta'minlovchi bir nechta elektr yuritmalarni boshqarishni ta'minlaydi.
Sanoq tizimi deb, predmetlar majmuasini maxsus belgilar bilan belgilashni
tushuniladi. Raqamli qurilmalarda ikkili sanoq tizimi deb ataluvchi tizim ishlatiladi.
Bundan tashqari EHM va mikroprosessor sistemalarida o’n oltilik sanoq tizimi deb
ataluvchi tizim ham ishlatiladi. Demak, raqamli texnologiyani tushunish uchun bir sanoq
tizimidan ikkinchi tizimga va aksincha teskarisiga o’tkazishni bilish kerak.
Nazorat savollari:
1. Raqamli boshqariluvchi EMT va komplekslarni avzalligi nimada?
2. DBT elektr yuritmaning tuzilish sxemasini izoxlang.
3. EHM asosida dasturiy boshqariluvchi EYuni vazifasi nima?
| 