Mavzu: ELEKTRON TIJORATDA MA’LUMOTLAR HAVFSIZLIGINI TA’MINLASH
Reja:
Kirish
1.
Elektron tijoratda ma’lumotlar havfsizligini ta’minlash
2.
UzunligiМsimvolliКkalitni tanlash
3.
Quyida eng kam vaqt sarf qilgan xolda kriptoturg’unlik
4.
Algorithm) 1981 yilda yaratilgan
Foydalanilgn adabiyotlar
Xulosa
Kirish
ELEKTRON TIJORATDA MA’LUMOTLAR HAVFSIZLIGINI TA’MINLASH 5.1. Elektron
tijorat havfsizligini ta’minlashda kriptografiya Grek tilidan tarjima qilganda,
kriptografiya so’zi “mahfiy yozuv” ma’nosini anglatadi. Kriptografiyaning klassik
masalasi qandaydir boshlang’ich matnni (ochiq matnni) qandaydir qoidalar
yordamida shifrlangan ko’rinishga o’tkazishdir. Bunda qandaydir belgilarning
tasodifiyga o’xshagan ketma-ketligi shifromatn yoki kriptogramma deb
ataladi.Ochiq matnni oddiy inson tomonidan tushunarsiz xolatga o’tkazish
jarayoni fan tili bilan shifrlash yoki deshifrlash atamalari bilan ham nomlangan.
Shifrlash deganda barcha tomonidan tushuniladigan va ochiq ma’lumotlarni
shifrlangan ma’lumotlarga (shifrlangan matnga) o’zgartirishga aytilsa, deshifrlash
deganda shifrlangan ma’lumotlarni ochiq ma’lumotlarga o’zgartiruvchi teskari
jarayonga aytiladi. Shifrlash usuli (shifr) deb, shifrlash algoritmiga binoan ochiq
informatsiyani berkitilgan (tushunarsiz) informatsiyaga o’zgartiruvchi amallar
majmuasiga aytiladi. Ko’pchilik shifrlash tizimlari vaqtning beshavqat sinovlariga
dosh bera olmadi, boshqalaridan esa xozirgi davrgacha foydalaniladi. Hisoblash
mashinalari, komp’yuter tarmoqlari va internetning paydo bo’lishi ma’lumotlarni
shifrlash-deshifrlashning ko’pgina yangi usullarining Toshkent Moliya instituti R.H.
Ayupov va G.R. Boltaboeva yaratilishiga turtki bo’ldi. Shifrga xujum (yoki
kriptoanaliz) kalitni bilmasdan turib, shifrlash algoritmini aniqlashga va berk
bo’lgan imformatsiyani beruxsat o’qishga (rasshifrovka qilishga) bo’lgan urinishdir.
Shifrlashning zamonaviy usullari quyidagi talablarga javob berishi lozim: Shifrning
kriptoanalizga
(deshifrovkaga)
bo’lgan
turg’unligi
(chidamliligi
–
kriptoturg’unlik)shunday bo’lishi lozimki, uning fosh etilishi faqatgina kalitlarning
to’liq saralash masalasini yechish orqaligina amalga oshirilishi mumkin bo’lsin;
Kriptoturg’unlik shifrlash algoritmining mahfiyligi orqali emas, balki
kalitning
mahfiyligi orqali ta’minlanadi; Shifromatn hajmi bo’yicha dastlabki
informatsiyadan ortiq bo’lmasligi
lozim; Shifrlashdagi xatoliklar informatsiyaning
buzilishiga va yo’qolishiga olib
kelmasligi kerak; Shifrlash vaqti juda ham katta
bo’lmasligi zarur;
Shifrlashning keng miqyosda ishlatiluvchi algoritmini amalda
mahfiy saqlash mumkin emas. Shu sababli, algoritmning kriptoanalitik
foydalanishi mumkin bo’lgan zaif tomonlari bo’lmasligi lozim. Agar bu shart
bajarilsa, shifrning kriptoturg’unligi kalit uzunligi orqali aniqlanadi, chunki
shifrlangan informatsiyani fosh etishning yagona yo’li – kalit kombinatsiyalarini
saqlovchi algoritmni rasshifrovka qilishdir. Shunday qilib, kriptoanaliz uchun sarf
qilinadigan vaqt va vositalar kalit uzunligiga hamda shifrlash algoritmining
murakkabligiga bog’liqdir. Shifrlash usullari turli alomatlari bo’yicha quyidagi
chizmada keltirilgandek tasniflanishi mumkin: Kalit turi bo’yicha Shifrlash usullari
Simmetrik (Mahfiy) kalitli Nosimmetrik (Ochiq) kalitli Toshkent Moliya instituti
R.H. Ayupov va G.R. Boltaboeva O’zgartirish usuli bo’yicha Simmetrik (mahfiy)
kalitli shifrlash tizimlari Almashtirish usullarining mohiyati – bir alfavitda yozilgan
information simvollarni boshqa alfavit simvollari bilan ma’lum bit qoida bo’yicha
almashtirishdan iboratdir. Bu guruhga mansub eng sodda usul sifatida
to’g’ridanto’g’ri almashtirish usulini ko’rsatish mumkin. Dastlabki informatsiya
yoziluvchi А0alfavitnings0isimvollariga shifrlovchi alfavitning s1isimvoli mos
qo’yiladi.Oddiy xolda ikkala alfavit ham bir xil simvollar to’plamiga ega bo’lishi
mumkin. Ikkala alvavitdagi simvollar o’rtasidagi moslik ma’lum bir algoritm
bo’yicha Кsimvollar uzunligiga ega bo’lgan dastlabki matn Т0simvollarining
raqamli ekvivalentlarini o’zgartirish orqali amalga oshiriladi. Monoalfavitli
almashtirish algoritmi quyidagi qadamlar ketma-ketligi ko’rinishida ifodalanishi
mumkin: 1-qadam: [1хR]o’lchamli dastlabkiА0alfavitdagi har bir simvols0
T(i=1,
K)niА0alfavitdagis0isimvol tartib raqamiga mos keluvchihoi (s0i) soniga
almashtirish yo’li bilan raqamlar ketma ketligiL0hni shakllantirish. 2-qadam:
L0hketma-ketligining har bir soninih1i = (k1x h0i (s0i) + k2) (mod R) formula orqali
hisoblanuvchiL1hketma-ketligining mos sonih1iga almashtirish yo’libilanL1hsonlar
ketma-ketligini shakllantirish, bu yerdak1o’nlik koeffitsient, k2esa siljitish
koeffitsienti. Tanlangank1vak2koeffitsientlarh0ivah1isonlarining bir Almashtirish
usullariусуллари O’rin almashtirish usullari Analitik usullar Additiv usullar
Kombinatsion usullar Toshkent Moliya instituti R.H. Ayupov va G.R. Boltaboeva
ma’noli mosligini ta’minlashi lozim. h1i = 0deb olinganidah1i = Ralmashinuvi
bajarilishi
kerak.
3-qadam:
L1hketma
ketligining
har
bir
sonih1i(s1i)ni[1хR]o’lchamli shrifrlash alfavitining moss1i
T1(i=1, K)simvoli bilan
almashtirish orqaliT1shifr matnini hosil qilish. 4-qadam: Olingan shifr matni
o’zgarmas buzunlikdagi bloklarga ajratiladi. Agar oxirgi blok to’liq bo’lmasa, blok
orqasiga mahsus simvol-to’ldirgichlar joylashtirish (masalan, *simvolini). Misol:
Shifrlash uchun dastlabki ma’lumotlar: Т0 = А0= А1= R=36 k1=3 k2=15 b=4
Algoritmning qadamba-qadam bajarilishi quyidagi natijalarga olib keladi: 1-
qadam: L0h = 2-qadam: L1h = 3-qadam: Т1 = 4-qadam: Т1 = Rasshifrovka qilishda
bloklar birlashtirilib, Кsimvolli shifromatnT1hosil qilinadi. Rasshifrovka qilish
quyidagi butun sonli tenglamani yechish kerak bo’ladi: k1 h01 + k2 = n R + h1i
Ushbu tenglamadagik1 , h11 , k2vaR butun sonlar ma’lum bo’lgandah0i
kattaliginni saralash orqali hisoblanadi. Bu muolajani shifromatnning barcha
simvollariga tadbiq qilish uning rasshifrovka qilinishiga olib keladi. Almashtirish
usulining kamchiligi sifatida dastlabki va berilgan matnlar statistik
ko’rsatgichlarining bir xilligini ko’rsatish mumkin. Dastlabki matn qaysi tilda
yozilganini bilgan xolda, kriptoanalitik axborotlarni statistik qayta ishlab, ikkala
alfavitdagi simvollar orasidagi mos kelishliklarni aniqlashi va matnni rasshifrovka
qilishi mumkin Toshkent Moliya instituti R.H. Ayupov va G.R. Boltaboeva
Polialfavitli almashtirish usullari Bu usullar yetarlicha yuqori darajadagi
kriptoturg’unlikka ega va bunda dastlabki matn simvollarini almashtirish uchun bir
necha alfavitlardan foydalanadilar. Rasman polialfavitli almashtirishni quyidagicha
tasavvur
qilish
mumkin.
N
–
alfavitli
almashtirishda
dastlabkiА0
alfavitdagis01simvoliА1alfavitdagis11 simvoli bilan almashtiriladi va hakozo. s0N
simvolinisNN simvoli bilan almashtirgandan so’ngs0(N+1) simvolining o’rniniА1
alfavitdagis1(N+1)simvoli oladi va xakozo. Polialfavitli almashtirish algoritmlari
ichidaViginer jadvali (matritsasi) Тв ni ishlatuvchi algoritm eng keng miqyosda
tarqalgan.Viginer jadvali [RхR] o’lchamli kvadrat matritsadan iborat bo’lib (R-
ishlatilayotgan alfavitdagi simvollar soni), birinchi qatorda simvollar alfavit
tartibida joylashtiriladi. Ikkinchi qatordan boshlab, simvollar chapga bitta o’ringa
siljitilgan xolda yoziladi. Siqib chiqarilgan simvollar o’ng tarafdagi bo’shagan
o’rinni to’ldiradi (tsiklik siljitish). Agar bu jarayonda kirill alfavitidagi o’zbek alfaviti
ishlatilsa, Viginer martitsasi quyida keltirilganidek, (36х36) o’lchamga ega bo’ladi:
АБВГДЕЁЖЗИЙКЛМНОПРСТУФХЦЧШЭЮЯЎҚFҲ_
БВГДЕЁЖЗИЙКЛМНОПРСТУФХЦЧШЭЮЯЎҚFҲ_А
ВГДЕЁЖЗИЙКЛМНОПРСТУФХЦЧШЭЮЯЎҚFҲ_АБ
ГДЕЁЖЗИЙКЛМНОПРСТУФХЦЧШЭЮЯЎҚFҲ_АБВ
ДЕЁЖЗИЙКЛМНОПРСТУФХЦЧШЭЮЯЎҚFҲ_АБВГ
ЕЁЖЗИЙКЛМНОПРСТУФХЦЧШЭЮЯЎҚFҲ_АБВГД
ЁЖЗИЙКЛМНОПРСТУФХЦЧШЭЮЯЎҚFҲ_АБВГДЕ
…………………
…………………
…………………
_АБВГДЕЁЖЗИЙКЛМНОПРСТУФХЦЧШЭЮЯЎҚFҲ
Shirflash
takrorlanmaydiganМsimvoldan iborat kalit yordamida amalga oshiriladi.
Vijinerning to’liq matritsasidan [ (M+1), R ] o’lchamli shifrlash Toshkent Moliya
instituti R.H. Ayupov va G.R. Boltaboeva matritsasiТ шajratiladi. Bu matritsaning
birinchi qatori va birinchi elementlari kalit simvollariga mos keluvchi qatorlardan
iborat bo’ladi. Agar kalit sifatida so’zi tanlangan bo’lsa, shifrlash matritsasi Т
шquyidagi
beshta
qatordan
iborat
bo’ladi:
АБВГДЕЁЖЗИЙКЛМНОПРСТУФХЦЧШЭЮЯЎҚFҲ_
FҲ_АБВГДЕЁЖЗИЙКЛМНОПРСТУФХЦЧШЭЮЯЎҚ
ЎҚFҲ_АБВГДЕЁЖЗИЙКЛМНОПРСТУФХЦЧШЭЮЯ
ЗИЙКЛМНОПРСТУФХЦЧШЭЮЯЎҚFҲ_АБВГДЕЁЖ
АБВГДЕЁЖЗИЙКЛМНОПРСТУФХЦЧШЭЮЯЎҚFҲ_ Viginer jadvali yordamida
shifrlash algoritmi quyidagi qadamlar ketma ketligidan iborat: 1-qadam:
| 