5-MA’RUZA. ALOQA LINIYALARI, ALOQA LINIYALARI
XARAKTERISTIKASI
Aloqa operator tarmog’i va korporativ tarmoq. Aloqa operator tarmog’i –
bu oshkora aloqa xizmatini ko’rsatuvchi va uning mijozlari xoxlagan jismoniy
shaxs yoki xohlagan tashkilotlar bo’lib, ular tijorat shartnoma asosida
telekommunikatsiya xizmat ko’rsatuvchilarga aytiladi. An’anaviy xizmat – telefon
, tashkilotlarga aloqa kanali ijarasi va bu kanallar orqali o’zining shaxsiy
tarmog’ini qurishi, internetga ulanishi, virtual shaxsiy xizmatlarni tashkil etishi,
veb - xosting xizmati, elektron pochta, IP-telefon, audio/video signallarni tarqatish
va boshqalarga aytiladi. Bunday tarmoqda foydalanuvchilar soni korporativ
tarmoqqa nisbatan ko’p bo’ladi. Operator to’g’ridan- to’g’ri tarmoqni to’liq
ishlashiga javobgar hisoblanadi. Koorporativ tarmoq - asosan ma’lum korxonaning
o’zi va uning xodimlariga xizmat ko’rsatib, o’z tarmog’iga egalik qiladi.
Korporativ tarmoq har – xil o’lchovlik bo’lib katta korxona tarmog’ida o’z lokal
tarmog’i va global tarmoq bilan ulangan bo’lishi mumkin. Korporativ tarmoq 3
turga bo’linadi – bo’lim tarmog’i, bino yoki kampus tarmog’i, korxona
kengligidagi tarmoq. Bo’lim tarmog’i – bu tarmoq solishtirganda katta bo’lmagan
xizmatchilar guruhi bo’lib, korxonaning bir bo’limda ishlovchi va umumiy
vazifani (hisobxona, marketing) bajaruvchilardir. Odatda xizmatchilar soni 30 dan
oshmagan bo’lib, bunday lokal tarmoqda umumiy ma’lumotlardan foydalaniladi:
ma’lumotlar, ilovalar, modem va lazerli printerlardir. Bino tarmog’i – korxonaning
har – xil bo’limlarini bir korxona va binolar chegarasida umumlashtiruvchi
tarmoqdir. Kampus tarmog’i – bir hududda bir necha kv/km maydonni egallab ,
tarmoq irearxiya asosida o’zining magistr kanallariga ega bo’ladi. Korxonaning
asosiy vazifasi tarmoq kesimida informatsion xizmatlarni ko’rsatish hisoblanadi.
Aloqa operator tarmog’i informatsion xizmatlarni ko’rsatmasligi mumkin, sababi
foydalanuvchilarning kompyuterlari operatorning xizmat ko’rsatish zonasidan
tashqarida bo’lganligi uchun. Korxonaning tarmoq o’lchami infokommunikatsiya
misolida bo’lib, u telekommunikatsiya muhitida «orolcha» lokal tarmoq
hisoblanadi. Foydalanuvchilar va ularning kompyuterlari minglab bo’lishi ,
serverlar soni yuzlab bo’lishi mumkin. Bularning ajralib turadigan hususiyatlari:
•
Katta masofa – uzoqda joylashgan LAN va kompyuterni ulash uchun har –
xil telekommunikatsiya vositalari qo’llaniladi – birlamchi tarmoq kanallari soni ,
radiokanallar, sun’iy yo’ldosh aloqasi.
•
Yuqori darajadagi har xilligi (getrogennost) – har xil turdagi kompyuterlar
(Main Fraim to PC)OS larning har xil ilovalari.
Internet –bu global kompyuter (telekommunikatsiya) tarmog’i – bir biridan juda
uzoq joylashgan ko’p lokal tarmoqlar va aloxida kompyuterlar birlashmasi.
Telekommunikatsiya – global tarmoq orqali axborot almashish jarayonidir.
Internet butun dunyo bo’yicha taqsimlangan lokal, xududiy, korporativ tarmoqlar
xamda
aloxida
foydalanuvchilar
kompyuterlarini
birlashtiradi.
Internet
tarmog’ining asosini kompyuter tugunlari va aloqa kanallari tashkil qiladi. Tugun –
tarmoqqa doimiy ulangan kuchli kompyuterdir. Axborot uzatish uchun fizik
kanallar elektrik kabel, tolali optik kabel, radioaloqa, infraqizil nurlar, telefon
tarmog’i liniyasi ko’rinishida bo’ladi. Kompyuter tarmog’i tugunlariga abonentlar
– foydalanuvchilarning personal kompyuterlari yoki lokal tarmoqlar bog’lanadi.
Foydalanuvchilarga Internet tarmog’iga o’z kompyuterlari orqali ulanishni taklif
etuvchi tashkilot tarmoq xizmatlari provayderi (provider – etkazib beruvchi)
deyiladi.
5.1 - rasm. Foydalanuvchi va Internet provayder
“Internet” atamasi 1995 yili AQSh Federal Tarmoq Kengashi (FNC yoki
Federal Networking Counsil) tomonidan berilgan edi. “Internet – bu global
axborot tizimining qismi bo’lib, u:
- IP protokolga yoki uning kengaytmalariga asoslangan unitar adres muxiti bilan
mantiqiy bog’langan;
- Transmission Control Protocol/ Internet Protocol (TSR/IR) yoki uning
kengaytmalaridan va/yoki IP bilan mos protokollaridan foydalangan xolda aloqani
ta’minlay oladi;
- yuqorida keltirilgan kommunikatsiya va u bilan bog’liq infratuzilmaga
asoslangan yuqori satxli xizmatlarni taqdim etadi, qo’llaydi va kirish xuquqini
(xamma uchun yoki cheklangan shaxslarga) beradi”.
Usha vaqtdayoq Internet texnologiyasining asosiy talablari bayon etilgan:
-
Internet – butun dunyoni qamrab olgan eng katta global tarmoq;
-
Internet – turli tashkilotlar va aloqa operatorlari tarmoqlari birlashmasi;
-
Internetda yagona markaz mavjud emas;
-
Internetni boshqarish nodavlat tashkilotlar tomonidan amalga oshiriladi.
2. Internet tarmog’ining tashkil bo’lish tarixi. Internet tarmog’i XX asrning
60-70 yillarida atom yordamida urush xolatida xam ishlaydigan kommunikatsiya
tarmog’ini tashkil qilishga qaratilgan mudofaa loyixasidan kelib chiqqan. Ishlab
chiqaruvchilar fikricha, tarmoqning eng muxim sifati – bu xujum ob’ekti bo’lishi
mumkin bo’lgan yagona boshqaruv markaziga ega emasligidir. Anarxik tuzilmaga
ega bo’lgan tarmoq yaratilgan, unda bir xisoblash mashinasi ixtiyoriy boshqa
xisoblash mashinasidan ustun emas, va xech qaysi kompyuter tarmoqni ishlashi
uchun o’ta muxim axamiyat kasb etmaydi. Keyinchalik Internetni tadqiqot,
kommertsiya va vaqtichog’lik uchun qo’llanilishi bu loyixaning kutilmagan
natijasi bo’ldi. 1961 yili Defence Advanced Research Agensy (DARPA) AQSh
ning mudafaa vazirligi topshirig’iga asosan paketlarni uzatish uchun mo’ljallangan
tajribaviy tarmoq yaratish loyixasiga qo’l urdi. Bu tarmoq ARPANET deb atalib,
turli kompyuterlar orasida barqaror aloqani ta’minlash usullarini tadqiq etish uchun
mo’ljallangan edi. 1972 yilda ARPANET tarmog’ini birinchi namoyishi bo’lib
o’tdi, unda R. Tompson elektron pochtani kashf etdi. Shu vaqtda tarmoqda
ma’lumot uzatish protokoli - TCP/IP yaratilgan edi. TCP/IP – bu turli
kompyuterlar o’zaro aloqani qanday bog’lashini aniqlab beradigan ko’p sonli
kommunikatsiya protokollari yig’indisidir. 1973 yilda R. Kan va V. Serf Internet
tarmog’i tuzilma g’oyasini ilgari surishadi, va birinchi marta tarmoqqa AQSh
tashqarisidan bog’lanish amalga oshiriladi. ARPANET tajribasi shu qadar
muvafaqqiyatli ediki, juda ko’p tashkilotlar kundalik axborot almashinuvi
maqsadida bu tarmoqqa ulanishni xoxlashdi. 1975 yili ARPANET tajribaviy
tarmoqdan ishchi tarmoqqa aylandi. Tarmoqni boshqarish ma’suliyatini Defence
Communication Agency (DCA) xozirda Defence Information Systems Agency
(DISA) deb nomlanuvchi tashkilot oldi. Lekin ARPANET rivojlanishi shu bilan
to’xtab qolmadi: TCP/IP protokollari rivojlanishda davom etdi. 1977 yilda birinchi
100 ta tadqiqotchilarga elektron pochta xizmati taqdim etildi. 1983 yilda Military
Standarts (MIL STD), ya’ni xarbiy standartlar tarkibiga kirgan TCP/IP
protokollari uchun birinchi standart ishlab chiqildi, va shundan keyin xamma
tarmoq foydalanuvchilari ushbu yangi protokollarga o’tishga majbur bo’lishdi.
Ushbu yil Internet tarmog’ining tug’ilgan yili deb xisoblanadi. DARPA ushbu
protokollarga o’tishni engillashtirish maqsadida Berkley Software Design firmasi
raxbariyatiga TCP/IP protokollarini Berkeley (BSD) UNIX da tadbiq etish taklifi
bilan murojaat qildi. Shunday UNIX va TCP/IP ittifoqi boshlandi. Bir qancha
vaqtdan so’ng TCP/IP xammaga tushunarli oddiy standartga moslashtirildi, va
Internet atamasi keng qo’llana boshlandi. 1983 yili ARPANET dan AQSh mudofaa
vazirligining Defence Data Network (DDN) ga taalluqli bo’lgan MILNET ajralib
chiqdi. Internet atamasi MILNET va ARPANET ning birlashtirgan yagona tarmoq
uchun qo’llanila boshlandi. 1984 yilda Internetga 1000 xisoblash mashinasi ulandi,
1989 yilda – 100 ming ta, 1992 yilda esa 1 000 000 xisoblash mashinasi ulandi.
1992 yilda Bernes-Li WWW “Butun dunyo o’rgimchak to’ri”ni kashf qildi.
Internet ISOS jamiyati shakllana boshlandi. Internet tarixida World Wide Web
yaratilishi muxim axamiyat kasb etdi. Evropa yadroviy tadqiqotlar tashkiloti
(TsERN Jeneva) fizigi tomonidan xamma fiziklar va boshqa olimlar tomonidan
Internet tarmog’ida taqsimlangan axborotdan oson usulda foydalanish g’oyasi
ilgari surildi. O’sha vaqtda mavjud bo’lgan Internet vositalari foydalanuvchilardan
tarmoq xaqida katta bilimga ega bo’lishni talab etardi, shuning uchun axborotni
uzatish va taqdim etishning yangi usuli ishlab chiqildi. TsERN tomonidan WWW
xususiyatlari nashr etilgandan so’ng foydalanuvchilar WWW mijozlari va
serverlari uchun dasturiy ta’minot yozishni boshlashdi, bu esa o’z navbatida
“Butun dunyo o’rgimchak to’ri”ni xozirgi ko’rinishiga olib keldi. Internet tarmog’i
tarixida uchinchi muxim voqea bu NCSA Milliy kompyuter ilovalari markazi
dasturchilar guruxi tomonidan birinchi MOSAIC brauzer-dasturini ishlab chiqilishi
bo’ldi, bu esa Internet tarmog’idan barcha istaganlar foydalanish imkonini berdi.
MOSAIC brauzeri foydalanuvchilarga “sichqoncha” tugmasidan osongina
foydalangan xolda axborotlarni qabul qilish va taqdim etish imkonini berdi.
Dasturlarni o’zaro almashtirish va fayllarga o’zgartirish xaqida o’ylash zaruriyati
qolmadi. Brauzer-dasturi xujjatlar, grafiklar, rasmlar va ovozlarni avtomatik tarzda
qayta ishlab, WWW da oson ishlashni ta’minladi. Asosan qiyin topiladigan
resursli matn ko’rinishidagi tarmoqdan rang-barang va turli axborotni oson olish
manbasiga aylandi, oddiy matndan videotasvirgacha o’zgardi. 1991 yili
ARPANET o’z faoliyatini tugatdi, Internet tarmog’i esa mavjud, uning xajmi ilk
xajmidan bir necha barobar katta, chunki u butun dunyo bo’ylab turli tarmoqlarni
birlashtirdi. ARPANET tarmog’i boshlang’ich davrida atigi 4 ta katta EXM dan
tashkil topgan edi. 1995 yili esa 4,5 million faol kompyuterlarni birlashtirdi.
Foydalanuvchilarning asosiy o’sish surati kommunikatsiya infratuzilmasi
rivojlanayotgan va kompyuterlar imkoniyatlari kengayotgan paytga XX asrning
90-yillariga to’g’ri keladi. ARPANET/Internet tarmog’ining 25 yilligida tarmoq
marketing, savdo-sotiq, bank operatsiyalari, radioeshittirish va “jonli” kontsertlar
uchun qo’llanila boshlandi. 1995 yili Compuserve, Progidy, America Online
portallari Internet tarmog’iga keng masshtabdagi ulanish imkoniyatini (kirish
xuquqini) taqdim etishni boshlashdi. Shu vaqtda Netscape Navigator brazuer-
dasturi yaratilda va keng miqyosda qo’llanila boshlandi. 1990 yillar o’rtalarigacha
Internet tarmog’idan nisbatan tor doiradagi akademik uyushmalar foydalana olar
edi. Xozirgi vaqtda esa Internetga ulangan o’nlab million kompyuterlarda ulkan
xajmdagi axborot saqlanadi (100 millionlab fayllar, xujjatlar va boshq.) va yuz
millionlab odamlar global tarmoqning axborot xizmatlaridan foydalanmoqdalar.
Internetning asosini, “karkasi”ni tarmoqqa doimiy ulangan yuz milliondan ortiq
serverlar tashkil etadi. Internet serverlariga lokal tarmoqlar yoki telefon liniyalari
orqali yuz millionlab foydalanuvchilar ulana olishadi. Xar bir lokal yoki korporativ
tarmoqda odatda yuqori o’tkazish qobilitiga ega liniyalar orqali Internet tarmog’iga
doimiy ulangan (Internet serveri) kamida bitta kompyuter mavjud bo’ladi. 1990
yili fizik-olimlar va dasturchilarni birlashtirgan I.V. Kurchatov nomidagi atom
energiyasi institutining xamda Avtoprom vazirligining professional ilmiy tarmog’i
Internet tarmog’iga ulandi va zamonaviy Rossiya tarmoqlariga rivojiga zamin
yaratdi. 1990 yilda InterNIC Xalqaro axborot markazi ma’lumotlar bazasida
birinchi darajadagi .su domeni ro’yxatga olindi. Buning natijasida Sovet Ittifoqi
butun dunyo internet foydalanuvchilariga ko’rina boshladi. Rossiya Federatsiyasi
Internet tarmog’iga 1993 yilda ulandi. 1994 yilda InterNIC da .ru rus domeni
ro’yxatga olindi. Shu vaqtdan boshlab Internet tarmog’ining Rossiya Federatsiyada
mavjudligi xalqaro darajada tasdiqlandi. 1995 yilda .uz domeni ro’yxatga olindi,
lekin kompyuter tarmoqlari (birinchi navbatda Fidonet) O’zbekistonda undan oldin
yaratilgan. Uznetda rus tili keng tarqalgani Uznetni Runetga “qisman ulash”
imkonini beradi. O’zbek tilidagi saytlar orasida – O’zbek Vikipediyasi. Ko’pincha
Uznet atamasida Tas-IX trafik almashinuv tarmog’i tushuniladi, chunki ko’pgina
provayderlarda o’z abonentlari uchun Tas-IX ichidagi resurslarga kirish bepuldir.
Xisob kitoblarga ko’ra, O’zbekistonda Internet foydalanuvchilari soni 2007 yilda 1
million atrofida bo’lgan, 2009 yilda 2,1 million, 2011 yilda 7,5 million. 2015 yilda
esa axborot texnologiyalari va kommunikatsiyalarni rivojlantirish vazirligi
ma’lumotlariga ko’ra Internet foydalanuvchilari soni 12 milliondan ortdi.
3. Internet sohasidagi standartlar. Internet – tarmoqlar ichidagi eng
o’zgachasidir. Amaliyotda istalgan ob’ekt resurslarni yoki ularga kira olishni taklif
qilishi uchun Internetga ulanishi mumkin. Internetda axborotning istalgan turi xech
qanday cheklanishsiz bemalol aylanib yurishi mumkin. Internet tarmog’i ishlashini
tartibga soluvchi markaziy organ mavjud emas, lekin ma’lum bir fundamental
printsiplarni o’rnatuvchi va tarmoq ishlashini boshqaruvchi tashkilotlar mavjud.
O’z falsafasi bo’yicha Internet tarmog’i avtonomdir va xatto anarxiyalikdir; oqibat
natijada bu uning qudrati va zaifligidir. Bir qator tashkilotlar mavjudki, ular
Internetni ma’muriylashtirish va qo’llab-quvvatlashda bo’yicha turli tadbirlarda
qatnashadilar. Mazkur kitob kontekstida bunday tashkilotlar qatorida quyidagilarni
aytib o’tish lozim: CERT, IAV, IETF, IESG, IRTF, ICANN va The Internet
Society (ISOC sifatida ma’lum bo’lgan, Internet jamiyati). Kompyuter himoyasi
buzilishiga e’tibor beradigan guruh (CERT) - Karnegi-Mellona Universitetining
ekspertlar guruhi, ular Internet tarmog’ida kompyuter himoyasi buzilishi bilan
bog’liq masalalarga javob berishadi. CERT 1998 yilning noyabrida ARPA
tomonida o’z-o’zidan ko’payuvchi virusli dasturlarni paydo bo’lishi bilan bog’liq
bir qator intsidentlarga reaktsiya sifatida tashkil etildi. Internet arxitekturasi
bo’yicha Kengash (IAB), dastlab – Internet tarmog’ining koordinatsion Kengashi –
tarkibi 12 ekspertdan iborat ko’ngilli organ, ular Internet ehtiyojlariga yordam
berish uchun o’zlarining kompaniyalari-sponsorlari resurslaridan foydalanishadi.
IAB ikkita muammoli (ishchi) guruhlar: IETF va IRTF faoliyatini nazoratlaydi va
koordinatsiyalaydi. Natijada bu tashkilotlar texnik siyosat va ishchi yo’nalishni
ishlab chiqaradi. Internetning injenerlik muammolari guruhi (IETF) ustivorliklarni
aniqlaydi, o’rnatadi va qisqa muddatli masalalar va muammolar, jumladan
protokollar, arxitektura va ekspluatatsiya bo’yicha echimlar ishlab chiqadi. Taklif
etilgan standartlar Internetda So’rovlar, kommentariyalar va takliflar (RFC)
ko’rinishida e’lon qilinadi. Standartning oxirgi versiyasi ishlab chiqilgandan so’ng
u tasdiqlash uchun Internet injenerlarini boshqarish guruhiga(IESG) kelib tushadi.
Internetning ilmiy-tadqiqot muammoviy guruhi(IRTF) uzoq muddatli masalalar,
jumladan adreslash sxemalari va texnologiyalar bilan shug’ullanadi. Ismlar va
nomerlarni berish bo’yicha Internet korporatsiya (ICANN)- 1999 yilda tashkil
etilgan notijorat tashkilot. ICANN portlarning umumiy ma’lum bo’lgan
nomerlarini taqsimlash, IP-adreslarni boshqarish va domen ismlarini berish
bo’yicha IANA federal organining vakolatlarini o’ziga olish uchun tashkil etildi.
Portlar nomerlari 0 dan 65 536 gacha diapazondagi 16-bitli kattaliklarni tashkil
etadi. Umumiy ma’lum bo’lgan portlar 0 dan 1 023 gacha diapazon ichidagi
raqamlar bilan nomerlanadi va tizimiy jarayonlar yoki amaliy dasturlarda
foydalaniladi. Umumiy ma’lum bo’lgan portlar misollar ko’rsatish mumkin:
SMTP (Pochtani uzatish oddiy protokol), protokoli uchun 25 port, HTTP
(Gipertekstli transport protokoli) protokol uchun 80 port Telnet Distantsion
xizmati uchun 107 port. TCP/IP protokoli bazazidagi Internet mijoz/server
muxitida, server amaliy daraja protokolini hisobga olib, portlarni belgilaydi, u
mijoz darajasida bajariladi.Shuningdek ICANN kompyuterlarni Internetga
joylashtirishni xoxlagan tashkilotlarga IP-adresni belgilaydi;IP-adreslar soni
tashkilot xajmiga bog’liq. Internet jamiyati (ISOC) – ko’ngilli tashkilotdir, u
Internetni ma’muriyatlashtirish uchun qandaydir formal strukturani bildiradi.
Internet jamiyati standartlar bo’yicha qarorlar qabul qilish vakolatini rasmiy xolda
IESG ga bergan.
| 