37-rasm. Shkala va nonius bo‘yicha o‘lchash.
80
Nonius - ozgina intervallarga (10-20) ega bo‘lgan yordamchi shkaladir.
Noniusning birinchi chizig‘i yordamchi shkalaning faqat boshlanishi emas, balki
asosiy shkala bo‘yicha o‘lchamning indeksi (ko‘rsatishi) bo‘lib xizmat qiladi. Agar
noniusning birinchi (nol) chizig‘i asosiy shkalaning birorta chizig‘iga to‘g‘ri kelsa,
o‘lcham qiymati asosiy shkaladan o‘qiladi. Zero noniusning nol chizig‘i asosiy
shkalaning birorta chizig‘iga to‘g‘ri kelmasa, o‘lcham qiymati ikki qismdan iborat
bo‘ladi.
O‘lchamning butun qismi asosiy shkaladan o‘qiladi. Bu qiymat nonius nol
chizig‘ining chapidan o‘qiladi. Unga o‘lchamning kasr qismi qo‘shiladi. Buning
uchun noniusni qaysi bir chizig‘i asosiy shkalaning biror chizig‘iga to‘g‘ri
kelganligi aniqlanadi va shunga qarab, kasr qismi hisoblanadi. Masalan, 37 b-
rasmda o‘lcham 40,7 mm ga teng, chunki noniusni nol chizig‘ining chapidagi
asosiy shkalaning eng yaqin chizig‘i 4 raqami bilan belgilangan chiziq, bu 4 sm,
ya‘ni 40 mm ga to‘g‘ri keladi. Asosiy shkalaning chizig‘iga noniusning 7-chizig‘i
to‘g‘ri kelib turibdi. Noniusning bo‘linish qiymati 0,1 mm ga teng bo‘lgani uchun,
o‘lchamning kasr qismi 0,7 mm ga tengdir. Noniuslar bolinmalarining qiymati
odatda, 0,02 mm, 0,05 mm va 0,1 mm ga teng bo‘ladi.
Shtangenasboblarning
turlari ko‘p bo‘lib, keng tarqalganlari shtangensirkul,
shtangen chuqurlik o‘lchagichi va shtangenreysmaslardir.
Shtangensirkul
qo‘zg‘almas o‘lchash jag‘lar bilan jihozlangan, har bir mm da chizig‘i bor lineyka
singari. O‘lchash jag‘larining ishchi yuzalari lineykaga tik joylashgan. Lineyka (1)
bo‘ylab ramka (2) yuradi, unda o‘lchash jag‘larining ikkinchi jufti va nonius (4)
joylashgan. O‘lchanayotgan tashqi o‘lcham pastki o‘lchash jag‘lari orasida
aniqlanadi.
38a-rasmdagi shtangensirkulning yuqorisidagi jag‘lari ichki o‘lchashlarga
mo‘ljallangan. 38b - rasmda ko‘rsatilgan shtangensirkulni yuqorisidagi jag‘lari,
asosan, belgi qo‘yish uchun mo‘ljallangan, lekin uchlari ingichka bo‘lgani uchun
ular yordamida tor o‘yiqlar ichidagi tashqi o‘lchamlami o‘lchash ham mumkin.
Murvat (3) ramka va shtangani biriktirish uchun to‘xtatgich vazifasini
bajaradi. Qurilma (7) mikrometrik uzatma, gayka (8) yordamida ramkani shtanga
bo‘yicha asta-sekin (aniq) siljitish uchun xizmat qiladi. Mikrouzatmaning ramkasi
81
shtanga bilan murvat (6) orqali biriktiriladi. Mikrouzatma, asosan, shtangensirkulni
belgi qo‘yish uchun ishlatganda uni aniq o‘lchamga o‘rnatish uchun qo‘llanadi.
Shtangensirkullarning yana biri (38 a-rasm) chuqurlik o‘lchagichi (5) bilan
jihozlanadi.
Ayrim shtangensirkullar belgi qo‘yish jag‘larisiz ishlab chiqariladi,
boshqalarini pastki jag‘lari ichki o‘lchashlar uchun ham ishlatiladi (38b- rasm). Bu
jag‘larni tashqi yuzalari ikki tomoni kesilgan silindr shaklida bo‘lib, birlashtirilgan
holda o‘lchami b = 10 mm ga teng bo‘ladi. Bu o‘lcham jag‘ning yon tomonida
tamg‘alanadi. Bunday shtangensirkullar yordamida ichki o‘lchamlar o‘lchanganda,
shkala va nonius ko‘rsatishlariga o‘lchovchi jag‘lar o‘lchamining qiymati
qo‘shiladi. Shtangensirkullarning o‘lchash diapazoni maksimal 4000 mm gacha
bo‘lgan o‘lchamlar ko‘lamini qamrab oladi. Lekin, eng ko‘p tarqalgan
shtangensirkullar 0 dan 125 (140) mm gacha (38 a- rasm) va 0 dan 320 (200; 250)
mm gacha bo‘lgan ko‘lamlarga ega. Birinchilari nonius bo‘linmalarining qiymati
0,1 mm, ikkinchilarining esa 0,1 yoki 0,05 mm. ga teng.
38-rasm. Shtangensirkullarning tuzilishi:
a
- ШЦ-I turi;
b
- ШЦ-II turi.
39
a - rasmda mashinasozlikda turli detallar o‘lchamlarini o‘lchash uchun
mo‘ljallangan ШЦ-I-125 rusumli shtangensirkul ko‘rsatilgan. Uning o‘lchash
diapazoni 0-125 mm gacha, nonius bo‘linmasi qiymati 0,05 mm, xatoligi esa 0,05
mm. 39b-rasmda ШЦ-II-300 rusumli shtangensirkul tasvirlangan. Bu asbobning
82
o‘lchash diapazoni 0-300 mm gacha bo‘lib, nonius bo‘linmasi qiymati 0,02 mm,
xatoligi – 0,04 mm.
a) b)
39-rasm. Shtangensirkullarning umumiy ko‘rinishi.
Hozirgi kunga kelib shtangensirkullarning bir qancha zamonaviy turlari
yaratilmoqda. Misol uchun 40-rasmda tasviralangan shtangensirkul yordamida 0-
150 mm gacha bo‘lgan o‘lchamlarni o‘lchash mumkin. Asbobning xatoligi 0,03
mm ga teng. Bu shtangensirkulda o‘lchash natijasi bevosita o‘lchash kallagidan
strelkaning ko‘rsatishi bo‘yicha o‘qib olinadi.
40-rasm. O‘lchash kallagiga ega bo‘lgan shtangensirkul.
Bundan tashqari raqamli elektron indikatorli shtangensirkullar ham ko‘plab
yaratilmoqda. Bu asboblarning afzalligi bizga o‘chashnatijalarini bevosita raqamli
indikator orqali ifodalab berishidir, bu esa kuzatuvchini hisob-kitob ishlaridan
xolos qiladi va vaqtning tejalishigaolib keladi, shuningdek, o‘lchash natijasi
aniqligining yuqori bo‘lishini ham ta’minlaydi. 1.9 – rasmda ana shunday
shtangensirkullarning ayrimlari ko‘rsatilan.
|
