Q urilish m a sh in alari va m ex an izm larin i ek sp lu a tatsiy a q ilish
x arajatlari, odatda, ular hisobot davrida qaysi obyektda ishlatilgan
b o ‘lsa, o ‘sha obyekt ta n n arx ig a k iritilad i. A g ar
h iso b o t d av rid a
q u rilish m ash in alari va m ex an izm larid an b ir n ech ta o b y ek tlard a
fo y d alan ilg an b o ‘lsa, u h olda ushbu x arajatlar qurilish obyektlari
o ‘r ta s id a m a x su s h is o b - k ito b a s o s id a ta q s im la b c h iq ila d i.
X arajatlarni qurilish obyektlari o ‘rtasida taqsim lab chiqish quyidagi
ketm a-ketlikda am alga oshiriladi:
(1) dastlab hisobot davrida qurilish mashinalari va mexanizmlariga
sarflan g a n ja m i x a ra ja tla r u larn in g h ar biri b o ‘yicha y u q o rid a
keltirilgan buxgalteriya yozuvlari asosida topib olinadi;
(2) q u rilish m ash in alari va m ex an izm larin in g
h iso b o t davrida
b arch a obyektlarda ishlagan jam i ish vaqti (m ashina/soat) bildirgi-
naryadlar va m a’lum otnom alar asosida topiladi;
(3) m ashina va m exanizm lam ing 1 soatlik ishiga to ‘g‘ri keladigan
xarajat summasi topiladi, buning uchun jam i xarajatlar jam i ishlangan
m ashina/soat m iqdoriga b o ‘linadi;
(4 ) b ir s o a tg a t o ‘g ‘ri k e lu v c h i x a r a ja tla r n i m a s h in a va
m exanizm lam i har bir qurilish obyektida haqiqatda ishlagan vaqtiga
k o ‘paytirish y o ii bilan ular tannarxiga kiritiladigan xarajatlar summasi
topiladi.
M iso l.
Aytaylik, yuq o rid a keltirilgan ja d v a ld a g i xarajatlar
qurilish tashkilotida qurilish ishlari olib borilgan uchta obyektga
taalluqlidir. Ko ‘tarish kranining ish vaqti 240 soat va u «A»
obyektga tegishli, buldozerning ishlagan ja m i ish vaqti 200 soat,
shundan: «A» obyektga - 9 6 soati, «B» obyektga 64 soati va
«V» obyektga 40 so a ti tegishli. Bo ‘yo q purgagich apparatidan
foydalanish vaqti 150 ja m i soat, uning 86 soat «B» obyektga
va 64 soati «V» obyektga tegishlidir.
U shbu m a’lum otlarga va yuqorida izohi berilgan tartibga asosan
qurilish mashinalari va mexaizmlarini ekspluatatsiya qilish xarajatlari
q u rilis h o b y ek tlari b o ‘y ich a qu y id ag ich a taq sim o t q ilin ad i (2.5-
jadval).
U sh b u taq sim o t a so sid a aniqlangan x arajatlar m os ravishdagi
q u rilish oby ek tlari ta n n arx ig a k iritilad i va 2010 - «A sosiy ishlab
chiqarish» schotiga ochilgan tegishli tahliliy schotlarda aks ettiriladi.
2.5-jadval
Q u rilish m a sh in ala ri va m ex an izm larin i ek sp lu atatsiy a qilish
x a ra ja tla rin in g qurilish o b y ek tlari o ‘rtasid ag i taq sim o ti
Mashina
va
Y aqt
sarfi.
Xa rajai
c
o
Shundan obyekt bo'yiclia
mexamzm
soat
jami
1 soaí-
A
11
V
turi
lik
vaqt.
soat
summa,
so* ni
vaqt,
soat
summa,
so‘m
vaqt,s
oat
summa,
so‘ni
Kran
240
1946000
8103.3
240
1946000
-
-
-
-
Buldozer
200
528000
2640
96
253440
64
168960
40
105600
Bo‘yoq
purkash
apparati
150
522000
3265,5
86
280833
64
241167
Ja mi
590
2996000
X
336
2199440
150
449793
104
346767
2.5.
Q urilish tashkilotlarida asosiy vositalarga eskirish hisoblash
u su llarin i q o ‘llash xususiyatlari
Qurilish tashkilotlari boshqa xo‘jalik yurituvchi subyektlar singan asosiy
vositalari bo‘yicha ulaming eskirishini 5-son BHMS «Asosiy vositalar»da
nazarda tutilgan usullar bo‘yicha umumbelgilangan amortizatsiya m e’yorlari
asosida hisob-kitob qilishlari lozim. Asosiy vositalar turlari yoki guruhlari
b o ‘yicha eskirish hisoblashning tanlab olingan usullari, shuningdek
qo‘llaniladigan amortizatsiya m e’yorlarining aniq miqdorlarini qurilish
tashkilotlari o‘zlarining hisob siyosatida belgilab olishlari mumkin. Quyida
qurilish tashkilotlari xususiyatlaridan kelib chiqqan holdaularda eskirish
hisoblash usullarini ayrim asosiy vositalar turlari bo‘yicha qo‘llash tartibiga
to‘xtalamiz.
B ir m a ro m d a e sk irish h is o b la sh u su li. Bu u sulni q o ‘llash
cheklanmagan. Lekin, uni qurilish ishlarini olib borilishiga faol ta ’sir
o ‘tkazmaydigan asosiy vositalar bo‘y ic h a q o ‘llash, odatda, m aqsadga
muvofiq bo‘ladi. Chunonchi, bu usulni bino va inshootlar, mebel va ofis
jihozlari, kompyuterlar bo‘yichaqoilash mumkin.
U shbu u su ln in g m ohiyati sh u n d ak i, un d a aso siy v o sita n in g
am ortizatsiyalanadigan qiymati boMib: (1) boshlang‘ich qiym at yoki
cham alangan tugatish qiym ati chegirib tashlangandan keyin qolgan
b oshlang‘ich qiym at hisoblanadi; (2) y illik
am ortizatsiya sum m asi
amortizatsiyalanadigan qiymatni belgilangan yillik amortizatsiya m e’yoriga
ko‘paytirish va 100 foizga boiish, oylik amortizatsiya summasi esa yillik
amortizatsiya summasini 12 ga bo‘lish yo‘li bilan topiladi.
Misol.
Binoning boshlang'ich qiymati 10000000 so'm deylik.
Tugatish qiymati 1-holatda 10fo iz miqdorida belgilcingcm, 2-holatda
esa ko ‘zda tutilmagan. Yillik amortizatsiya me ’yori
-
5 foiz.
Demak, binoning amortizatsiyalanadigan qiymati 1 -holatda 9000000
so ‘mni (10000000- 10000000* 10%), 2-holatda esa 10000000 so‘mni
tashkil etadi. Yillik amortizatsiya summasi 1 -holatda 450 ming so‘mni
(9000000*5% ), 2-holatda esa 500000 so‘mni (10000000*5%) tashkil
etadi. Oylik amortizatsiya summasi 1 -holatda 37500 so‘mni (450000/12),
2-holatda e s a - 4 1667 so‘mni (500000/12)ni tashkil qiladi. Bu usulga ko‘ra
qurilish tashkilotida 20 yildan so‘ng 1 -holatda binoning 9000000 so‘mlik
lx>shlang‘ich qiymati to‘liq tiklanadi, 1000000 so‘mlik qiymati tiklanmasdan
qoladi. 2-holatda esa binoning qiymati 20 yildan so‘ng to iiq tiklanadi.