IQTISODIY
TIZIMLAR VA
MULKCHILIK
MUNOSABATLARI
TAYYORLADI:
SAMANDAR
TURDALIYEV
REJA:
1.
Ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot bosqichlari va
ularni bilishga bo’lgan turlicha yondashuvlar
2.
. Iqtisodiy tizimlar va ularning turli modellari
3.
Mulkchilik munosabatlarining mohiyati va
iqtisodiy mazmuni. Mulk ob’ektlari va
sub’ektlari
4.
Mulkchilikning turli shakllari va ularning
iqtisodiy mazmuni
5.
. O’zbekistonda mulkni davlat tasarrufidan
chiqarish va xususiylashtirish maqsadi, yo’llari
va usullari
Ijtimoiy-iqtisodiy taraqqiyot bosqichlari va ularni bilishga bo’lgan
turlicha yondashuvlar
Taraqqiyot bosqichlarini bilishda turli xil yondashuvlar mavjud bo’lib, ulardan asosiylari
sifatida quyidagilarni ajratib ko’rsatish mumkin:
tarixiy-formastion
yondashuv
madaniylashish
(stivilizastiya) darajasi
jihatdan yondashuv
- texnika va
texnologik taraqqiyot
darajasi jihatidan
yondashuv
sostial-iqtisodiy
shakllar o’zgarishi
jihatidan yondashuv
Ijtimoiy taraqqiyot bosqichlarini
bilishga tarixiy-formastion
yondashuvda ishlab chiqarishning
ijtimoiy usullari va uning tarkibiy
qismlarini tahlil qilishga e’tibor
berilgan
«
Цivilizastiya»
so’zi lotinchada
fuqarolarga oid, ijtimoiy degan
ma’nolarni anglatadi. Bu
tushuncha fanga franstuz
faylasuflari tomonidan nisbatan
yaqin vaqt – ikki asr oldin
kiritilgan bo’lib, tafakkur va
erkinlik hukmron bo’lgan
jamiyatlarni tavsiflash uchun
qo’llanilgan.
Jamiyat taraqqiyotiga, jumladan
texnika va texnologiyaning
rivojiga ijtimoiy iqtisodiy
munosabatlarning kuchli ta’sirini
shunda ko’rish mumkinki, bir
necha ming yillab rivojlanmay
yotgan texnika va texnologiya
taraqqiyoti tovar xo’jaligi va
bozorning vujudga kelishi bilan
gurkirab o’sib ketdi.
Mehnat vositalari, materiallar,
texnologiya, energiya, axborotlar
va ishlab chiqarishni tashkil etish
bilan birgalikda ishlab
chiqarishning texnologik usuli
deyiladi.
Iqtisodiy tizimlar
va ularning turli
modellari
•
Har bir davrda va makonda amal
qilayotgan iqtisodiy munosabatlar
majmuasi – iqtisodiyotni tashkil qilish
shakllari, xo’jalik mexanizmi va iqtisodiy
muassasalar bilan birgalikda iqtisodiy
tizimni tashkil qiladi.
Iqtisodiy tizimlar va ularning turli modellari
An’anaviy iqtisodiyot
BOZOR IQTISODIYOTI
MA'MURIY-BUYRUQBOZLIK
IQTISODIYOTI
ARALASH IQTISODIYOTI
An’anaviy iqtisodiyot
•
An’anaviy iqtisodiyot – deyarli hamma
mamlakatlar bosib o’tgan tarixiy tizimdir. U
hozirgi davrda ham ko’plab iqtisodiy jihatdan
kam rivojlangan mamlakatlarda mavjud bo’lib,
ularda urf-odatlar, udumlarga, an’analarga
asoslangan iqtisodiy jarayonlarga amal qiladi.
MA'MURIY-BUYRUQBOZLIK
IQTISODIYOTI
•
Bozor iqtisodiyotiga qarama-qarshi tizim ma’muriy-
buyruqbozlik iqtisodiyoti hisoblanadi. Bu tizim amalda
barcha moddiy resurslarga ijtimoiy aniqrog`i davlat
mulkchiligining hukmronligi va ma’muriy organlar
tomonidan iqtisodiy qarorlarning markazlashgan
tartibda qabul qilinishi bilan xarakterlanadi.
BOZOR IQTISODIYOTI
•
Iqtisodiy taraqqiyotda muhim bosqich hisoblangan tizim
bozor iqtisodiyoti tizimidir. Bozor iqtisodiyoti tizimi
asosan ikki bosqichga egadir. Birinchisi erkin raqobatga
asoslangan klassik bozor iqtisodiyoti bo’lib, ba’zi
adabiyotlarda uni sof kapitalizm deb ham yuritiladi.
Ikkinchisi esa hozirgi zamon rivojlangan bozor
iqtisodiyoti bo’lib, uni aralash iqtisodiyot tizimi deb ham
yuritiladi
ARALASH IQTISODIYOT
•
Erkin raqobatga asoslangan bozor
iqtisodiyoti resurslarga xususiy
mulkchilik, iqtisodiy faoliyatda va
tadbirkorlikda erkinlik, iqtisodiy
jarayonlarni tartiblashda va
uyg`unlashtirishda bozor
mexanizmidan foydalanish bilan
tavsiflanadi.
•
Hozirgi zamon bozor iqtisodiyoti.
Hozirgi davrda real hayotda bozor sof
iqtisodiyoti bozor mexanizmi va rejali
iqtisodiyot unsurlarini
mujassamlashtiradi. Mulkchilikning
har xil shakllari, tadbirkorlikning turli
yo’nalishlari mavjud bo’ladi, unda
rejalashtirish, prognozlash, aholini
sostial himoyalash kuchayadi.
Mulkchilik munosabatlarining mohiyati va
iqtisodiy mazmuni. Mulk ob’ektlari va sub’ektlari
•
Mulkchilik munosabatlari har qanday jamiyat iqtisodiy
tizimining asosiy munosabatlaridan birini tashkil qilib,
insoniyat taraqqiyotining mahsuli hisoblanadi.
Mulkchilik munosabatlari moddiy va ma’naviy
ne’matlarni ishlab chiqarish hamda jamiyat boyliklarini
o’zlashtirish jarayonlarida vujudga keladi. Shunday
ekan, mulkchilik munosabatlari - bu mulkka egalik
qilish, foydalanish, tasarruf etish va o’zlashtirish
jarayonlarida vujudga keladigan iqtisodiy
munosabatlardir.
MULK
OB'EKTLARI
VA
SUB'EKTLARI
•
Mulkchilik munosabatlari uning ob’ektlari va
sub’ektlari bo’lishini shart qilib qo’yadi.
Mulkka aylangan barcha boylik turlari
mulkchilik ob’ektlaridir.
•
Mulk sub’ekti jamiyatda ma’lum ijtimoiy-
iqtisodiy mavqeiga ega bo’lgan, mulk ob’ektini
o’zlashtirishda qatnashuvchilar, mulkiy
munosabatlar ishtirokchilari bo’lib, ular jamoa,
sinf, tabaqa yoki boshqa ijtimoiy guruhlarga
birlashgan bo’ladi.
Mulkchilik munosabatlari – bu mulk ob’ektini o’zlashtirish bo’yicha
mulk sub’ektlari o’rtasidagi iqtisodiy munosabatdir. Bu qoidani
quyidagi tasvir orqali ifodalash mumkin:
SUB'EKT
SUB'EKT
OB'EKT
Mulkchilikning turli shakllari va
ularning iqtisodiy mazmuni
•
Mulkchilik turli shakllarining mavjud bo’lishi va
ularning iqtisodiy mezoni, avvalo, ishlab chiqaruvchi
kuchlarning rivojlanishi va ishlab chiqarishning
umumlashuvi darajasi bilan bog`liq. Shu bilan birga
mulkchilik shakllari ishlab chiqaruvchi kuchlarning
holati, ijtimoiy mehnat taqsimoti va tashkiliy-iqtisodiy
munosabatlarining etuklik darajasi bilan mos kelishi zarur.
MULK SHAKLLARI
DAVLAT MULKI
Respublika mulki
Ma'muriy hududiy
mulk
NODAVLAT MULKI
Shaxsiy mulki
Xususiy mulki
Jamoa mulki
Aralash mulki
NODAVLAT MUKI
Shaxsiy mulk- Ayrim shaxs
yoki oilaga qarashli mulk
bo'lib, uning manbaini
shaxsiy mehnat tashkil
qiladi.
Xususiy mulk – Ayrim
shaxsga yoki oilaga
tegishli bo'lib, daromad
olishning manbai
hisoblanadi.
Jamoa mulki – Muayyan
jamoaga (guruhga)
birlashgan kishilar
tomonidan mehnat
natijasini o'zlashtirish
shakli hisoblanadi.
Aralash muk – Turli
shakldagi mulkdorlar
mablag'larini birlashtirish
natijasida tashki topadi.
O’zbekistonda mulkni davlat
tasarrufidan chiqarish va
xususiylashtirish maqsadi, yo’llari
va usullari
•
Xususiylashtirish – fuqarolarning va davlatga taalluqli
bo’lmagan yuridik shaxslarning davlat mulki ob’ektlarini
yoki davlat akstiyali jamiyatlarining akstiyalarini davlatdan
sotib olishidir.
•
O’zbekistonda mulkni davlat tasarrufidan chiqarish va
xususiylashtirishga yondashuvning muhim xususiyati - uni
dasturlar asosida bosqichma-bosqich amalga oshirishdan
iborat. 1992-1993 yillar xususiylashtirishning birinchi
bosqichini o’z ichiga olib, bu bosqichda xususiylashtirish
jarayoni umumiy uy-joy fondini, savdo, mahalliy sanoat,
xizmat ko’rsatish korxonalarini hamda qishloq xo’jalik
mahsulotlarini qayta ishlash tizimini qamrab oldi.
E'TIBORINGIZ
UCHUN RAHMAT
| 