42
foydalanib keltirib chiqarilgan SI ning hosilaviy birliklarining namunalari2 –
jadvalda keltirilgan.
2 – jadval
Nomlari va belgilari asosiy birliklar nomlaridan va belgilaridan tashkil
topgan SI ning hosilaviy birliklar namunalari
Kattalik
Birlik
Nomi
O‘lchamligi
Nomi
Belgisi
Maydon
L
2
metrning kvadrati
m
2
hajm, sig‘diruvchanlik
L
3
metrning kubi
m
3
Tezlik
LT
– 1
sekundiga metr
m/s
Tezlanish
LT
– 2
metr
taqsim sekundning
kvadrati
m/s
2
Zichlik
L
– 3
M
Kilogramm taqsim
metrning kubi
kg/m
3
To‘lqin son
L
– 1
metrning darajasi minus bir
m
– 1
Solishtirma hajm
L
3
M
– 1
metrning kubi taqsim
kilogramm
m
3
/kg
Elektr tokining zichligi
L
– 2
I
amper taqsim metrning
kvadrati
А/m
2
Magnit maydonning
kuchlanganligi
L
– 1
I
amper
taqsim metr
А/m
Komponentning mol –
yar kontsentratsiyasi
L
– 3
N
mol taqsim metrning kubi
mol/m
3
Ravshanlik
L
– 2
J
kandela taqsim metrning
kvadrati
cd/m
2
SI ning maxsus nomiga va belgilanishiga ega bo‘lgan hosilaviy birliklari 3
– jadvalda ko‘rsatilgan.
3 – jadval
SI
ning maxsus nom va belgilanishga ega bo‘lgan hosilaviy birliklari
Kattalik
Birlik
Nomi
O‘lchaml
igi
Nomi
Belgis
i
SI ning asosiy va
hosilaviy birliklari
orqali ifodalanishi
1
2
3
4
5
Yassi
burchak
l
Radian
rad
m
m
– 1
=
1
Fazoviy burchak
l
steradian sr
m
2
m
– 2
=
l
Chastota
T
– 1
gers
Hz
s
– 1
Kuch
LMT
– 2
nyuton
N
m
kg
s
– 2
Bosim
L
– 1
MT
– 2
paskal
Pa
m
– 1
kg
s
– 2
Energiya, ish, issiqlik miqdori
L
2
MT
– 2
djoul
J
m
2
kg
s
– 2
Quvvat
L
2
MT
– 3
vatt
W
m
2
kg
s
– 3
1
2
3
4
5
43
Elektr zaryadi, elektr miqdori
TI
kulon
С
s
A
Elektr kuchlanish, elektr potentsial,
elektr potentsiallar ayirmasi, elektr
yurituvchi kuch
L
2
MT
– 3
I
– 1
volt
V
m
2
kg
s
– 3
– A
– 1
Elektr sig‘im
L
–2
M
–
1
T
4
I
2
farad
F
m
– 2
kg
– 1
s
4
A
2
Elektr qarshilik
L
2
M
–
1
T
3
I
2
om
Ω
m
2
kg
s
– 3
A
2
Elektr o‘tkazuvchanlik
L
-2
M
1
T
-
3
I
-2
simens
S
m
– 2
kg
– 1
s
3
A
– 2
Magnit induktsiyasining oqimi,
magnit oqimi
L
2
MT
–2
I
–1
veber
Wb
m
2
kg
s
– 2
A
– 1
Magnit
oqimining zichligi, magnit
induktsiyasi
MT
–2
I
–1
tesla
T
kg
s
– 2
A
– 1
Induktivlik, o‘zaro induktivlik
L
2
MT
– 2
I
– 2
genri
H
m
2
kg
s
– 2
A
– 2
Selsiy temperaturasi
θ
Selsiy
gradusi
0
С
K
Yorug‘lik oqimi
J
lyumen
lm
cd
sr
Yoritilganlik
L
– 2
J
lyuks
Ix
m
– 2
cd
sr
Radioaktiv manbadagi nuklidlarning
aktivligi (radionuklidning aktivligi)
T
– 1
bekkerel Bq
s
– 1
Ionlovchi nurlanishning yutilgan
dozasi, kerma
L
2
T
– 2
grey
Gy
m
2
s
– 2
Ionlovchi nurlanishning ekvivalent
dozasi, ionlovchi nurlanishning
effektiv dozasi
L
2
T
– 2
zivert
Sv
m
2
s
– 2
Katalizator aktivligi
NT
– 1
katal
kat
mol – s
– 1
Xalqaro birliklar tizimi birliklarini o‘nli karrali va ulushli birliklarining
nomlari va belgilarini hosil qilish qoidalari
SI ning o‘nli karrali va ulushli birliklarining nomlari va belgilanishi 4 –
jadvalda keltirilgan ko‘paytuvchi va old qo‘shimchalar yordamida hosil qilinadi.
45
3 Xalqaro birliklar tizimi
1960 yili o‘lchov va og‘irliklarning XI Bosh konferensiyasi Xalqaro
birliklar tizimini qabul qilgan bo‘lib, mamlakatimizda buni SI (SI -
Systeme international) xalqaro tizimi deb yuritiladi.
Keyingi Bosh
konferensiyalarda SI tizimiga bir qator o‘zgartirishlar kiritilgan bo‘lib,
Kattalik
Birlik
Nomi
O‘lchamli
gi
Nomi
Bel
gisi
Ta’rifi
Uzunlik
L
metr
m Metr bu yorug‘lik 1/299792458 svaqt
oralig‘ida vakuumda bosib o‘tadigan
masofa
Massa
M
kilo-
gram
m
kg Kilogramm bu massa birligi bo‘lib xalqaro
kilogramm-prototipining massasiga teng
Vaqt
T
sekun
d
s Sekundbuseziy
-
133
atomi
asosiy
holatining ikki o‘ta nozik sathlari orasidagi
bir-biriga o‘tishiga muvofiq keladigan
nurlanishning 9 192 631 770 davridir
Elektr toki
(elektr
tokining
kuchi)
1
amper A Amper bu vakuumda bir-biridan 1 m
oraliqda joylashgan, cheksiz uzun, o‘ta
kichik dumaloq ko‘ndalang
kesimli ikki
parallel to‘g‘ri chiziqli o‘tkazgichlardan
tok o‘tganda o‘tkazgichning har1 m
uzunligida 2
10
-7
N ga teng o‘zaro ta’sir
kuchini hosil qila oladigan o‘zgarmas tok
kuchi
Termodinami
k harorat
θ
kelvin K Kelvin bu termodinamik harorat birligi
bo‘lib,
usuvning
uchlanma
nuqtasi
termodinamik
haroratning
1/273,16
qismiga teng
Modda
mikdori
N
mol
mol Mol bu massasi 0,012 kg bo‘lgan uglerod –
12 da qancha atom bo‘lsa, uz tarkibiga
shuncha elementlarini olgan tizimning
modda miqdoridir. Molni tadbiq etishda
elementlari guruhlangan bo‘lishi lozim va
ular atom,
molekula, ion, elektron va
boshqa zarrachalar guruhlaridan iborat
bo‘lishi mumkin
Yorug‘lik
kuchi
J
kandel
a
cd Kandela bu berilgan yo‘nalishda 540-
10Hz chastotali monoxramatik nurlanishni
tarqatuvchi va shu yo‘nalishda energetik
yorug‘lik kuchi 1/683
W/sr
ni tashkil
etuvchi manbaning yorug‘lik kuchidir
46
hozirgi holati va birliklarga qo‘shimchalar va ko‘paytirgichlar
haqidagi
ma’lumotlar 1- va 2-jadvallarda keltirilgan.
4 Kattalik birliklarini va o‘lchamlarni belgilash va yozish qoidalari
1.
Kattaliklarning birliklarini belgilash va yozish borasida standartlar asosida
meyorlangan tartib va qoidalar mavjud. Bu qoidalar va tartiblar GOST 8.417-
81da atroflicha yoritilgan.
Izohlar:
1. Kelvin temperaturasidan (belgisi T) tashqari t=T-To ifoda bilan
aniqlanuvchi Selsiy temperaturasi (belgisi t) qo‘llaniladi, bu yerda ta’rifi
bo‘yicha T=273,15 K. Kelvin temperaturasi kelvinlar bilan Selsiy temperaturasi -
Selsiy graduslari bilan ifodalanadi(xalqaro va o‘zbekcha belgisi °S). O‘lchovi
bo‘yicha Selsiy gradusi kelvinga teng. Selsiy gradusi bu «kelvin» nomi o‘rniga
ishlatiladigan maxsus nom.
2. Kelvin temperaturalarining ayirmasi yoki oralig‘i kelvinlar bilan
ifodalanadi. Selsiy temperaturalarining
ayirmasi yoki oralig‘i kelvinlar bilan ham,
Selsiy graduslari bilan ham
ifodalashga ruxsat etiladi.
3. Xalqaro amaliy temperatura belgisini 1990 yilgi xalqaro temperatura
shkalasida ifodalash uchun, agar uni termodinamik temperaturadan farqlash
lozim bo‘lsa, unda termodinamik temperatura belgisiga «90» indeksi qo‘shib
yoziladi (masalan,
T
90
yoki
t
90
)
