IV bob. P H P Y O R D A M ID A S O ‘R O V L A R N I
QAYTA IS H L A S H
Bu bobda serverga m a ’lumotlarni j o ‘natish metodlari va ularni
P H P yordamida qayta ishlash о 'rganiladi. M ijoz-server texnologiyasi-
ning asosiy tushunchalari k o ‘riladi. Post va Get metodlarining qisqacha
tavsifi beriladi. H T M L form adan m a'lumotlarni olish mexanizm i va
ularni P H P yordam ida qayta ishlash bilan tanishiladi.
4.1. Mijoz-server texnologiyasi asoslari
Biz m a ’r u z a n i n g b o s h id a P H P server y o r d a m i d a qay ta ishla-
n a d ig a n skriptli til e k a n lig in i t a ’kidlab o ‘tg a n d ik . H o z ir biz server
n i m a , u q a n d a y fu n k siy a la rn i bajaradi va u m u m a n q a n a q a server-
lar b o ‘lish in i a n iq la b o la m iz . G a p server h a q id a k etay o tg a n id a o ‘z-
o ‘z id a n m ijoz t u s h u n c h a s i esga tu s h a d i. C h u n k i
bu ikki tu s h u n c h a
bir-biri bilan uzviy b o g ‘liq. U la r n i m ijo z -s e rv e r k o m p y u te r arxitek-
tu rasi birlash tirib tu ra d i. O d a td a , server h a q id a gapirilay o tg an id a
m ijo z -serv er a rx ite k tu ra s i n a z a rd a tu tilad i, m ijo z h a q id a gapirilayot
g a n id a h a m shu a r x ite k tu r a n a z a r d a tutiladi. U n i n g m a z m u n i s h u n -
dak i, ikki ichki sistem a funksiyasini ajratish q a n d a y d ir h a r a k a tla rn i
bajarayotgan so‘rovni j o 'n a ta y o tg a n m ijoz va shu so 'ro v n i bajarayot-
gan server y o r d a m i d a a m a lg a o s hiriladi.
H a r xil j a r a y o n l a r n i n g bajarilish in i n a z o ra t qilib tu r a d i g a n d as-
t u rla r t o ‘p lam ig a server deyiladi. U shbu d a s t u r la r m o s ravishda q a n
day d ir k o m p y u te rg a o ‘rn a tilg a n b o ‘ladi. K o ‘p i n c h a server o 'rn a tilg a n
k o m p y u t e r n i server d eb atash a d i. M ijoz s o ‘rovi b o ‘yicha q a n d a y d ir
a n iq ja r a y o n n i ishga tu s h iris h va is h in in g natijasin i m ijozga j o ‘natish
k o m p y u te r-s e rv e r n in g asosiy funksiyasiga kiradi.
S erverni istalgan x iz m a t i d a n fo y da la nilga n ja ra y o n g a m ijoz d eyi
ladi. F oydalan u v ch i
h a m dastu r, h a m m ijoz b o ‘la olishi m u m k in .
M ijo z n in g asosiy vazifasi ilova talab qilayotgan v aq td a server bilan
alo q a d a ilovani bajarish va u n i am a lg a o sh irish d ir. Shu bilan birga
m ijoz fo y dalanuvchiga i s h in in g m a n ti g ‘ini va kerak b o ‘lg anda uni
m asala sin i serverga j o 'n a t i s h n i h a m d a ilova b ila n ishlash u c h u n in -
terfeys yaratib b e r is h n i t a ’m i n la s h i kerak.
M ijoz va server o ‘rtasidagi o ‘za ro alo q a m ijo z ta sh ab b u sig a ko‘ra
b o s h la n a d i. M ijoz x iz m a t tu r i n i tan lay d i, s e a n sn i o ‘rn a ta d i , o ‘ziga
kerak b o ‘lgan natijani oladi va ish tu g a g a n i h a q id a x a b a r qiladi.
K o 'p i n c h a b ir n e c h ta m ijo z la r b ir v a q tn in g o 'z id a bitta server x iz-
m a t l a r i d a n foydalanadi. S h u n in g u c h u n h a r b ir server m a ’l u m o tl a r
xavfsizligini t a ’m i n l a s h i va k a tta ishlab c h iq a r ish g a ega b o 'lish i k e
rak.
Server ko m p y u terg a u lan ay o tg a n v aqtda lokal yoki global t a r m o q
b o 'lsa m aq s a d g a m uvofiqroq bo'ladi. S erverni a lo h id a t u r a d ig a n
k o m p y u terg a h a m ulash m u m k i n (u n d a u b ir v aq tn in g o 'z id a h a m
server, h a m m ijoz vazifasini bajaradi).
O d a t d a , k o m p y u te r - s e r v e r d a b ir v a q t n i n g o 'z id a
bir n e c h ta
serv er d a s tu rla r i ishlaydi. Biri e le k tro n p o c h t a b ila n , ik k in c h is i
fayllarni ta q s i m la s h b ila n , u c h in c h i s i web s a h ifa la r b ila n ishlaydi.
H a m m a serverlar t u r i d a n b iz n i k o 'p r o q W W W serveri q iz iq tira d i.
O d a td a , u n i h ttp -s e rv e r, web server yoki o d d iy qilib server deb a t a -
sh ad i. W eb server o 'z i d a n i m a n i m u ja s s a m la s h tir a d i? B ir i n c h i d a n ,
b u a x b o r o t r e s u rs la r o m b o ri. I k k i n c h i d a n , bu re su rsla r fo y d a la n u v -
c h ila r g a in t e r n e t s t a n d a r tl a r i g a m o s h o ld a b e rila d i va s a q la n a d i
(m a s a la n , H T T P m a ’lu m o tla r i n i u z a tis h p ro to k o li singari). Bu pr-
otokol b ilan b o g 'liq h o ld a m a ’lu m o t l a r n i q a n d a y tasv irlash m u m
k i n l ig i n i k e y in ro q k o 'rib o 't a m i z . Web serverdagi
s a h if a la r b ila n
is h la s h b ra u z e r d a s t u r l a r i (m a s a la n , IE , O p e r a , M o zilla) y o r d a m i
d a a m a lg a o s h irila d i. B u n d a b r a u z e r d a s t u r i H T T P p ro to k o lig a
m o s ra v ish d a y a r a tilg a n s o 'ro v la rn i serverga j o 'n a t a d i . S erve r esa
t o p s h i r iq , b o s h q a c h a a y t g a n d a , s o 'ro v n i q a y t a ishlaydi va b ajarad i,
o 'z n a v b a tid a q a y ta ish lash ja r a y o n i d a b o s h q a serv erlar (bu y erd a
d a s t u r serverlari n a z a r d a tu tily a p ti, m a s a l a n ,
M B B T serveri, fayl
serveri, p o c h t a serveri kabilar) b ila n alo q a o 'r n a t is h i m u m k i n .
B u n d a n keyin “ se rv e r” d e g a n d a w e b -serv e rn i t u s h u n a m i z .
Web serverga m isol qilib, A p a c h e g u r u h i n i n g A p a c h e serverini,
M icro so ft k o m p a n iy a s in in g In te rn e t In f o r m a t io n Server (IIS ), S un
M ic ro sy s te m s fi r m a s in in g S u n , R a m b le r k o m paniyasi u c h u n Igor
Sisoyev t o m o n i d a n y aratilg a n n g in x (e n g in e x), G o o g le k o m p a n iy a s i
n i n g G o o g le , N C S A (N a t io n a l C e n t e r for S u p e rc o m p u tin g A p p lic a
tions) ta s h k i l o ti n i n g N C S A H T T P d , lig httpd(lighty) va b o sh q a la r n i
keltirish m u m k in .
M ijo z-serv er
tex nologiyasini
q o 'lla s h
t a r m o q q a
birlashtiril-
g a n k o m p y u terlarg a a so slan a d i, bu k o m p y u te rla r d a n biri m ax su s
b o s h q a r u v fu n k siy a la rin i bajaradi ( t a r m o q serveri bo'ladi).
M ijo z-serv er a rx ite k tu ra si q u y id a g ic h a q u rilgan:
M a ’l u m o tl a r bazasi fayllar to 'p l a m i sh a k lid a m a x su s k o m p y u -
te r n i n g (ta r m o q serveri) q a ttiq d is k id a jo ylashadi.
M B B T h a m t a r m o q serverida jo ylashadi.
M ijoz k o m p y u t e r l a r id a n ib o ra t b o ‘lg an lokal t a r m o q m av ju d
b o ‘lib, h a r b ir k o m p y u t e r d a M B b ila n ishlovchi m ijoz d a s t u r i
o 'r n a t il g a n .
H a r b ir m ijo z k o m p y u t e r d a fo y d a la n u v c h i la r d a s t u r i n i ishga
t u s h i r i s h i m k o n ig a ega. D a s t u r n i n g fo y d a la n u v c h i interfeysi y o r
d a m i d a fo y d a la n u v c h ila r m a ’l u m o tl a r n i t a n l a s h / y a n g i l a s h u c h u n
serverdagi M B ga m u r o ja a t qilad i. M u r o j a a t qilish u c h u n m a x
sus S Q L s o 'ro v la r
tili is h la tila d i, y a ’n i serverga faqat s o 'ro v m a t n i
j o 'n a t i l a d i .
M B B T da serverdagi M B n i n g fizik s tru k tu ra s i h aqidagi
m a ’l u m o tla r saqlana di.
M B B T serverdagi m a ’lu m o tla r g a m u r o ja a tn i qayd qiladi va
serverda m a ’l u m o tla r n i q a y ta ishlash a m a lla r i bajariladi va natija
m ijoz k o m p y u te rig a yub o rilad i. S hu t a r z d a M B B T n a tijalarn i m ijo z
d a s tu rig a y ubora di.
D a s t u r esa o 'z id a g i foydalanuvchi interfeysi y o rd a m id a n a tija la rn i
tasvirlab beradi.
B ajariladigan fu n k s iy a la r server va m ijoz o 'r ta s id a q a n d a y ta q s im -
l a n g a n in i ko'rib ch iq a m iz :
• m ijoz d a s tu ri funksiyalari:
S o 'rovlarni serverga jo 'n a tis h .
S erv e rd a n o lin g a n so'rov n a tija la rin i ta lq in qilish.
N a tijalarn i biro r s h a k ld a fo y dalanuvchiga k o 'rsa tish (foydalanuv
chi interfeysi).
• Server funksiyalari:
M ijo z -d a s tu rla rd a n so 'ro v la rn i q ab u l qilish.
S o 'rovlarni ta lq in qilish.
M B dagi so 'ro v la rn i o p t im a lla s h tiris h va bajarish.
N a tija la rn i m ijo z -d a s tu rg a jo 'n a tis h .
Xavfsizlik t i z i m i n i va m u r o ja a tn i ch e g ara la sh .
M B b u tu n lig in i b o shqarish.
K o 'p foydalanuvchili ish rejimi stabilligini t a ’m in la s h .
