NH4Cl + H2O = NH4OH + HCl
NH4+ + Cl- + H2O = NH4OH + H+ + Cl-
NH4+ + H2O = NH4OH + H+ ; muhit kislotali, pH < 7.
Agar kuchsiz asos ko’p kislotali bo’lsa, gidroliz bosqichli bo’ladi. 1-bosqichda asosli tuz va kuchli kislota hosil bo’ladi.
1-bosqich: AlCl 3 + H2O = AlOHCl2 + HCl
Al3+ + 3Cl - + H2O = AlOH 2+ + 2Cl - + H + + Cl -
Al 3+ + H2O = AlOH2+ + H + pH < 7
Gidroliz reaksiyasi qaytar bo’lib, qisman sodir bo’ladi. Gidrolizning 2- va 3-bosqichlari eritmani suyultirganda, hamda qizdirganda sodir bo’lishi mumkin.
2-bosqich: AlOHCl2 + H2O = Al(OH)2Cl + HCl
AlOH2+ + 2Cl- + H2O = Al(OH)21+ + Cl- + H+ + Cl-
AlOH2+ + H2O = Al(OH)2+ + H +
3-bosqich: Al(OH) 2 Cl + H2O = Al(OH)3 + HCl
Al(OH)2+ + Cl- + H2O = Al(OH)3 + H + + Cl-
Al(OH)2 + + H2O = Al(OH)3 + H +
Eritmada vodorod ionlari konsentratsiyasining ortishi gidrolizning 2- va 3-bosqichlarining borishiga to’sqinlik qiladi.
3. Kuchli asos va kuchsiz kislotadan hosil bo’lgan tuzlar anion bo’yicha gidrolizlanadi, eritma muhiti ishqoriy bo’ladi. Agar kuchsiz kislota bir asosli bo’lsa, gidroliz reaksiyasi bir bosqichdan iborat bo’lib, bunda kuchli asos va kuchsiz kislota hosil bo’ladi.
CH3COONa + H2O = CH3COOH + NaOH
CH3COO- + Na + +H2O = CH3COOH + Na+ + OH-
CH3COO- + H2O = CH3 COOH + OH - muhit ishqoriy, pH > 7
Al2(SO4)3 ko’p kislotali asosdan hosil bo’lgan tuz bo’lgani uchun ham bosqichli gidrolizga uchraydi:
1. Al2(SO4)3 + 2H2O = 2AlOHSO4 + H2SO4
Al3+ + H2O = AlOH 2+ +H+
2. 2 AlOHSO4 + 2H2O = [Al(OH)2]2SO4 + H2SO4
AlOH2+ + H2O = [Al(OH)2]2+ + H+
3. [Al(OH)2]2SO4 + 2H2O= 2Al(OH)3 + H2SO4
Al(OH)2+ +H2O= Al(OH)3 + H+
Agar kuchsiz kislota ko’p asosli bo’lsa, gidroliz bosqichli bo’ladi. 1-bosqichda kuchli asos va nordon tuz hosil bo’ladi.
1-bosqich: Na2CO3 + H2O = NaOH + NaHCO3
2Na + + CO32- + H2O = Na+ + OH - + Na + + HCO3-
CO32- + H2O = OH - + HCO3 - pH > 7
Reaktsiyaning 2-bosqichi eritmani suyultirganda yoki qizdirganda sodir bo’ladi.
2-bosqich: NaHCO3 + H2O = NaOH + H2CO3
Na + + HCO3- + H2O = Na + + OH - + H2CO3
HCO3- + H2O = OH- + H2CO3
Uch asosli kislotalarning tuzlari uchta bosqichda gidrolizga uchraydi:
1-bosqich. K3PO4 + H2O = K2HPO4+ KOH
3K++PO43- + H2O = K++OH- + 2 K+ + HPO42-
PO43- + H2O= OH- + HPO42-
2-bosqich. K2HPO4+ H2O = K H2PO4+ KOH
2 K ++ HPO42- + H2O = K ++H2PO4- + K+ + OH-
HPO42- + H2O = H2PO4- + + OH-
3-bosqich. KH2PO4+ H2O = H3PO4+ KOH
K+ +H2PO4- + H2O = H3PO4 + K+ + OH-
H2PO4- + H2O = H3PO4+ OH-
4. Kuchsiz asos va kuchsiz kislotadan hosil bo’lgan tuzlar ham kation, ham anion bo’yicha gidrolizlanadi. Eritma muhiti neytral yoki kislota va asosning nisbiy kuchiga qarab kuchsiz kislotali yoki ishqoriy bo’lishi mumkin.
CH3COONH4 + H2O = CH3COOH + NH4OH
CH3COO - + NH4+ + H2O = CH3COOH + NH4OH
Bunday tuzlar eritmalarida muhit deyarli neytral bo’ladi. Ko’pchilik gidrolizlanish reaksiyalari qaytardir. Agar gidroliz natijasida cho’kma yoki gaz modda hosil bo’lsa, bunday gidroliz to’la gidroliz deyiladi. Chunki bu holda reaksiya qaytmas bo’lib oxirigacha boradi.
Al2S3 + 6H2O = Al(OH)3 + 3H2S
Al2(CO3)3 + 6H2O = 2Al(OH)3 + 3H2CO3
Shuning uchun ham Al2S3 va Al2(CO3)3 larning eritmalari mavjud emas, ularni faqat quruq holda olish mumkin.
Birgalikdagi gidroliz. Kuchli asos hamda kuchsiz kislotadan hosil bo’lgan tuz va kuchsiz asos hamda kuchli kislotadan hosil bo’lgan tuzlar eritmalarini aralashtirganimizda ular bir-birining gidrolizlanishini kuchaytiradi. Chunki bunda hosil bo’layotgan H+ va OH- o’zaro birikib suv hosil bo’ladi va muvozanat o’ngga siljiydi. Bunday gidrolizni birgalikdagi gidroliz deyiladi.
Agar gidroliz jarayonida bir nechta tuz ishtirok etsa gidroliz oxirigacha boradi:
2AlCl3 + 3Na2CO3 + 3H2O = 2Al(OH)3 +6NaCl + 3CO2
2Al3+ + 3CO32- + 3H2O = 2Al(OH)3 + 3CO2
Bu jarayonda AlCl3 o’rniga Al2(SO4)3; CrCl3; Fe(NO3)3; BiCl3; Fe2(SO4)3 larni olish mimkin. Na2CO3 o’rniga K2CO3, Li2CO3 o’xshash karbonatlarni olsa bo’ladi.
Agar gidroliz jarayoni CuSO4 ishtirokida olib borilsa:
2CuSO4 + 2K2CO3+H2O = (CuOH)2CO3 + 2K2SO4 + CO2
2Cu2+ + 2CO32- +H2O = (CuOH)2CO3 + CO2
Bu gidroliz jarayonida CuSO4 o’rniga MgSO4, BeSO4 olish mumkin.
Gidroliz jarayonida karbonatlar o’rniga ,sulfidlar, asetatlar ham olsa bo’ladi:
2FeCl3 + 3Na2S + 6H2O = 2Fe(OH)3 + 6NaCl + 3H2S
2Fe3+ + 3S2- + 6H2O = 2Fe(OH)3 + 3H2S
2Al(NO3)3 + 6CH3COONa + 6H2O = 2Al(OH)3+ 6CH3COOH + 6NaNO3
3K2CO3 + Al2 (SO4)3 + 3H2O = 2Al(OH)3 + 3K2SO4 + 3CO2
6K + + 3CO32- + 2Al3+ + 3SO42- + 3H2O = 2Al(OH)3 + 6K+ + 3SO4 2- + 3CO 2
3CO3 2- + 2Al3+ + 3H2O = 2Al(OH)3 + 3CO2
3Na2S + Cr2 (SO4)3 + 6H2O = 2Cr(OH)3 + 3H2S + 3Na2SO4
6Na++ 3S 2-+2Cr3++ 3SO4 2-+6H2O =2Cr(OH)3 + 3H2S+6Na + +3SO42-
3S2- + 2Cr3+ + 6H2O = 2Cr(OH)3 + 3H2S
Gidroliz konstantasi
Gidroliz reaksiyasi qaytar bo’lganligi uchun unda muvozanat qaror topadi. Muvozanatga massalar ta’siri qonunini tatbiq etamiz. Masalan: kuchsiz kislota va kuchli asosdan hosil bo’lgan tuz:
CH3 COO- + H2O CH3 COOH + OH –
[CH3COOH]*[OH-] [CH3COOH]*[OH-]
K= -------------------------; Kg=K*[H2O]= ---------------------------
[CH3COO-]*[H2O] [CH3COO-]
Shu tenglamani surat va maxrajini [H+] ga ko’paytirsak:
[CH3COOH]*[OH-]*[H+] [OH-]*[H+]
Kg=--------------------------- = --------------
[CH3COO-]*[H+] Kkis
[OH-]*[H+]=Kw qiymat suvning ion kopaytmasi ekanligi hisobga olinsa:
Kw
Kg=--------------
Kkis
Kuchsiz kislota va kuchli asosdan hosil bo’lgan tuzning gidrolizlanish konstantasi, suvning ion ko’paytmasini kuchsiz kislota dissotsiya konstantasiga nisbatiga teng. Gidroliz konstantasi tuzning tabiatiga va haroratiga bog’liq bo’lib, tuzning konsentratsiyasiga bog’liq emas.
Kucsiz asos va kucli kislotadan hosil bo’lgan tuzlarning gidrolizi:
NH4Cl+H2O=NH4OH+HCl
NH4+ + H2O = NH4OH +H +
[ NH4OH]*[H +]
Kg= --------------------
[ NH4+]
Bu tenglamani ham surat va maxraji [OH-] ga ko’paytirilsa, unda :
[ NH4OH]*[H +]*[OH-] [H +]*[OH-]
Kg= ---------------------------- = --------------
[ NH4+]*[OH-] K asos
Kw
Kg= ---------------;
K asos
Tuzning gidroliz konstantasi asos yoki kislotaning dissotsiyalanish konstantasi qancha kichik bo’lsa shuncha yuqori bo’ladi.
Agar tuz kuchsiz asos va kuchsiz kislotadan tashkil topgan bo’lsa gidroliz konstantasi:
CH3COO - + NH4+ + H2O = CH3COOH + NH4OH
[ CH3COOH] * [ NH4OH]
Kg= ---------------------------------- ;
[ CH3COO -]*[ NH4+]
Agar bu tenglama [H+]*[OH-] ga ko’paytirilsa:
[ CH3COOH] *[ NH4OH]* [H+]*[OH-] [H+]*[OH-]
Kg= -------------------------------------------------= ------------------
[ CH3COO -]*[ NH4+] [H+]*[OH-] Kkis*Kasos
[H+]*[OH-] Kw
Kg= ------------------= ------------
Kkis*Kasos Kkis*Kasos
Kw
Kg= ---------------
Kkis*Kasos
Bu tenglamaga ko’ra kislota va asosnong dissotsilanish konstantasi qancha kichik bo’lsa uning gidrolizlanish konstantasi shuncha yuqori bo’ladi.
Gidrolizlanish darajasi
Gidrolizlangan tuz molekulalari sonining(n) umuman erigan tuz molekulalari soniga(N) nisbati gidroliz darajasi() deyiladi.
= n/N yoki = n/N*100
Gidroliz darajasi tuzning tabiatiga, konsentratsiyasiga va eritmaning haroratiga bog’liq bo’ladi.
Kuchli asos va kuchsiz kislotadan hosil bo’lgan tuzlarning gidrolizini ko’raylik:
CH3COONa +H2O = CH3COOH + NaOH
CH3COO- + +H2O = CH3COOH + OH-
( 1-b)*C bC bC
[ CH3COOH] [OH-] bCbC b2C
Kg=-----------------------------= --------------=----------
[CH3COO-] ( 1-b)*C ( 1-b)
b2C
Kg=--------------;
( 1-b)
Agar gidrolizlanish darajasi juda kichik bo’lsa, 1 - b = 1 bo’ladi va formula soddalashadi:
Kg
Kg= b2C ; b2= --------------
C
Demak, gidroliz darajasi kuchli asos va kuchsiz kislotadan hosil bo’lgan tuzlarning konsentratsiyasi qancha kichik bo’lsa gidroliz darajasi shuncha yuqori bo’ladi.
Agar kuchsiz asos va kuchli kislotadan hosil bo’lgan tuzlarning gidrolizlanish tenglamasi qarab chiqilsa:
NH4Cl+H2O= NH4OH + HCl
NH4+ +H2O = NH4OH + H+
(1- b)C bC bC
[NH4OH] *[ H+] bC bC b2C2 b2C
Kg= ------------------- = ---------------= -------------= --------------
[NH4+] (1- b)C (1- b)C (1- b)
b2C Kg
Kg=------------------; (1- b) =1 ; b2C =Kg ; b2 = -----
(1- b) C
Kuchsiz asos bilan kuchli kislotadan iborat bo’lgan tuzlar uchun gidroliz darajasi tuzning konsentratsiyasiga teskari bog’langan. Eritma qancha suyultirilgan bo’lsa gidroliz shuncha tez boradi.
Agar ammoniy asetatning (CH3COONH4) gidrolizlanishi hisobga olinsa,
bu modda ham anion va ham kation bo’yicha gidrolizga uchraydi:
CH3COONH4 + H2O = CH3COOH + NH4OH
CH3COO- + NH4+ + H2O = CH3COOH + NH4OH
b C bC (1- b)*C (1- b )*C
Kw (1- b)*C* (1- b )*C ( 1-b)2
Kg= -----------= --------------------------= -------
Kas*Kkis b C* bC b2
( 1-b)2 ( 1-b)2 Kw
Kg= -----------; ----------= ---------
b2 b2 Kas*Kkis
Demak, kuchsiz asos va kuchsiz kislotadan hosil bo’lgan tuzning gidroliz darajasi eritma konsentratsiyasiga bog’liq emas.
Gidroliz jarayoni farmatsiyada katta ahamiyatga ega. Ko’pgina dori moddalari eritmada tayyorlanadi.Ayniqsa tuzlar, oqsillar, va boshqa holatlarda gidroliz jarayoni hisobga olinishi kerak. Masalan. yiringli yaralarni tuzatish uchun Pb(NO3)2 ishlatiladi. Bu tuz gidrolizlanishi tufayli PbOHNO3 hosil bo’lib asosiy ta’sir etuvchi modda ana shu ekan.
Qondagi va biologik suyuqliklarda kuchli va kuchsiz elektrolitlar borligi uchun ularda pH doimiy ushlab turiladi. Buning sababi biologik suyuqliklarda Na2HPO4, NaH2PO4,H2CO3, NaHCO3 va boshqalarning borligidir.
Tirik organizm yashashi uchun energiya kerak. Odam o’ziga kerak bo’ladigan energiyani oziq moddalarning bosqichli gidrolizlanish jarayonida oladi. Ayniqsa oqsillar, yog’lar, uglevodlar, murakkab efirlar, peptidlar, glukozidlar gidrolizida ancha miqdorda energiya ajraladi.
xulosa:
Eritmaga utgan ionlar erituvchining kutbli molekulalari bilan boglangan buladi va ionlarning solvatlarini xosil kiladi. Eritmada solvatlangan ionlar uzluksiz betartib xarakatda buladi. (masalan, NaCL tuzining suvda erish prosessi). Krisstall panjarasi ionlardan iborat moddalardan tashkari kutbli molekulalar xam ionlarga dissosilanadi.
Oddiy erituvchi suvning dielektrik utkazuvchanligi juda yukori, bundan tashkari suv eng yaxshi ionlashtiruvchi erituvchidir. Suvning dielektrik utkazuvchanligi 80.1 ga teng. Bu shuni kursatadiki, kristallda bulgan musbat va manfiy ionlararo tortishish kuchlari suvdagi eritmalarda 80.1 marta kamayadi. Dielektrik diomiylik efir, benzol, uglerod (IV)- sulfid kabi erituvchilarda, ya'ni dissosilanmaydigan moddalar uchun juda kichikdir. Kuchsiz darajada ionlatuvchi spirt, aseton va boshka erituvchilarda dielektrik utkazuvchanlik urtacha kiymatga ega buladi.
Tuzlarning gidrolizi deb, moddalarning suv bilan xar kanday uzaro ta'siriga aytiladi. Amalda kupincha tuzlarning gidrolizi bilan ish tutishga tugri keladi. Agar kislotadagi vodorod metallga tulik almashsa, muxit neytral bulishi kerak. Lekin kuchli asos va kuchli kislotadan xosil bulgan tuzlargina neytral muxitga ega buladi. Boshka tuzlar gidrolizga uchrashi natijasida neytral muxit xosil kilmaydi. Gidroliz natijasida eritmada vodorod va gidroksil ionlar konsentrasiyasi uzgaradi. Shuning uchun xam kup tuzlarning eritmalari kislotali yoki ishkoriy muxitga ega buladi. Bu xodisani erigan tuz ionlarining suv ionlari bilan biriktirish natijasida eritmada H+ va OH- ortib kolishi bilan tushuntirish mumkin. Lekin suvda H+ va OH- konsentrasiyasi juda oz bulsa xam, bu ionlar dissosilanmagan suv molekulalari bilan muvozanatda buladi. Chunki, uzgarmas temperaturada suvning ion kupaytmasi uzgarmasdir.
Foydalanilgan adabiyotlar:
1.Н.С. Ахметов. Общая и неорганическая химия» Высшая школа».М.,2002.
2.K.M.Ahmerov, A.Jalilov, R.S.Saefitdinov, Umumiy va anorganik kimyo, ”Ozbekiston”,2006.
3.N.A.Parpiev, H.Rahimov, A.G.Muftaxov. Anorganik kimyoning nazariy asoslari. T.,”Ozbekiston”,2002.
4.N.A.Parpiev,A.G.Muftaxov,H.R.Rahimov, Anorganik kimyo.”О’zbekiston”, 2003.
5.Ҳ.Р.Рахимов, Анорганик химия. Олий ўқув юрт. Химия ихтисослиги бўйича таълим олувчи студ. учун дарслик. Қайта ишланган тўлдирилган 2-нашри. Т. «Ўқитувчи», 1984.-424 бет.
6.A.И.Горбунов. Теоретические основы общей химии.М.,2001.
7.Д.А.Князев,Неорганиеческая химия:учеб.для ВУЗов/Д.А.Князев, С.Н.Смарыгин.-3-изд.испр.-М.:Дрофа,2005.-591.
8.Общая химия. Биофизическая химия.Химия биогенных элементов: Учебник для ВУЗов/ Ю.А.Ершов, В.А.Попков,А.С.Берлянд и др.; под ред. Ю.А.Ершова- 4 изд.,-М.: Высш.шк.,2003.-560 с. ил.
9.Э.Т.Оганесян. Неорганическая химия.-М.,Высшая школа,1984.-с.379.
10. Е.Я. Левитин,А.Н.Бризицкая,Р.И.Клюева Общая и неоргнаическая химия: Учебник для студентов фармац. ВУЗов и фармац. Фак. медВУЗов.Х.:Изд-во НФАУ: Золотые страницы,2002.-536 с.
Internet saytlari.
www.google.com
www.yandex.ru
www.ziyonet.uz
| 