Oqiwshilardi adep-ikramliliqqa ta’rbiyalaw

normalardi iyelewdin` 1-basqishinda ta`rbiyalanip atirg`an bala a`dep-ikramliliqqa qoyilatug`in

talaplar sistemasi menen tanisadi. Bul jerde ata-analar, mug`allimler sol balag`a a`dep-ikramliq 
normalardi jetkerip beriwshi u`lgi, ideal olardin` isenishi xizmetlerin atqaradi. Sonin` menen
birge olar a`dep-ikramliq talaplardin` orinlaniwin qadag`alap, baqlap ta baradi. Uliwma 1-
basqishta moralalliq norma xa`m qag`iydalardi iyelew adamnin` minez qulqindag`i bir qatar
o`zgeriwshen`liklerdin` bolatug`inlig`in biykarlamaydi. Bul basqishta so`z benen istin` birligi, 
a`dep-ikramliq bilimler menen is xa`reket arasindag`i turaqsizliq, basqalardin` unamsiz qiliqlarin
ko`riw xa`m og`an shidamaw, al o`z minez-qulqin`di elestirmew siyaqli qa`siyetler ka`liplesedi. 
2-basqishta ta`rbiyalanip atirg`an balada moralliq normalardi saqlaw xa`m buziwg`a
bolg`an, o`zinin` jeke qatnasi qa`liplese baslaydi. Endi a`tirapindag`i adamlardin` minez-qulqin 
baxalaw, arqali bala o`z minez-qulqina baxa beredi. Bul da`wirge kelip bala, men o`zim shininda
qanday ekenmen xa`m keleshekte qanday boliwim kerek degen pikirdi payda etedi. 
3-basqishta a`dep-ikram ta`rbiyasinin` ta`biyatin xa`m xarakterin onin` o`z
o`zgesheliklerin tu`sine otirip en` jaqsi qesiyetlerge iye boliwdin` qolayli quralin tan`lap aladi. 
Xa`r qiyli adamlardiq minez-qulqina, ja`miyetke xa`zirgi waqitta xa`m keleshekke o`zinin`
rawajlaniw da`rejesine baxa beredi.
Juwmaqlawshi 4-basqishta a`dep-ikramliqtin` mazmunin xa`m onin` baxalilig`in tu`sinedi,
oni o`z is-xa`reketinde aktiv tu`rde ko`rsete aladi. 
Qisqasha qilip aytqanda 1-den a`dep-ikramliq bilimlerge iye boladi. 2-den moralliq
talaplardi orinlawg`a yamasa buziwg`a o`zinin` jeke qatnasi payda boladi. 3-den minez-kuliqqa 
ta`sir etiwshi ta`rbiyaliq qurallardi tan`lap biledi. 4-den a`dep-ikramliq qag`iydalarina boysinadi
xa`m onin` jan`adan jaqsi qag`iydalarin oylap tabiwshida bola aladi. 
Xa`zirgi waqitlari mekteplerdin` baslawish klasslarinda oqiw-ta`rbiyalaw isinde de a`dep-
ikramliq ta`rbiyasinin` waziypalari nelerden ibarat xa`m mazmuni nelerden quralg`an. 
Ilimpazlardin` izertlewi boyinsha sistemali, bir maqsetke bag`darlang`an joqari a`dep-ikramliq,
jeke adamnin` qa`liplesiwi mektepte, sho`lkemlesken balalar kollektivinde iske asadi. Mektepte 
jeke adamdi xa`r ta`repleme rawajlandiriwg`a bag`darlang`an arnawli ta`rbiyaliq jumislar
a`melge asiriladi. O`sip baritirg`an jas awladti turmisqa, miynetke tayarlaw arqali mug`allimler 
balalardi a`lpayim, duris so`zli, printsipial boliwg`a u`yretedi, Watandi su`yiwge, miynet isley
biliwge, adamlarg`a g`amxorliq menen qatnas jasawg`a, qayirxom boliwg`a u`yretedi. 


Isenim xa`r bir mug`allimnen ja`miyetlik turmisqa aktiv qatnasiwdi talap etedi. Isenimli
mug`allim ja`miyetlik qubilislardi sirttan baqlawshi bolip qalmaydi. Ol o`zi aralaspasa, o`z ko`zi 
menen ko`rmese, o`zi esitpese o`zin ju`de qolaysiz sezedi. Sonliqtan mug`allim a`dep-ikramliq
norma xa`m printsipler xaqqindag`i bilimler menen sheklenip qalmaydi. Ol sol bilimlerge o`z 
isenimin xasil qiliw ushin turmisqa aktiv aralasadi. Xa`zirge shekem bizge isenimnin` eki tu`ri
ma`lim: 1-si geypara adamlardin` abroyina ko`zdi jumip iseniw-buni fanatikaliq isenim deydi. 2-
si siyasiy xa`m a`dep-ikramliq jaqtan tan`lang`an ideallardin` miynet jollarin tu`siniw arqali
iseniw. Demek 2-tip izertlew arqali tu`siniw boladi. 
Isenimdi qa`liplestiriw ma`selesi bul filosoflardi, pedagoglardi xa`m psixologlardi teren`
tolg`andirip kelmekte. Psixologlardin` ko`rsetiwi boyinsha kishkene balalardin` isenimi barliq 
waqitta aktiv boladi.
Isenim ko`binese beriletug`in xabarlar arqali payda boladi. Biraq esitiw arqali payda 
bolg`an isenim-ko`riw arqali bekkemlenbese ol tez o`z ku`shin jog`altadi. Na`tiyjede esitiw
arqali berilgen isenimnin` duris boliwina qaramastan ko`riw arqali payda bolg`an naduris 
isenimge beyimlesip ketedi. Esitip iseniw menen ko`rip iseniw arasinda pariq bar.
Ideal yamasa u`lgi bul a`dep-ikramliq jaqtan rawajlaniwdin` a`dep-ikramliqqa 
ta`rbiyalawdin` shin`i. En` joqari ko`rinisi. Suxomlinskiydin` ko`rsetiwi boyinsha bunday
da`rejege mug`allim a`dep-ikram a`detleri xa`m a`dep-ikram sezimleri arqali erisedi. 
Ideal-grektin` «ideya» so`zinen, bizin`she elesletiw, eliklew degenlerdi an`latadi. Ol
ja`miyetlik sananin` adam umtilatug`in sotsialliq progress, ilgerilew basqishindag`i o`zine ta`n 
sa`wleleniwi. Ta`biyat adamdi to`rt ayaqlap ju`riw mu`mkinshiliginen ajiratqan waqtinan baslap
og`an ideal, yamasa eliklewdi, elesletiwdi, u`lgini berdi. Sol waqittan baslap adam o`z sanasinan 
erksiz xalda en` jaqsi na`rsege, joqarig`a umtiliwdi basladi. Usi umtiliwdi tu`siniwge
u`yretsen`iz sonda g`ana jaqsi na`rselerge sanali tu`rde umtiliwdin` baxit ekenin tu`sinesiz». 
Demek turmistan ajiratilg`an ideal adamlardin` sotsial-ekonomikaliq sharayatlarin esapqa
almag`an ideal bola almaydi. Xaqiqiy ideal yamasa u`lgi ko`p materialldin` ishinen su`zip 
aling`an a`dep-ikramliq qa`siyetler jiyindisi.

Mugallim de ideal bola aladi. Sebebi, oqiwshilar mug`allimge isenedi. Olardin` u`lgi

bolatug`in kelbetin a`yyemgi filosoflar menen pedagoglar jaratti. Biraq u`lgi bolatug`in o`rnekti 
a`yyemgi filosoflar menen pedagoglar jasag`an menen xa`zirgi mua`allimlerdin` barlig`i ideal
bola almaydi. Izertlewshilerdin` juwmag`ina qarag`anda ja`miyetlik attestatsiyadan o`tken 
mug`allimdi 3 kategoriyag`a: o`z isinin` sheberi, jaqsi qa`nige, ortasha qa`nige.
O`z isinin` sheberi-bolg`an mug`allimler xa`r bir adimda u`lgi boliwg`a tirisadi. Al jaqsi 
qa`nige-o`z ka`sibine joqari talaplar qoyip biledi. Ortasha qa`nige – ko`binese pedagogikaliq takt
talaplarin buzadi eken. O`z o`zine baxa beriwdi bilmes eken, barliq ayipti oqiwshilardin` 
o`zlerinen xa`m oni oqitqan mug`allimlerden ko`redi.

Download 450,29 Kb.