Umurtqasiz hayvonlar sestematikasi




Download 431,5 Kb.
bet3/6
Sana20.09.2024
Hajmi431,5 Kb.
#271760
1   2   3   4   5   6
Bog'liq
Umurtqasizlar hayvonlar a\'zolari tizimi evolyutsiyasi mundarija

Umurtqasiz hayvonlar sestematikasi.

Hayvonlar sistematikasini ilk bor Aristotel (miloddan avvalgi 4-asr) ishlab chiqqan. U hayvonlarning 252 formasiga tavsif berib, ularni 2 ta katta guruh: qonlilar (hozirgi umurtqalilar) va qonsizlar (hozirgi umurtqasizlar)ga va 8 ta kichik guruhlarga ajratgan. Aristoteldan soʻng 2 ming yil davomida Hayvonlar sistematikasida deyarli hech qanday oʻzgarish boʻlmadi. Faqat ingliz biologi J.Rey (1693) sistematikaning asosiy birligi — tur tushunchasini fanga kiritadi. Hayvonot dunyosining zamonaviy sistemasini shved naturalisti K.Lin-ney yaratgan. U "Tabiat sistemasi" (1735) asarida 4200 turdan ortiqroq (jumladan 1222 tur umurtqali va 1936 tur umurtqasiz) hayvonlarga tavsif bergan. K.Linney hayvonlarni oʻzaro tobe taksonomik kategoriyalar: tur, urugʻ, turkum va sinfga boʻlishni, turni 2 nom: urugʻ va tur nomi bilan atash (binar nomenklatura)ni taklif etdi. Lekin Linney ishlab chiqqan sistema mukammal emas edi. Mas, u sodda hayvonlar, boʻshliqichlilar, ignaterililardan iborat bir-biridan uzoq hayvonlarni zoofitlar — hayvon-oʻsimliklar guruhiga birlashtirgan. Fransuz olimlari J.Kyuvye va JLamark K. Linney sistemasini takomillashtirishdi. J. Lamark "Umurt-qasizlar sistemasi" (1801) va "Zoologiya falsafasi" (1809) asarlarida hayvonlarni umurtqasizlar va umurt-qalilarga, umurtqasizlarni infuzoriyalar, poliplar, nurlilar, chuvalchanglar, hasharotlar, oʻrgimchaksimonlar, qisqichbaqasimonlar, halqalilar, moʻylovoyoqlilar va mollyuskalar sinflariga ajratgan. J.Kyuvye "Hayvonot dunyosi va uning klassifikatsiyasi" (1817) asarida hayvonlarni 4 ta asosiy shoxga ajratgan. Keyinchalik bu shoxlarga fransuz zoologi A.Blenvil (1825) tip (nurlilar, boʻgimlilar, mollyuskalar, umurtqalilar) nomini bergan.J.Lamark va J. Kyuvye sistemasini ingliz zoologi R.Grant (1826) yanada takomillashtirib, nurlilar tipidan gʻovaktanlilar tipini ajratib chiqardi. Nemis zoologi K.Zibold esa nur-lilar tipini 3 ta mustaqil: eng sodda hayvonlar, zoofitlar va chuvalchanglar tiplariga ajratadi. U zoofitlarga koʻpchilik nurlilarni, chuvalchanglarga halqalilarni kiritadi. Boshqa hal-qalilar esa boʻgʻimoyoqlilar tipiga kiritildi. Nemis olimi K.Foxt (1825) chuvalchanglar tipini yassi, toʻgarak va halqali chuvalchanglarga ajratadi. Ingliz anatomi E.Rey Lankester (1877) bu guruhlarni tip nomi bilan atashni taklif etadi. Nemis zoologi K.Klaus (1874) hayvonlarni 9 tipga boʻladi. Bu sistema ancha uzoq vaqt saqlanib qoldi. Vaqt oʻtishi bilan olimlarning faqat tiplar soniga emas, balki ularning tarkibiy qismiga nisbatan ham tushunchasi oʻzgarib bordi. Mas, umurtqalilar (keyinchalik xordalilar) tipiga qobiqlilar (19-asr oxirigacha mollyuskalarning bir xili sifatida qaralgan) va ichak bilan nafas oluvchilar kiritilgan. Hayvonot dunyosi oʻrganilgan sari faqat yangi turlar, urugʻlar, oilalar emas, hatto ancha yuqori taksonomik darajadagi guruhlar (turkum, sinf, hatto tip)lar ham kashf etildi. Mas, 1955-yilda rus olimi A.V.Ivanov pogo-noforalar tipini kashf etdi.Hayvonot dunyosi, odatda, 2 kenja olam: bir hujayralilar va koʻp hujayralilarga; koʻp hujayralilar esa parazoylar va haqiqiy koʻp hujayralilarga ajratiladi. Parazoylarga gʻovaktanlilar, haqiqiy koʻp hujayralilarga boshqa barcha tiplar kiritiladi. Haqiqiy koʻp hujayralilar oʻz navba-tida nurlilar (boʻshliqichlilar, taroqlilar) va ikki tomonlama (bila-teral) simmetriyalilar hamda birlamchi ogʻizlilar (chuvalchanglar, mollyus-kalar, exiuridlar, boʻgʻimoyoqlilar, sipunkulidlar, paypaslagichlar) va ikkilamchi ogʻizlilar (chalaxordalilar, ignaterililar, xordalilar)ga boʻlinadi. Ayrim zoologlar parazoylar va haqiqiy koʻp hujayralilar bilan birga ularga teng mavqega ega boʻlgan fagotsitellasimonlar guruhini ham taklif etishadi. Oxirgi guruh eng tuban tuzilgan koʻp hujayralilar — plastinkasimonlar tipini oʻz ichiga oladi.Hayvonot dunyosining turli xil sistemasida tiplar soni 10 dan 33 tagacha, hatto undan ham koʻproq koʻrsatiladi. Koʻpchilik zoologlar maʼqul-lagan va oʻquv adabiyotlarida keltiriladigan sistematikaga asosan bir hujayralilar kenja dunyosi 5 tip: sar-komastigoforalar, mikrosporidiyalar, miksosporidlar, sporalilar, infuzoriyalarga boʻlinadi. Qolgan hayvonlar plastinkasimonlar, gʻovaktan-lilar, boʻshliqichlilar, taroqlilar, yassi chuvalchanglar, toʻgarak chuvalchanglar, nemertinalar, tikanboshlilar, halqali chuvalchanglar, mollyuskalar, boʻgʻimoyoqlilar, ignaterililar, chala-xordalilar, pogonoforalilar va xor-dalilar tiplariga boʻlinadi.
Aleksandr Onufriyevich Kovalevskiy (1840.7(19).11, Latviyaning Dinaburg uyezdi Shustyanka qishlogʻi — 1901.9(22).11, Peterburg) — rus evolyusionisti-zoologi, qiyosiy embriologiya va fiziologiya, eksperimental va evolyusion gistologiya asoschilaridan biri, Peterburg Fanlar akademiyasi tugatgan (1863). Kiyev (1869—74), Novorossiysk (1874—90), Peterburg (1891—94) universitetlari professor, Sevastopol biologiya stansiyasi direktori (1892—1901). K. umurtqasiz xayvonlar (boʻshliqichlilar, chuvalchanglar, mollyuskalar, boʻgʻimoyoqlilar, ignaterililar) va xordalilar (lansetnik, assidiya va boshqalar)ning embrioni rivojlanishini oʻrgangan. Umurtqasiz qayvonlarda murtak varaqlari toʻgʻrisidagi taʼlimotni ishlab chiqqan, umurtqali va umurtqasiz hayvonlar rivojlanishi qonuniyatlarining umumiyligini koʻrsatib, ularning evolyusion qarindoshligini isbotlab bergan.
Umurtqasizlar - notokorddan kelib chiqqan umurtqa pog'onasi ( umurtqa pog'onasi yoki umurtqa pog'onasi deb ataladi ) bo'lmagan va rivojlanmaydigan hayvonlarning parafiletik guruhidir . Bu vertebrata xordasi subfilidan tashqari barcha hayvonlarni o'z ichiga olgan guruhdir . Umurtqasiz hayvonlarga tanish misollar qatoriga artropodlar , mollyuskalar , annelidlar , echinodermlar va knidarlar kiradi .
Hayvon turlarining aksariyati umurtqasizlar; bir taxmin bu ko'rsatkichni 97% ni tashkil qiladi. [1] Koʻpgina umurtqasizlar taksonlari umurtqali hayvonlarning butun subfilasiga qaraganda koʻproq son va xilma-xillikka ega. [2] Umurtqasizlar 50 mkm (0,002 dyuym) rotiferlardan [3] 9–10 m (30–33 fut) ulkan kalamargacha boʻlgan oʻlchamlari jihatidan juda xilma-xildir . [4]
Tunicata va Cephalochordata kabi ba'zi umurtqasiz hayvonlar boshqa umurtqasizlarga qaraganda umurtqali hayvonlar bilan yaqinroq bog'liq. Bu umurtqasiz hayvonlarni parafiletik qiladi , shuning uchun bu atama taksonomiyada kam ma'noga ega .

Etimologiya"Umurtqasizlar" so'zi lotincha " vertebra" so'zidan kelib chiqqan bo'lib , bu umumiy bo'g'im degan ma'noni anglatadi, ba'zan esa umurtqali hayvonlarning orqa miya ustunidan bo'g'im. Umurtqaning bo'g'inli tomoni ildiz verto yoki vortoda ifodalangan burilish tushunchasidan kelib chiqadi . [5] in- prefiksi "yo'q" yoki "siz" degan ma'noni anglatadi. [6]Taksonomik ahamiyatiUmurtqasizlar atamasi biolog bo'lmaganlar orasida har doim ham aniq emas, chunki u taksonni artropodlar , umurtqalilar yoki manidalar kabi aniq tasvirlamaydi . Ushbu atamalarning har biri tegishli takson, filum , subfilum yoki oilani tavsiflaydi . "Omurgasızlar" - bu takson emas, balki qulaylik atamasi; Chordata ichidan tashqari juda kam chegaraviy ahamiyatga ega . Umurtqalilar subfilum sifatida Metazoa ning juda kichik qismini tashkil qiladi , bu esa Animalia qirolligi haqida gapirish mumkin. "Vertebrata" va "Omurgasızlar" nuqtai nazaridan cheklangan amaliylikka ega. Animalia'ning yanada rasmiy taksonomiyasida mantiqiy ravishda kladogrammani qurishda umurtqa pog'onasining mavjudligi yoki yo'qligidan oldin bo'lishi kerak bo'lgan boshqa atributlar , masalan, notokord mavjudligi . Bu hech bo'lmaganda Chordatani chegaralaydi. yoki ehtimol bauplan aspektlariga qaraganda kamroq asosiy mezon bo'ladi . [8]Shunga qaramay, umurtqasiz hayvonlarning hayvonlar taksoni sifatidagi tushunchasi laitelar orasida bir asrdan ko'proq vaqtdan beri saqlanib kelinmoqda [9] va zoologik hamjamiyat va uning adabiyotida u a'zo bo'lmagan hayvonlar uchun qulaylik atamasi sifatida qo'llanilmoqda . umurtqali hayvonlar. [10] Quyidagi matn atama va uni tashkil etgan hayvonlar haqida ilgarigi ilmiy tushunchalarni aks ettiradi. Ushbu tushunchaga ko'ra, umurtqasizlar ichki va tashqi suyak skeletiga ega emas. Ular juda xilma-xil tana rejalarini o'z ichiga oladi . Ko'pchilik suyuqlik bilan to'ldirilgan, gidrostatik skeletlari bor, masalan, meduza yoki qurtlar. Boshqalar qattiq ekzoskeletlarga ega, hasharotlar va qisqichbaqasimonlar kabi tashqi qobiqlar . Eng tanishum,urtqasizlarqatoriga Protozoa , Porifera , Coelenterata , Platyhelminthes , Nematoda , Annelida , Echinodermata , Mollusca va Arthropoda kiradi,Arthropodalarga hasharotlar , qisqichbaqasimonlar va araxnidlar kiradi .Mavjud turlar soniTa'riflangan umurtqasiz hayvonlar turlarining eng ko'p soni hasharotlardir. Quyidagi jadvalda IUCN Xavf ostidagi turlarning Qizil ro'yxati , 2014.3.da hisoblangan asosiy umurtqasizlar guruhlari uchun tavsiflangan saqlanib qolgan turlar ro'yxati keltirilgan [11]IUCN ma'lumotlariga ko'ra, 66 178 umurtqali hayvonlar turlari tavsiflangan [11] , bu dunyodagi tasvirlangan hayvonlar turlarining 95% dan ortig'i umurtqasizlar ekanligini anglatadi.XususiyatlariBarcha umurtqasiz hayvonlarga xos bo'lgan xususiyat umurtqa pog'onasining (umurtqa suyagi) yo'qligi : bu umurtqasizlar va umurtqalilar o'rtasida farqni keltirib chiqaradi. Farq faqat qulaylik bilan bog'liq; u qanotlari bo'lgan umumiy xususiyat hasharotlar, yarasalar va qushlarni funktsional ravishda,birlashtiradigan,yoki qanotsiz toshbaqalar , salyangozlar va gubkalarni birlashtiradigan umumiy xususiyatga asoslanmaydi . Hayvonlar bo'lgan umurtqasizlar geterotroflar bo'lib, boshqa organizmlarni iste'mol qilish shaklida oziqlanishni talab qiladi. Porifera kabi bir nechta istisnolardan tashqari, umurtqasizlar odatda tabaqalashtirilgan to'qimalardan tashkil topgan tanaga ega. Bundan tashqari, odatda tashqi tomondan bir yoki ikkita teshikli ovqat hazm qilish xonasi mavjud.Morfologiya va simmetriyaKo'pgina ko'p hujayrali organizmlarning tana rejalari radial, ikki tomonlama yoki sharsimon bo'ladimi, qandaydir simmetriyani namoyon qiladi. Biroq, ozchilikda simmetriya yo'q. Asimmetrik umurtqasiz hayvonlarning bir misoli barcha gastropod turlarini o'z ichiga oladi. Bu salyangoz va dengiz salyangozlarida osongina ko'rinadi , ular spiral qobiqlarga ega. Sluglar tashqi tomondan nosimmetrik ko'rinadi, ammo ularning pnevmostomasi (nafas olish teshigi) o'ng tomonda joylashgan. Boshqa gastropodlar tashqi assimetriyani rivojlantiradi,masalan, Glaucus.atlanticus assimetrik cerata rivojlanadi.ular etuk bo'lganda. Gastropod assimetriyasining kelib chiqishi ilmiy munozaralar mavzusidir. [12]Asimmetriyaning boshqa misollari skripkachi Qisqichbaqa va hermit Qisqichbaqada uchraydi . Ko'pincha ularning bir panjasi boshqasidan kattaroqdir. Erkak skripkachi katta panjasini yo'qotib qo'ysa, tuklangandan keyin u boshqa tomondan qarama-qarshi tomondan o'sadi . Gubkalar kabi turg'un hayvonlar marjon koloniyalari bilan bir qatorda assimetrikdir [13] ( radial simmetriyani ko'rsatadigan alohida poliplar bundan mustasno ); qisqichlari yo'q alpheidae tirnoqlari; va,ba'zi kopepodlar , poliopistokotileanlar va monogenlar Ular baliq xo'jayinlarining gill kamerasida qo'shilish yoki yashash orqali parazitlik qiladi ).Asab tizimiNeyronlar umurtqasiz hayvonlarda sutemizuvchilar hujayralaridan farq qiladi. Umurtqasizlar hujayralari to'qimalar shikastlanishi, yuqori harorat yoki pH o'zgarishi kabi sutemizuvchilarga o'xshash ogohlantirishlarga javoban yonadi. Neyron xujayrasi aniqlangan birinchi umurtqasizlar dorivor zuluk Hirudo medicinalis edi  Dengiz quyoni, Aplysiadagi nosiseptorlar yordamida o'rganish va xotira tasvirlangan . [16] [17] [18] Mollyuska neyronlari ortib borayotgan bosim va toʻqimalar shikastlanishini aniqlashga qodir. [19]Neyronlar umurtqasiz hayvonlarning keng turlarida, jumladan annelidlar, mollyuskalar, nematodalar va artropodlarda aniqlangan. [20] [21]Nafas olish tizimi trakea tizimi . Eng katta traxeyalar hamamböceği tanasining kengligi bo'ylab o'tadi va bu rasmda gorizontaldir. O'lchov paneli, 2 mm. raxeya tizimi asta-sekin kichikroq naychalarga bo'linadi va bu erda tarakan hosilini ta'minlaydi. O'lchov paneli, 2,0 mm.Umurtqasiz hayvonlarning nafas olish tizimining turlaridan biri bu ochiq nafas olish tizimi bo'lib, ular er osti artropodlari metabolik gazlarni to'qimalarga va to'qimalardan olib o'tishlari kerak bo'lgan spirakullar , traxeya va traxeolalardan iborat . [22] Spirakullarning tarqalishi hasharotlarning koʻplab tartiblari orasida katta farq qilishi mumkin, lekin umuman tananing har bir segmentida faqat bitta juft spirakullar boʻlishi mumkin, ularning har biri atrium bilan bogʻlanadi va uning orqasida nisbatan katta traxeya trubkasi mavjud Traxeyalar kesikulyar ekzoskeletning invaginatsiyasi bo'lib, u shoxlanadi ( anastomoz) diametri bir necha mikrometrdan 0,8 mm gacha bo'lgan butun tanada. Eng kichik naychalar, traxeolalar hujayralarga kirib, suv, kislorod va karbonat angidridning tarqalish joyi bo'lib xizmat qiladi . Gaz faol shamollatish yoki passiv diffuziya orqali nafas olish tizimi orqali o'tkazilishi mumkin . Umurtqali hayvonlardan farqli o'laroq, hasharotlar gemolimfada kislorod olib yurmaydi . Traxeya trubkasi halqalar yoki spirallar kabi turli geometriyadagi taenidiyaning tizma shaklidagi aylana halqalarini o'z ichiga olishi mumkin . Bosh , ko'krak yoki qorin bo'shlig'ida traxeyalar ham havo qoplari bilan bog'lanishi mumkin. Ko'pgina hasharotlar, masalan, chigirtkalar va asalarilar , qorin bo'shlig'idagi havo qoplarini faol ravishda haydab, tanalari orqali havo oqimini boshqarishga qodir. Ba'zi suv hasharotlarida traxeya tana devori orqali to'g'ridan-to'g'ri gill shaklida gaz almashadi yoki plastron orqali odatdagidek ishlaydi.. E'tibor bering, ichki bo'lishiga qaramay, artropodlarning traxeyalari mo'rtlash paytida to'kiladi ( ekdiz ).  Ko'paytirishUmurtqali hayvonlar singari, ko'pchilik umurtqasizlar ham qisman jinsiy ko'payish orqali ko'payadilar . Ular kichikroq, harakatchan spermatozoidlarni yoki kattaroq, harakatsiz tuxumlarni ishlab chiqarish uchun meiozga uchragan maxsus reproduktiv hujayralarni ishlab chiqaradilar . [25] Bu zigotalarni hosil qilish uchun birlashadi va ular yangi shaxslarga aylanadi. [26] Boshqalar jinssiz ko'payish yoki ba'zan ikkala ko'payish usuliga qodir.Ijtimoiy shovqin Ijtimoiy xulq-atvor umurtqasiz hayvonlarda, jumladan, tarakanlar, termitlar, shira, tripslar, chumolilar , asalarilar, Passalidae , Acari , o'rgimchaklar va boshqalarda keng tarqalgan. [27] Ijtimoiy oʻzaro taʼsir ayniqsa evosotsial turlarda yaqqol namoyon boʻladi, lekin boshqa umurtqasizlar uchun ham amal qiladi. Hasharotlar boshqa hasharotlar tomonidan uzatiladigan ma'lumotlarni taniydi. Phylaiprning Pliotsen davridan olingan Cladocora marjoniUmurtqasizlar atamasi bir nechta filalarni qamrab oladi. Ulardan biri gubkalar ( Porifera ). Ular uzoq vaqtdan beri boshqa hayvonlardan erta ajralib chiqqan deb hisoblangan. [31] Ularda boshqa ko'pchilik filalarda mavjud bo'lgan murakkab tashkilot yo'q. [32] Ularning hujayralari farqlanadi, lekin ko'p hollarda alohida to'qimalarga ajratilmaydi. [33] Gubkalar odatda teshiklar orqali suvni tortib olish orqali oziqlanadi. [34] Ba'zilar gubkalar unchalik ibtidoiy emas, balki ikkinchi darajali soddalashtirilgan bo'lishi mumkin, deb taxmin qilishadi. [35] Ctenophora va Cnidaria , bularga dengiz anemonlari , marjonlar va meduzalar kiradi ., radial simmetrik bo'lib, bitta teshikli ovqat hazm qilish kameralariga ega bo'lib, ular og'iz va anus vazifasini bajaradi. [36] Ikkalasi ham alohida to'qimalarga ega, ammo ular organlarga birlashtirilmagan . [37] Faqat ikkita asosiy germ qatlami mavjud - ektoderma va endoderma , ular orasida faqat tarqoq hujayralar mavjud. Shunday qilib, ular ba'zan diploblastik deb ataladi . Echinodermata radial nosimmetrik va faqat dengiz yulduzlari, shu jumladan dengiz yulduzlari (Asteroidea), dengiz kirpilari , (Echinoidea), mo'rt yulduzlar (Ophiuroidea), dengiz bodringlari (Holothuroidea) va patli yulduzlar (Crinoidea). [39]




1-2-rasm. eng sodda umurtqasiz hayvonlar.manba (arxiv.uz)




  1. Download 431,5 Kb.
1   2   3   4   5   6




Download 431,5 Kb.

Bosh sahifa
Aloqalar

    Bosh sahifa



Umurtqasiz hayvonlar sestematikasi

Download 431,5 Kb.