Windows əməliyyat sistemi

Windows XP sisteminin yeni imkanlarının qısa xülasəsi

Fayl və qovluqlar

Fayllar müxtəlif tipli olurlar:

• 
  icra olunan fayllar – sadəcə olaraq müəyyən bir əməliyyat yerinə yetirən proqramlar;
  
• 
  sənədlər – istifadəçilər tərəfindən kompyuterdə müəyyən proqramın köməyi ilə yaradılan hər hansı informasiya toplusu, mətn və s.
  
• 
  konfiqurasiya faylları – proqramların işi üçün zəruri olan xüsusi parametrləri saxlayır və s.
  

Fayllar üzərində yerinə yetirilən əsas əməliyyatlar aşağıdakılardır:

• 
  Faylların icrası – bu əməliyyat proqramlar üçün nəzərdə tutulur;
  
• 
  Faylın açılması – bu əməliyyat əsasən sənədlərə (mətn, şəkil, cədvəl və s.) baxmaq üçündür. Bu əməliyyatı kontekst menyudan Open (Открыть) əmrini seçməklə, faylın üzərində mausun sol düyməsini 1 dəfə vurub, Enter düyməsini vurmaqla və ya mausun düyməsini iki dəfə basmaqla yerinə yetirmək olar.
  
• 
  Faylın adının dəyişdirilməsi – bu əməliyyat faylın adının dəyişdirilməsi üçündür. Bunun üçün kontekst menyudan Rename (Переименовать) əmrini yerinə yetirib yeni adı klaviaturadan daxil etməliyik. Faylın adını dəyişdirmək üçün onun adını üzərində fasilə ilə iki dəfə mausla vurmaq, ya da həmin faylı seçib, klaviaturadan F2 düyməsini vurmaq lazımdır.
  
• 
  Faylın yerinin dəyişdirilməsi – Əgər biz faylın surətini əvvəlki qovluqda saxlamadan başqa bir yerdə saxlamaq istəyiriksə, onu həmin yerdən “kəsib” götürə bilərik: kontekst menyudan Cut (Вырезать) (Ctrl+X) əmrini yerinə yetirdikdən sonra lazım olan yeri seçib, Paste (Bставить) (Ctrl+V) əmrini yerinə yetiririk.
  
• 
  Faylın surətinin çıxarılması – bu əməliyyat faylın surətini yaradıb onu başqa yerdə yadda saxlamaq üçündür. Bunun üçün həmin faylı qeyd edib kontekst menyudan Copy (Копировать) (Ctrl+C) əmrini yerinə yetirmək, sonra surətin yerləşəcəyi qovluğu və ya diski açıb kontekst menyudan Paste (Bставить) (Ctrl+V) əmrini yerinə yetirmək lazımdır.
  
• 
  Faylın ləğv edilməsi – bu əməliyyat lazımsız faylları silmək üçündür. Bunun üçün faylı qeyd edib, kontekst menyudan Delete (Удалить) (Del) əmrini seçmək, və ya klaviaturanın Delete düyməsini sıxmaq lazımdır. Ləğv edilmiş fayllar səbətə (Recycle Bin, Корзина) düşür. Əgər faylları səbət göndərilmədən ləğv etmək lazımdırsa, Shift+Del kombinasiyasından istifadə edilməlidir.
  
• 
  Faylı digər bir yerə göndərmək – faylı qeyd etdikdən sonra kontekst menyunun Send To (Отправить) bölməsinin əmrlərindən birini yerinə yetirməklə faylı elektron poçtla bir ünvana, “My documents” qovluğuna, Flash-diskə və s. göndərmək olar.
  
• 
  Faylı arxivləşdirmək və ya arxivdən çıxarmaq və s. Arxivləşdirmə – bir və ya bir neçə faylın sıxılmasıdır. Arxivləşdirmədən faylların ehtiyat nüsxəsinin diskdə saxlanması üçün istifadə edilir. Bunun üçün xüsusi xidməti proqramlardan – arxivatorlardan istifadə edilir, bu proqram bir və ya bir neçə faylın yerinə bir arxiv faylı yaradır. Arxiv proqramının əsas xüsusiyyətləri aşağıdakılardır:
  
  • 
    Faylın sıxılma dərəcəsi (faylın ölçüsünün arxivləşmiş faylın ölüsünə nisbəti)
    
  • 
    İşin sürəti;
    
  • 
    Proqramın funksiyaları.
    

WinRar proqramı aşağıdakı imkanlara malikdir:

• 
  rar-arxivləri yaradır və onlardan faylları çıxarmaq mümkündür;
  
• 
  özüaçılan sfx – arxiv faylı yaradır (bu zaman arxiv faylı .exe genişlənməsinə malik olur və adi proqram kimi yüklənir);
  
• 
  çoxcildli arxivlər yaradır, bu isə bir necə kiçik həcmli yaddaş vasitəsinə böyük ölçülü arxivin yerləşdirilməsinə imkan verir;
  
• 
  arxivə parol vermək olar;
  
• 
  faylı e-mail-lə göndərmək üçün onun ölçüsünü 95%-ə qədər azaltmaq mümkündür.
  

• 
  Faylın yaradılması və onda edilmiş dəyişikliklərin tarixi, tipi, ölçüsü, atributları haqqında məlumat əldə etmək üçün onu qeyd edib kontekst menyudan Properties (Свойства) əmrini yerinə yetirmək kifayətdir.
  

Hər hansı bir obyekti daha asan və qısa yolla açmaq üçün onun yarlıkını yaratmaq olar, yarlıkı istənilən qovluqda, o cümlədən iş masasının üzərində yarada bilərik. Obyektlə yarlıkın fərqi ondadır ki, yarlıkın işarəsinin sol aşağı küncündə ox işarəsi olur:

Qovluğun (faylın) işçi stolda yarlıkını yaratmaq istəyiriksə, onu qeyd edib siçanın sağ düyməsini sıxıb açılmış kontekst menyunun Send to (Отправить)  Desktop (Create Shortcut) (Рабочий стол (Создать ярлык)) əmrini yerinə yetirməliyik (və ya, ctrl+shift+mausla obyekti çəkməklə yaratmaq olar). Yeni yarlık yaratmaq üçün aşağıdakı ardıcıllığı da yerinə yetirmək olar:

1. 
   Mouse-un sağ düyməsini vurmaqla açılan kontekst menyudan New (Создать)  Shortcut (Ярлык) əmrini seçirik, bu zaman Create Shortcut (Создание ярлыка) başlıqlı pəncərə açılacaq.
   
2. 
   Type the location of the item (Укажите размещение объекта) yerinə obyektin (qovluğun, faylın, proqramın) adını yazmaq da olar, ya da browse…(обзор...) düyməsini vurmaqla açılan pəncərədə bələdçinin köməyilə yarlıkını yaratmaq istədiyimiz obyekti seçib, ok düyməsini vurmaq lazımdır.
   
3. 
   Next (Далее) düyməsini vurub, açılan pəncərədə yarlıkın adını qeyd edib, Finish (Готово) əmrini veririk.
   

Kompyuterin diskinin, qovluğunun və ya fayllarının lokal şəbəkədə ümumi istifadəsini təmin etmək üçün onları qeyd edib kontekst menyudan Sharing and security (Общий доступ и безопасность) əmrini yerinə yetirmək lazımdır.

Fayl sistemi

köməkçi məlumat saxlanılır. Buna baxmayaraq hər hansı proqramın yüklənməsi və eləcə də faylın oxunması prosesində onlara aid olan həmin yaddaş hissələri birləşirlər.

Faylların ünvanı diskin xüsusi bir hissəsində – diskin başlanğıc (sıfırıncı) cığırında yazılıb saxlanılan FAT (File Allocation Table) adlı faylların yerləşmə cədvəlində saxlanılır. Faylın bu ünvanı bu cədvələ iki baytlıq ədəd şəklində yazılır, yəni bu ünvanın yazılışı üçün cəmi 16 bit yaddaş sahəsi ayrılır. Ona görə də faylların yerləşmə cədvəli FAT16 şəklində yazılır və buna 16 mərtəbəli fayl sistemi də deyilir. FAT32-də isə ünvan üçün 4 baytlıq – yəni 32 bitlik yaddaş sahəsi ayrılır, bu isə diskdəki sahələrdən daha əlverişli istifadəyə imkan verir, belə ki, bitlərin sayı artdıqca ünvanların da sayı çox olur, bu halda klasterlərin həcmi də xeyli azalır. Doğrudan da, on altı mərtəbəli FAT16 sisteminə uyğun formatlaşdırılmış diskdə ən çoxu 2¹⁶ sayda müxtəlif ünvan, yəni yalnız 2¹⁶ sayda klaster ola bilər. Bundan fərqli olaraq 32 mərtəbəli FAT32 sisteminə uyğun formatlaşdırılmış diskdə isə maksimum 2³² sayda ünvan və deməli, 2³² sayda klaster ola bilir. Ona görə də eyni diskdə birinci hal üçün hesablanan klasterlərin həcmi böyük, ikinci halda isə əksinə, kiçik olur və təbiidir ki, kiçik həcmli klasterlərdə istifadə olunmayan boş yerlərin həcmi də buna müvafiq olaraq xeyli dərəcədə azalır. Beləliklə, FAT32 fayl sistemi həcmi 32 Qb olan sərt disklərlə işləməyə imkan verir və həmçinin klasterlərin həcminin kiçik olması hesabına informasiyanın disklərdə daha kompakt yerləşməsi mümkün olur.

Faylların yerləşmə cədvəlinin strukturu aşağıda təsvir olunub. Burada hər bir fayla 32 bayt uzunluqlu bir yazı uyğundur. Səkkiz sahədən ibarət olan bu yazının strukturu belədir:

Adətən yeni ƏS yaradılarkən onun daha mükəmməl olması, daha asan idarə edilə bilməsi və bu kimi digər məsələlər diqqət mərkəzində olur. Bu baxımdan Windows XP əməliyyat sistemini elə sazlamaq olar ki, mühafizəsi nəzərdə tutulan bir sıra mühüm elementlərin başqaları tərəfindən təhlükəsiz istifadə olunması, o cümlədən kənar şəxslərin kompyuterdə fayl və qovluqları necə oxuması, yaratması, diskə yazıb saxlaması, ləğv etməsi və s. əməliyyatlara nəzarət etməyə imkan yaranar. Bu kimi vacib əməliyyatlar NTFS fayl sistemindən istifadə edildiyi zaman mümkün olur. NTFS fayl cədvəli xüsusi olaraq Windows NT ailəsindən olan ƏS-ləri üçün yaradılmışdır. Sərt diski NTFS sisteminə uyğun formatlaşdırmaq üçün kompyuterdə yalnız Windows 2000 və ya Windows XP ƏS-dən biri istifadə edilməlidir.

NTFS sisteminin aşağıdakı üstünlükləri var:

• 
  bu sistem fayllarla bağlı əməliyyatların daha yüksək sürətlə aparılmasını təmin edir;
  
• 
  sərt disklə bağlı yaranan problemlər yaranan hallarda informasiyanın daha yaxşı bərpasını təmin edir;
  
• 
  NTFS fayl sistemi çox böyük həcmli sərt disklərdə informasiyanı daha effektli və daha qənaətlə yerləşdirir;
  
• 
  bu fayl sistemi təhlükəsizliklə əlaqədar olaraq fayllara giriş əməliyyatını məhdudlaşdırmağa imkan verir;
  
• 
  NTFS fayl sistemi verilənlərin sıxlaşdırılmasına imkan verir. Bu əməliyyat bir qayda olaraq yaddaş sahəsindən daha optimal istifadə etmək məqsədi daşıyır.
  

Verilənlərin mübadiləsi

Windows ƏS verilənlərin elə bir mübadiləsi mexanizmini təmin edir ki, bunun vasitəsilə istənilən tətbiqi proqram öz sənədi daxilinə praktiki olaraq istənilən verilənləri, hətta işləyə bilməyəcəyi verilənləri də daxil edə bilər. Bu universal mexanizm OLE (Object Linking and Embedding – Obyektlərin əlaqələndirilməsi və yerləşdirilməsi) texnologiyası əsasında təmin olunur. Bu zaman sənədə daxil edilən obyekt OLE-server, sənədin özü isə OLE-klient adlanır. OLE-serverlərin siyahısına baxmaq üçün Insert (Вставка) menyusunun Object (Объект) əmrini yerinə yetirmək kifayətdir.

OLE texnologiyasında verilənlərin mübadiləsi 2 variantda həyata keçirilir:

• 
  obyektin yerləşdirilməsi – bu halda obyekt qəbuledici – sənəddə yerləşdirilir.
  
• 
  obyektin əlaqələndirilməsi – bu halda qəbuledici – sənədə obyektin özü yox, mənbə - sənədə olan istinad daxil edilir.
  
• 
  obyektin daxil edilməsi – obyekt daxil edilən zaman qəbuledici – sənədə obyekt özü daxil edilir. Bu halda obyektlə onun surəti arasında heç bir əlaqə yaradılmır. Bu əməliyyatı Paste (Вставить) ilə bərabər, Paste Special
  

Obyekti sənədə aşağıdakı üsullarla daxil etmək olar:

• 
  açıq sənəddən (Paste (Вставить) və ya Paste Special (Специальная вставка) əmrləri vasitəsilə);
  
• 
  fayldan (faylın daxil edilməsi və faylın xaric edilməsi xüsusi əmrləri vasitəsilə);
  
• 
  bilavasitə OLE-serveri çağırmaqla (Insert (Вставка) – Object (Объект)).