Zatlardıń fizikalıq qásiyetleri. Geografiyalıq qabıqta júzege keletuǵın processler ushın elementlerdiń fizikalıq qásiyetleri (tıǵızlıǵı, aǵıwı, ıssılıq sıyımlıǵı, ıssılıq ótkiziwsheńligi, nurdı qaytarıw qábiliyeti hám t.b) zárúr áhmiyetke iye. Geografiyalıq qabıqtaǵı zatlardıń tıgızlıǵı joqarıdan tómenge qaray ósip baradı. Bunıń tiykarǵı sebebi elementlerdiń gravitacion bóliniwi. Taw jınıslarınıń tıǵızlıǵı 2-3 gr/sm3, tiri zatlarda hám suwdıń tıǵızlıǵı 1,0 gr/sm3, hawanıń atmosferadaǵı tómengi qatlamlarınıń tıǵızlıǵı 0,0013 gr/sm3. Atmosferada tıǵızlıq tómennen joqarıǵa qarap kemeyip baradı, bul bolsa adiabatik hádiyselerdi keltirip shıǵaradı. Bunda hawa tómenge túskende qızadı hám joqarıǵa shıqqanda suwıydı. Sebebi tómenge túsip baratırǵanda hawanıń tıǵızlıǵı artıwı menen zatlardıń bir-birine urılıwı, súykeliwi kúsheyedi, nátiyjede hawa qızadı, joqarıǵa shıǵıp baratırǵan waqıtta tıǵızlıq kemeygenligi sebepli zatlardıń urılıwı kemeyedi, nátiyjede súykeliw de kemeyedi hám hawa suwıp baslaydı.
Geografiyalıq qabıqtaǵı hár túrli processlerdiń payda bolıwında, zatlardıń aǵıwshańlıǵı júdá zárúr ahmiyetke iye. Hawa hámde suw úlken aǵıwshańlıq qábiliyetine iye. Sonıń nátiyjesinde olar júdá úlken jemiw jumısların orınlaydı. Bunda tısqarı hawa hám suw menen birge mayda bóleksheler, hámde ıssılıq hám tasıladı.
Taw jınısları da uzaq dawam etken basım tásirinde áste-aqirin aǵıp baslaydı, nátiyjede hár qıylı burmalanıwlar payda boladı. Mantiya zatları da jabısqaq bolganlıǵı sebepli, aǵıw qásiyetine iye. Litosfera plitalari mantiyanıń zatları ústinde júzip júredi.
Muzlıqlar da aǵıw qásiyatine iye. Olar óz awırlıq kúshi tásirinde áste-aqırın joqarıdan tómenge aǵıp túsedi. Antarktida hám Grelandiya muzları oraydan áste-aqırın eń shetki jerlerge aǵıp baradı hám qurgaqlıqqa jetkende sınıp túsip úken aysberglerdi payda etedi.
Geografiyalıq qabıqda ıssılıqtıń almasıwında hár túrli betlerdiń nurdı qaytarıw qásiyeti úlken áhmiyetke iye. Hár túrli betlerdiń nurdı qaytarıw qábiliyetine albedo dep ataladı, yaǵnıy Jer betinen qaytqan radiaciyanıń betke túsken radiaciyaǵa qatnası. Jańa jawǵan qar betine kelgen 95% Quyash nurların, togaylar 10-25%, dánli egin dalalar 20-30% suw 0,4% in qaytaradi nátiyjede jerdiń klimatında úlken parıqlar payda boladı.
Geografiya bir-biri menen bekkem baylanıslı pánler kompleksi dep ataladı, ol tórtew blokǵa bólinedi: fizikalıq-geografiyalıq, sociallıq-ekonomikalıq -geografiyalıq pánler, kartografiya, regionshunoslik. Bul bloklardıń hár biri óz gezeginde geografiya pánleri sistemasına bólinedi.
Fizika -geografiya pánleri blokı ulıwma fizikalıq -geografiyalıq pánlerden, jeke (tarmaqlı ) fizikalıq -geografiyalıq pánlerden, paleogeografiyadan ibarat. Ulıwma fizika hám geografiya pánleri bólinedi ulıwma fizikalıq geografiya (ulıwma geografiya ) hám regionlıq fizikalıq geografiya.
Barlıq fizikalıq -geografiyalıq pánlerdi birden-bir izertlew ob'ekti birlestiradi. Házir kópshilik ilimpazlar hámme fizika hám geografiya pánleri úyrenetuǵın ulıwma pikirge keldiler geografiyalıq konvert... N. I. dıń sózlerine kóre. Mixaylova (1985), fizikalıq geografiya - bul Jerdiń geografiyalıq qabıǵı, onıń quramı, dúzilisi, qáliplesiwi hám rawajlanıw qásiyetleri, keńislikdegi parıqlanishi haqqındaǵı pán.
Fizika hám geografiya pánleri túrin ulıwma geografiya, landshaftshunoslik, paleogeografiya hám jeke tarmaq pánleri ańlatadı. Bul túrli pánlerdi bir izertlew ob'ekti - geografiyalıq qabıq birlestiradi; Hár bir pánni úyreniw predmeti ayriqsha, individual bolıp tabıladı - bul geografiyalıq konvertning strukturalıq bólimleri yamasa táreplerinen biri (geomorfologiya - bul relef haqqındaǵı pán er maydanı, ıqlımshunoslik hám meteorologiya - hawa qabıǵın, ıqlımdıń qáliplesiwi hám olardıń geografiyalıq bólistiriliwin úyrenetuǵın pánler, topıraqshunoslik - topıraqtıń payda bolıw nızamları, olardıń rawajlanıwı, quramı hám tarqalıw naǵısları, gidrologiya - Jerdiń suw qabıǵın uyreniwshi pán, biogeografiya tiri organizmlerdiń quramın, olardıń tarqalıwın hám biotsenozlardıń qáliplesiwin úyrenedi). Paleogeografiyaning wazıypası geografiyalıq konvert hám dinamikanı úyreniw bolıp tabıladı tábiy sharayatlar ótken geologik dáwirlerde. Landshaftshunoslik predmeti - GO dıń juqa, eń aktiv oraylıq qatlamı - túrli dárejedegi tábiy -aymaqlıq komplekslerden shólkemlesken landshaft sferasi. Ulıwma geografiya (OZ) pániniń predmeti - GO dıń pútin sistema retinde islewiniń dúzilisi, ishki hám sırtqı baylanısları, dinamikası.
Geografiyalıq konvert - bul er sharayatında payda bolǵan hám planetamizning ayriqsha sferasini qáliplestirgen hár túrlı quram hám holatdagi materiyalar kólemi. Geografiya daǵı geografiyalıq konvert planeta hám Kosmostıń bir bólegi retinde uyreniledi, olkára kúshleri húkimranlıǵı astında hám quramalı kosmik-planetalıq óz-ara tásir processinde rawajlanadı.
Geografiyalıq fundamental tálim sistemasında geografiya mektepte alınǵan bilimler, kónlikpeler hám túsinikler menen jáhán páni ortasındaǵı baylaw buwın esaplanadı. Bul kurs geografiyalıq dúńyaǵa kózqaras hám oylawǵa tiykar jaratadı. Geografiyada geografiyalıq dúnya pútinlik kórinisinde kórinetuǵın boladı, processler hám hádiyseler bir-biri menen hám átirap daǵı mákan menen sistemalı baylanısda kórip shıǵıladı. " Geografiyada, bul sıyaqlı faktlardan itibar, olar arasındaǵı keń qamtılǵan baylanıslardı anıqlawǵa hám quramalı kompleksin ashıwǵa qaratıladı.geografiyalıq processler hámme zattıń mákanında globus",- jazǵan S. v. Kalesnik bunnan yarım ásir aldın.
Geografiya tiykarǵı tábiy pánlerge tiyisli. Tábiyattanıwlıq ciklı ierarxiyasida geografiya planeta pániniń ayriqsha variantı retinde astronomiya, kosmologiya, fizika, ximiya menen bir qatarda bolıwı kerek. Keyingi dárejeni er páni - geologiya, geografiya, ulıwma biologiya, ekologiya hám basqalar jaratadı. Geografiyalıq pánler sistemasında geografiya bólek orın tutadı. Bul juldızlararo rayonlıqtan planeta payda bolǵandan keyin júz bolatuǵın barlıq processler hám hádiyseler haqqındaǵı maǵlıwmatlardı birlestiruvchi ayriqsha " artıqsha fan" retinde kórinetuǵın boladı. Bul waqıt dawamında planetamızda hár túrlı dárejede tiri elementlar menen to'yingan er qabıǵı, hawa hám suw qabıqları payda bolǵan. Olardıń planetanıń shetsinde óz-ara tásiri nátiyjesinde málim bir materiallıq kólem - geografiyalıq konvert payda boldı. Bul qabıqtı quramalı qáliplesiw retinde úyreniw geografiyanıń wazıypası bolıp tabıladı.
|
