|
Zbekiston respublikasi axborot texnologiyalari va komunikatsiyalarni rivojlantirish vazirligi
|
| bet | 1/2 | | Sana | 14.05.2024 | | Hajmi | 61,43 Kb. | | #233720 |
Bog'liq Informatika Cabridge 7 uzb 2022, GADOYEV JABBOR JO‘RAYEVICH, 1-Topshiriq. Ekologiya fanidan. (2), Amaliy mashg’ulot №1 Mavzu Nutqni aniqlash algoritmlari Ishdan -fayllar.org, 1696576626
O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI AXBOROT TEXNOLOGIYALARI
VA KOMUNIKATSIYALARNI RIVOJLANTIRISH VAZIRLIGI
MUHAMMAD al-XORAZMIY NOMIDAGI
TOSHKENT AXBOROT TEXNOLOGIYALARI UNIVERSITETI
EKALOGIYA
Guruh : 652-21(ELY003 )
BAJARDI:Amonov Islomjon
:Tekshirdi: Rahmonova Gulnora Sadirovna
TOSHKENT 2023
Mavzu: Alternativ energiyaning zaruriyati.
Reja:
1.Quyosh energiyalari
2.Shamol energiyalari
3.Elektr energiyalari
Dunyoda mavjud bо‘lgan ekologik muammolarning majmuasida energetika yetakchiо‘rinlardan birini egalaydi. Noan’anaviy va qayta tiklanadigan energiya manbalarni amaliy
foydalanishga intensiv jalb qilish munosabati bilan ularning atrof muhitga ta’sir etish ekologik jihatlarga о‘ziga xos muxim diqqat etiborga egadir.
Shunday fikr mavjudki, qayta tiklanadigan energiya manbalar hisobidan foydali energiyani ishlab chiqarish ekologik mutlaqo “toza” deb hisoblanmoqda. Bunday fikr muammoli tavsiflarga ega, chunki organik va mineral yonilg‘ilar asosida an’anaviy
qurilamlarga qaraganda ushbu energiya manbalari atrof muhitga ta’sir etishi mutlaqo boshqa xususiyatlarga ega. Ikkinchi tomondan, noan’anaviy va qayta tiklanadigan energiya
manbalarning atrof muhitga ayrim ekologik ta’sir etish turlari yetarli darajada о‘rganilmagan.
Ushbu manbalarning atrof muhitga ta’sir etishiga qaraganda (ayniqsa uzoq muddat davomida), ulardan foydalanish texnikaviy masalalar yuqori darajada о‘rganilgan.
20.1. Quyosh energetikaning rivojlanishida ekologik kamchiliklar
Kо‘pchilik quyosh energetik tizimlarning asosiy kamchiligi quyosh kollektor, konsentrator, geliostat, issiqlik akkumulyatsiyalovchi tizimlar uchun qо‘shimcha maydonlar
talab etiladi va kо‘p hollarda energiya iste’mol qiluvchi obektning maydonidan katta bо‘ladi.
Quyosh elektr stansiyalar (QES) eng katta energiya va material sig‘imli qurilmalar hisoblanadi. QESlar yetarli darajada о‘rganilmagan inshootlar bо‘lib, stansiyalar deb hisoblash uchun hali tо‘lik asoslab berilmagan. Juda deganda, oxirgi
bosqichni, ya’ni QESni ishlatish bosqichni nisbatan ekologik toza deb hisoblash mumkin, lekin bu ham nisbiydir.
QESlar yetarli darajada katta yer maydon sig‘imli hisoblanadi. Ularning solishtirma yer maydon sig‘imi 0,001-dan to 0,006 ga/kVt-gacha tashkil etadi. Bu esa gidroelektrostansiyalarga nisbatan kichik, lekin issiqlik va atom elektr stansiyalarga
qaraganda katta bо‘ladi.
QESni yaratishda quyosh hovuzlardan foydalanganda solishtirma yer maydon sig‘imi ortadi, shu bilan birga, yer osti suvlarning shur suv bilan ifloslanish xavfi kо‘payadi.
Quyosh konsentrator, geliostatlar bu esa tuproq sharoitini, о‘simliklar о‘zgarishiga va boshqalarga olib kelish mumkin.
Pastqaynaydigan va antifrizli (zaxarli moddalar) suyuqliklardan foydalanish va ularni uzoq muddat ishlatish vaqtida ularning tuqib ketish, oqib chiqish muqarrarligidan ichimlik
suvlarni ifloslanishiga olib kelish mumkin.
Geliotexnika bilvosita ravishda atrof muhitga ta’sir etadi. Uning rivojlanadigan tumanlarida beton, shisha, pо‘lat va boshqalarni ishlab chiqariladigan yirik majmualar qurilishi zarur.
Quyosh energetikaning atrof muhitga salbi ta’siri quyidagi shakllarda namoyon etadi:
- yer maydonlarning ajralishi, ularning degradatsiyasi (yemonlashish) bо‘lish mumkin;
- katta material sig‘mli;
- zaxarli aralashmalarga ega bо‘lgan ishchi suyuqliklarning tukilib-oqib ketish ehtimoli;
- tizimlarini о‘ta qizib ketish , quyosh tizimlarni qishloq
xо‘jalikda foydalanganda mahsulotlarning zaxarli moddalar bilan ifloslanishi;
- QES joylashgan tumanda issiqlik balans va namligining о‘zgarishi;
- konsentrator va geliostatlarning katta maydonlarga soya tushirish, yerning buzilish
ehtimoli.
20.2. Gidroenergetikaning ekologik ta’siri
Gidroenergetikaning eng muhim ta’siri katta serhosil yer maydonlarni suv ombor ostiga ajratilishidadir. Suv omborni tashkil etilishi bilan daryolarning о‘ziga xos ekotizimlardagi gidrologik rejimlarning keskin buzilishi bilan bog‘langan. Suv omborlarda suvning sifati pasaishi turli xil sabablardan sodir bо‘ladi. Suv ostiga chuqilgan ekotizimlar (yog‘och, о‘simlik qoldiqlari, tuproq gumus va b.), hamda suv almashuv sekinlashish oqibatda ularning kо‘paishi xisobidan organik moddalar miqdori keskin kо‘payadi. Suv omborlar о‘ziga xos suv yig‘uvchi maydondan keladigan
akkumulyatorlar bо‘lib koladi.
Suv omborlarda suvning qizishi keskin kuchayyadi va issiqlikdan ifloslanish oqibatda kislorod yо‘qolishi va boshqa jarayonlar intensivlashadi. Issiqlikdan ifloslanish bilan biogen
moddalarning tо‘planishi tufayli suv hovuzlarni о‘t bosib ketishi va suvda о‘sadigan о‘simlarning (shu jumladan, zaxarli kо‘k-yashil о‘simliklar) о‘sishi keskinlashadi. Ushbusabalardan, hamda suvning yangilanishi sekinlanish oqibatda uning о‘z-о‘zidan tozalanish qobiliyati pasayadi. Suvning sifati yomonlanishida kо‘pchilik jonliklarning yо‘qolishiga olib
keladi. Baliqlar kasallanishi (ayniqsa gelmintlar bilan yuqtirishi) kо‘payadi. Baliqlarning migratsiya yо‘llari buziladi, yem-xashak va nerest joylarning yemirilishi sodir bо‘ladi. Daryo
tizimlarni suv omborlar bilan bekilishi oqibatda ular tranzitli bо‘lmay, tranzitli akkumulyativlarga aylanadi. Biogen moddalardan tashqari, bu yerda og‘ir metallar, radioktiv
elementlar va uzoq yashash muddatiga ega bо‘lgan turli xil zaxarli kimyoviy moddalar akkumulyatsiyalanadi. Suv omborlarni bartaraf etilgandan keyin egalangan yerlarni qaytadan foydalanish imkoniyati akkumulyatsiyalangan mahsulotlar sababli bu narsa muammoli masala
bо‘lib qoladi. Gidroresurslar hisobidan olinadigan energiya nisbatan arzon bо‘lganligiga qaramastan, energetik balansda uning ulushi asta-sekin kamaib bormoqda. Bu narsa eng arzon
resurslarning tugatilishi, hamda yalang joylardagi suv omborlarning katta yer maydonlarni egallashi bilan bog‘langan. Kelgusida GESlarda dunyoda energiyani ishlab chiqarish
umumiy energiyadan 5%-dan oshmaydi.
Suv omborlar sezilarli darajada atmosferadagi jarayonlarga ham ta’sir etadi. Masalan, qurg‘oqchilik (arid) mintaqalarda suv omborlar sirtidan bug‘lanish teng yuzadagi
quruqlikdagi bug‘lanishdan о‘nlab marta kо‘p bо‘ladi. Bug‘lanish ortib borish bilan havo temperaturasi tumanli hodisalar kо‘payadi. Suv ombor va yonidagi quruqliklardagi issiqlik balanslarning farqi brizlar turidagi mahaliy shamollarni shakillantiradi. Ushbu va
boshqa hodisalar ekotizimlarning о‘zgarishiga (har doim ijobiy emas) iqlim о‘zgarishiga sabab bо‘ladi. Qator hollarda mintaqalarda qishloq xо‘jalik yо‘nalishini о‘zgartirishga tо‘g‘ri
keladi.
Tog‘li mintaqalarda gidroqurilishlarning atrof muhitga ta’siri ancha kam bо‘ladi, chunki u yerda suv omborlar maydoni katta bо‘lmaydi. Lekin zinzilaxavfli tog‘li mintaqalarda suv
omborlar zinzilalarni vujudga keltirish mumkin. Plotinalar yemirilishi oqibatda upirilish hodisalar va halokatlar ehtimoli kо‘payadi. 20.3. Shamol energetikaning ekologik ta’siri
О‘rtacha yillik shamol tezligi 5 m/s-dan katta bо‘lgan mintaqalarda shamol energetic stansiyalar (SHES) an’anaviy elektr ta’minot manbalarga nisbatan muvaffaqiyatli
raqobatbardosh bо‘lib hisoblanadi. Shunday fikr mavjudki, SHES hisobidan elektr energiyani ishlab chiqarish mutlaqo ekologik toza usuli deb hisoblanadi. Quvvatli sanoat SHESlar uchun shamollar guliga va mintaqadagi mahaliy relefga bog‘liq
bо‘lgan holda 5-dan to 15 MVt/km2 -gacha yer maydon zarur. Quvvati 1000 MVt bо‘lgan SHESlar uchun 70-dan to 200 km2
-gacha yer maydon kerak. Sanoqatning maydonlarni ajratib olish katta qiyinchiliklar bilan tavsiflanadi, lekin qisman bu yerlardan xо‘jalik ehtiyojlar uchun foydalanish mumkin.
SHESlarni akvatoriyalarda (suvli hududlarda) joylashtirish bilan yer maydonlardan foydalanish muammo soddalashadi. Katta quvvatli SHESlarni dengiz kо‘rfaz va kо‘llarning
sayoz akvatoriyalarda yaratilishi bilan katta hududlarni xо‘jalik ehtiyojlardan ajratish zaruriyati yо‘qoladi.
Shamol qurilmalar joylashgan hududlardan boshqa xо‘jalik maqsadlar uchun foydalanish shovqin effektiga va shamol energetik qurilmaning (SHEQ) buzilish xavf-xatar darajasiga
bog‘liq. Katta SHEQlarda parrak uzilganda u 400...800 m-gacha otilib ketishi mumkin.
SHEQlarning atrof muhitga ta’sir etish eng muhim omillardan – bu akustik ta’siri. Shovqin effekti har xil tabiatga ega bо‘lib, mexanik (reduktor, podshipnik va generatorlardan) va
aerodinamik ta’sirlarga bо‘linadi. Aerodinamik ta’sirlar past chastotali (16...20 Gs-dan past) va yuqori chastotali (20 Gs-dan to bir necha kGs-gacha) bо‘lish mumkin. Ular ishchi g‘ildirakning aylanish hisobidan vujudga keladi va quyidagi xodisalar bilan aniqlanadi: rotor yoki shamol g‘ildirak orqasida havo siyraklanib, turbulent oqimlarning yig‘ish nuqtaga
havoning parrakning shakli bо‘yicha kо‘taruvchi kuchning tebranishi, turbulent chegara qatlamning parakdagi orqa qirra bilan о‘zaro ta’siri. Aholi yashaydigan va dam
oladigan joylardan SHESlarni uzoqlashtirish bilan odamlar uchun shovqin effekti muammo
hal qilinadi.
Xalqaro ilova vaqtida, alternativ energiyalar bilan ta'minlash zaruriyati katta ahamiyatga ega bo'lgan muhim muddaladri. Bu haqda fikrlarimizni va asosiy argumentlarimizni ko'rib chiqamiz:
1. Ob'yektiv ma'lumotlar: Barcha ilmiy ko'rsatmalar, ikki darajali ilmiy guruhlar va hukumatlar alternativ energiya iste'moli bo'yicha muhim ma'lumotlar taqdim etmoqda. Bu ma'lumotlar, barglarni fotosan energetikaga o'tish, shamollantirmalarni iste'molchilarga moslashtirish, quyosh energiyasining minor kosm pilalar orqali olingan energiya ishlab chiqarish va yirik fond yuqori ostanida eko-skaladagi hujayratlarni ishlab chiqarish haqida yaxshi bilim berishni o'z ichiga oladi. Bu ma'lumotlarga ega bo'lgan maktablar, talabalar uchun tegishli qiziqishlarni oshiradi va ularni alternativ energiyalar sohasida tadqiqotlar ko'rishni, shuningdek, tarbiyalaydi.
2. Ekologik muammolar: Hozirgi vaqtning katta muammolari – o'rta ko'krak tikan stanoklar, kuchli atmosfera o'chirish vositalari va ozod quruqligi kabi narsalar – boshqa manbalar orqali taminlangan energiyaga tegishli. Bu asosiy manbalar, o'zaro hamkorlikda eko-hujayratlar va ayrim gazlar yuzasidan kelgan, moddiy borliq berishga asoslangan harakatga aylantirilishi va zelenoy energiyaga ko'paytirishi kabiliga qarshi bo'lmoqda. Bu muammolar avvaldan alternativ energiya muhofazasi bilan bog'liq fikrlarning mashhur bo'lishiga olib keldi va maktablarda tarbiya sohasida muhim matur qildi.
3. Iqtisodiy foyda: Alternativ energiyalar iste'moli, umumiyy, ong qaror qilganligi uchun bo'ladi. Quyosh energiyasi, shamollantirmaning kuchini ta'minlash, hujayrat va elektrik energiyasini ta'minlash va poyga gamlarini ishlab chiqarishda qiziqilishlar ko'paytiradi. Bu energiya manbalarining yanada rivojlanishi talabasining tanglanganda, narxlardagi kamayish va yangi ish o'rinlari yaratish orqali savdo va sanoatning hamkorligi bilan bog'liq bo'lishi mumkin. Shuningdek, barcha o'lchov valyutalari va ishlab chiqarishlanishi yetarli bo'lgan energiyalar muhofaza qilishning yangi misollari hisoblanadi va o'zaro hamkorlikda yanada kengayib, iqtisodiy foyda ko'payadi.
Alternativ energiya ishlashiga asos soluvchi muammolardan biri – boshqalarning bu tushunchalarini o'zgartirishga qayta tikish zarurati. Bu kamchiligi yutib olish uchun, alternativ energiyalarning ta'limda muhim ahamiyat kasbi bilan rivojlanishi va tarbiyalanadigan yoshlar uchun o'tgan millatlararo programmalarga javob beradigan asosiy maktablar talab qilinadi. Buning bilan birga, hukumatlarning, korxonalar tomonidan va har doimiy tartibga solish uchun ilg'or ta'minotlar bilan kurashish uchun ijtimoiy inson qismi zarur yahshiylashtiriladi.
Yakuniy holatda, alternativ energiyalar bilan ta'minlash bildirilgan dunyoda ham erkin tushunchadir. Ardor, tashqi islohotlar va jamoat bilan muloqotda yo'l qo'yish talab qilinadi. Bu erda maktabdarlar va talabalar o'z navbatlarida muhim rol o'ynaydilar: konzeptsiyalarni o'rganish, bir-biriga yordam berish va tarbiya qilish, nuko'nda uni bajarishda katta muhimligini anglab turish. Bu erda alternativ energiyalar bilan ta'minlash, energiyaimkoniyati va ekologik xavfsizlik bilan bog'liq e'tibor qaratilishi kerak va maktablar uchun foydali, o'zbek oqituvchilarga zarur bo'lgan dars planlari tuzish talab etiladi.
|
| |
