Rentgen nurlarining aks etishi
Sinish indeksining umumiy formulasiga koʻra rentgen nurlanishi bilan:
Bundan kelib chiqadiki, vakuum har qanday moddaga qaraganda optik
jihatdan zichroq muhitdir. Koeffitsient qiymatlari rentgen nurlarining
oʻtishi oʻrtasidagi mintaqada yotadi
va nurlanishning
kvant energiyasiga, kristall panjara konstantalariga va moddaning
zichligiga bogʻliq. Kichkina tushish burchaklarida rentgen nurlarining
tu
shish burchagi (th) ga teng burchakda aks etishi bilan sirpanish, sinishi
effekti kuzatiladi. „Qattiq“ rentgen nurlari uchun yaylov burchaklari
darajaning fraktsiyalari, „yumshoq“ uchun — taxminan 10-20 daraja.
Yaylovda rentgen nurlarining sinishi birinchi marta rentgen oynasini
yaratgan M. A. Kumaxov tomonidan ishlab chiqilgan va 1923 yilda
Artur Kompton tomonidan nazariy asoslangan.
Elastik toʻlqinlarning qattiq jismda aks etishi
Qattiq jismda uzunlamasına va koʻndalang toʻlqinlar bir vaqtning
oʻzida mavjud boʻlganligi sababli, ikkita muhit chegarasida aks etish
toʻlqinlarning har bir turi uchun Snell qonuni bilan tavsiflanadi.
Qonunga koʻra, bitta emas, uchta kritik burchak mavjud:
Birinchi kritik burchak: boʻylama toʻlqinning eng kichik tushish
burch
agi, bunda singan uzunlamasına toʻlqin ikkinchi muhitga kirmaydi
(bosh toʻlqinining koʻrinishi).
Ikkinchi kritik burchak: boʻylama toʻlqinning eng kichik tushish
burchagi, bunda singan koʻndalang toʻlqin ikkinchi muhitga kirmaydi
(Rayleigh sirt toʻlqinining paydo boʻlishi).
Uchinchi kritik burchak: koʻndalang toʻlqinning eng kichik tushish
burchagi, bunda hali ham aks ettirilgan uzunlamasına toʻlqin yoʻq.
Yorug'likning to'la ichki qaytish hodisasi.
Ma'lumki, yorug'lik nuri ikki muhit chegarasiga tushganda uning bir
qismi chegaradan qaytadi. Yana bir qismi esa ikkinchi muhitga sinish
bilan o'tadi. Bu holatda nur yorug'likning sinish qonuniga bo'ysunadi:
Yorug'likning sinish qonuni.
Bunda: n1 va n2-muhitlarning mos ravishdagi absolut nur sindirish
ko'rsatkichlari (optik zichlik); alfa
-
tushish burchagi; beta
-sinish
burchagi. Burchaklar chegaraga o'tkazilgan normalga nisbatan olinadi.
Sinish holatlari ham ikki xil bo'ladi:
1) n1>n2, alfabeta.
Ko'
rinib turibdiki, nur optik zichligi katta bo'lgan muhitdan optik
zichligi kichik bo'lgan muhitga o'tganda sinish burchagi katta bo'ladi.
Bundan kelib chiqadiki, tushish burchagi oshirilsa, sinish burchagi
yanada kattalashaveradi:
Nurning ikki muhit ch
egarasida sinishi.
Tushish burchagining ma'lum bir qiymatiga kelib esa singan nur ikki
muhit chegarasi bo'ylab tarqaladi:
Sinish burchagi 90 gradusga teng bo'lganda sinish burchagi sinusi 1 ga
tenglashadi.
To'la ichki qaytish chegaraviy burchagi.
Tushish burchagi chegaraviy burchakdan katta bo'lganda nur ikki muhit
chegarasidan to'la ichki qaytadi, ya'ni ikkinchi muhitga umuman
o'tmaydi.
To'la ichki qaytish hodisasi tufayli suv yuzasidan akslanish.
To'la ichki qaytish tufayli nur suv oqimidan chiqib keta olmaydi.
To'la ichki qaytish hodisasidan nurtolada (svetovod) yorug'lik signalini
uzatishda foydalaniladi. Nurtolaning bir uchidan uzatilgan nur ikkinchi
uchidan albatta chiqadi.
Optik nurtola.
Kvars shishali nurtolalar eng sifatlisi hisoblanadi. Kvars shishali
nurtolada nur tarqalishi uchun shisha atrofiga ma'lum bir qalinlikda ftor
kiritiladi. Natijada bu qalinlikda optik zichlik kamayadi. O'zakda esa
optik zichlik katta bo'lib qoladi:
Kvars shishali nurtola
Kvars shis
hali nurtolalar qimmatlik qilgani uchun ko'proq polimer
asosidagi nurtolalar ishlatiladi. Nurtola asosida optik kabellar yasaladi.
Nurtolalar aloqa kabellarida, meditsinada va texnikada keng miqyosda
foydalaniladi
|
