Zbekiston respublikasi muhammad al-xorazmiy nomidagi toshkent axborot texnologiyalari universiteti

zichligiga bogʻliq. Kichkina tushish burchaklarida rentgen nurlarining 
tu
shish burchagi (th) ga teng burchakda aks etishi bilan sirpanish, sinishi 
effekti kuzatiladi. „Qattiq“ rentgen nurlari uchun yaylov burchaklari 
darajaning fraktsiyalari, „yumshoq“ uchun — taxminan 10-20 daraja. 
Yaylovda rentgen nurlarining sinishi birinchi marta rentgen oynasini 
yaratgan M. A. Kumaxov tomonidan ishlab chiqilgan va 1923 yilda 
Artur Kompton tomonidan nazariy asoslangan.
Elastik toʻlqinlarning qattiq jismda aks etishi
 
Qattiq jismda uzunlamasına va koʻndalang toʻlqinlar bir vaqtning 
oʻzida mavjud boʻlganligi sababli, ikkita muhit chegarasida aks etish 
toʻlqinlarning har bir turi uchun Snell qonuni bilan tavsiflanadi. 
Qonunga koʻra, bitta emas, uchta kritik burchak mavjud: 
Birinchi kritik burchak: boʻylama toʻlqinning eng kichik tushish 
burch
agi, bunda singan uzunlamasına toʻlqin ikkinchi muhitga kirmaydi 
(bosh toʻlqinining koʻrinishi). 
Ikkinchi kritik burchak: boʻylama toʻlqinning eng kichik tushish 
burchagi, bunda singan koʻndalang toʻlqin ikkinchi muhitga kirmaydi 
(Rayleigh sirt toʻlqinining paydo boʻlishi). 
Uchinchi kritik burchak: koʻndalang toʻlqinning eng kichik tushish 
burchagi, bunda hali ham aks ettirilgan uzunlamasına toʻlqin yoʻq.
Yorug'likning to'la ichki qaytish hodisasi. 
Ma'lumki, yorug'lik nuri ikki muhit chegarasiga tushganda uning bir 
qismi chegaradan qaytadi. Yana bir qismi esa ikkinchi muhitga sinish 
bilan o'tadi. Bu holatda nur yorug'likning sinish qonuniga bo'ysunadi: 

Yorug'likning sinish qonuni. 
Bunda: n1 va n2-muhitlarning mos ravishdagi absolut nur sindirish 
ko'rsatkichlari (optik zichlik); alfa
-
tushish burchagi; beta
-sinish 
burchagi. Burchaklar chegaraga o'tkazilgan normalga nisbatan olinadi. 
Sinish holatlari ham ikki xil bo'ladi:
1) n1>n2, alfabeta.
Ko'
rinib turibdiki, nur optik zichligi katta bo'lgan muhitdan optik 
zichligi kichik bo'lgan muhitga o'tganda sinish burchagi katta bo'ladi. 
Bundan kelib chiqadiki, tushish burchagi oshirilsa, sinish burchagi 
yanada kattalashaveradi: 
Nurning ikki muhit ch
egarasida sinishi. 
Tushish burchagining ma'lum bir qiymatiga kelib esa singan nur ikki 
muhit chegarasi bo'ylab tarqaladi: 

Sinish burchagi 90 gradusga teng bo'lganda sinish burchagi sinusi 1 ga 
tenglashadi. 
To'la ichki qaytish chegaraviy burchagi. 
Tushish burchagi chegaraviy burchakdan katta bo'lganda nur ikki muhit 
chegarasidan to'la ichki qaytadi, ya'ni ikkinchi muhitga umuman 
o'tmaydi. 
To'la ichki qaytish hodisasi tufayli suv yuzasidan akslanish. 
To'la ichki qaytish tufayli nur suv oqimidan chiqib keta olmaydi. 

To'la ichki qaytish hodisasidan nurtolada (svetovod) yorug'lik signalini 
uzatishda foydalaniladi. Nurtolaning bir uchidan uzatilgan nur ikkinchi 
uchidan albatta chiqadi. 
Optik nurtola.
Kvars shishali nurtolalar eng sifatlisi hisoblanadi. Kvars shishali 
nurtolada nur tarqalishi uchun shisha atrofiga ma'lum bir qalinlikda ftor 
kiritiladi. Natijada bu qalinlikda optik zichlik kamayadi. O'zakda esa 
optik zichlik katta bo'lib qoladi:
Kvars shishali nurtola 
Kvars shis
hali nurtolalar qimmatlik qilgani uchun ko'proq polimer 
asosidagi nurtolalar ishlatiladi. Nurtola asosida optik kabellar yasaladi. 
Nurtolalar aloqa kabellarida, meditsinada va texnikada keng miqyosda 
foydalaniladi

Download 0,79 Mb.